SINIR ÖTESİ ELEKTRİK ENERJİSİ ALIŞVERİŞLERİNDE KAYDEDİLEN GELİŞMELER Nazif Hülâgü SOHTAOĞLU 1, Duygu PAPUR 2 1 Elektrik Mühendisliği Bölümü İstanbul Teknik Üniversitesi nazif@elk.itu.edu.tr, sohtaoglu@gmail.com 2 Elektrik Mühendisliği Bölümü İstanbul Teknik Üniversitesi papur@itu.edu.tr, duygupapur@gmail.com ÖZET Birincil enerji kaynaklarının ticareti ile karşılaştırıldığında, elektrik enerjisi alışverişleri taraflara sunduğu farklı ve karşılıklı kazanımlar ile öne çıkmakta, arz ve/veya talep boyutlarında esneklikler yaratabilmekte, değişik üretim ve/veya yük özelliklerine sahip ülkelerdeki nihai talep dalgalanmalarının olası etkilerinin sınırlandırılmasında bir dengeleme unsuru olarak önemli işlevler yüklenebilmektedir. Elektrik enerjisi alışverişleri, enerji arz kaynaklarını çeşitlendirerek, gereksinim duyulan kurulu güç kapasitesinin daha düşük tutulabilmesine olanak tanımakta, özellikle bölgesel elektrik enterkoneksiyonları ile ulusal şebekelerdeki ekonomik, teknik ya da yapısal sorunların yol açtığı olumsuzlukların önlenebilmesini mümkün kılmaktadır. Bu çalışmada, uluslararası elektrik enerjisi alışverişlerinin kapsamlarında ve hacimlerinde kaydedilen gelişmeler ile saptanan eğilimler, üretici, geçiş ülkesi ve tüketici kimliği taşıyan ülkeler için bölge ayrımı gözetilerek karşılaştırmalı halde ortaya konmuştur. Anahtar Kelimeler: Sınır ötesi elektrik enerjisi alışverişleri; Elektrik enerjisi ticareti; Elektrik enerjisi dışalımı; Elektrik enerjisi dışsatımı; Elektrik enerjisi üretimi. 1. GİRİŞ Küresel ölçekte egemen olan güncel siyasi, ekonomik ve ticari eğilimler dikkate alındığında, ulusal elektrik enerjisi şebekelerinin bölgesel entegrasyonunun, buna koşut olarak uluslararası elektrik enerjisi ticaret hacminin genişletilmesinin, küresel sürdürülebilirlik sürecine teknik, ekonomik, yasal, siyasi, çevresel vb. diğer boyutlarda ciddi katkılar sağlayacağı, mevcut sorunların çözümünde önemli bir araç olabileceği düşünülmektedir [1]. İki veya daha fazla sayıdaki ülkenin elektrik enerjisi şebekelerinin enterkoneksiyonu, elektrik enerjisi üretiminde kullanılan birincil kaynak bileşiminin çeşitlendirilmesini ve kurulu güç kapasitesinin verimli kullanılmasını sağlamakta, ülkeler arasındaki elektrik alışverişlerini, sektördeki rekabeti özendirmekte, birincil enerji kaynak ihracatı yapan üçüncü ülkelerin üretim/fiyat boyutlarında sergileyebilecekleri ani politika değişikliklerinin yol açabileceği olumsuz etkilerin hafifletilmesinde önemli roller üstlenebilmektedir. 2. ELEKTRİK ENTERKONEKSİYONLARI Ulusal elektrik enerjisi şebekelerinin iki veya daha fazla sayıdaki ülkeyi kapsayacak şekilde entegrasyonunun temel amaçları olarak, bölgesel ölçekte birincil enerji kaynak çeşitliliğin artırılması, arz ve/veya talep boyutlarında karşılaşılabilecek iklimsel, mevsimsel ve/veya dönemsel niteliklerdeki olası etkilerin hafifletilmesi, elektrik kurulu güç gereksiniminin ve yatırım/işletme maliyetlerinin azaltılması, mevcut ve olası yatırımcılar ile tüketiciler açısından sektördeki serbest rekabet olanaklarının geliştirilmesi, işletme kalitesinin ve verimliliğin yükseltilmesi, elektrik ticaretinin özendirilmesi vb. diğer teknik ve ekonomik niteliklerdeki başlıklar öne çıkarılmaktadır. Dolayısıyla, taraf ülkeler arasındaki siyasi, ekonomik, ticari işbirliğinin kurulmasında, geliştirilmesinde ve bütünleşmenin sağlanmasında elektrik enterkoneksiyonları çok stratejik işlevler üstlenebilmektedir. Küresel ölçekte incelendiğinde, özellikle son yıllarda ulusal elektrik şebekelerinin bölgesel entegrasyonuna yönelik eğilimlerin giderek güçlendiği gözlenmekte, koşut olarak bölgesel elektrik enerjisi alışverişlerinin kapsamlarının ve hacimlerinin hızla büyümesi beklenmektedir. Buna karşın, uluslararası elektrik enterkoneksiyonları, üretici, geçiş ülkesi ve tüketici kimliğiyle üstlenilen role, enterkoneksiyonun kurgulanmasına ve şebekenin yapısal özelliklerine bağlı olarak, taraf ülkelerin enerji güvenliği önceliklerine olumlu katkılarda bulunabilmekte, olumsuzluklar yaratabilmekte, ek maliyetler ile riskler yükleyebilmektedir. 3. ELEKTRİK ÜRETİMİNDEKİ GELİŞMELER Pompalı-hazneli hidroelektrik üretimi hariç tutulduğunda, 1971 yılında 5.245,66 TWh olan küresel toplam elektrik enerjisi üretimi, yaklaşık 3,8 kat artarak, 2008 yılında 20.181,15 TWh düzeyine çıkmıştır. 1971-2008 döneminde [2-14], çoğunlukla gelişmiş ekonomilere sahip OECD ülkelerinin toplam elektrik üretimi 2,8 kat artışla 3.820,73 TWh den 10.676,11 TWh e yükselmiş, OECD dışında kalan ekonomilerde ise 6,7 kat büyüme ile 1.424,93 TWh den 9.505,04 TWh e ulaşmıştır. Anılan dönemde, küresel toplam elektrik üretimindeki ortalama yıllık artış hızı yüzde 3,7, OECD üyesi ülkeler toplamında yüzde 2,8, OECD dışında kalan ülkeler toplamında ise yüzde 5,3 olarak gerçekleşmiştir. OECD yapısının küresel toplam elektrik üretimindeki payı 1971 yılında yüzde 72,8 iken, 2008 yılında yüzde 52,9 a, küresel toplam nüfustaki payı ise yüzde 23,5 ten yüzde 17,8 e gerilemiştir. Güney Kore, Türkiye ve Meksika hariç, OECD üyesi ekonomiler düşük nüfus artışlarıyla uyumlu, belirli olgunluğa, doygunluğa ulaşmış enerji tüketim yapıları ile dikkati çekerken, OECD dışında kalan ve gelişmekte olan ekonomilerdeki mevcut eğilimler ve olası beklentiler ise, tam aksi yöndedir. Gelişmiş ekonomilerde, düşük nüfus artış hızı, kentleşme sürecinin tamamlanması, enerjinin etkin ve verimli 71
Elektrik-Elektronik ve Bilgisayar Sempozyumu 2011 kullanılmasına yönelik süreklilik içeren kazanımlar, enerji talebinin yoğun olduğu üretim faaliyetlerinin bırakılması veya gelişmekte olan ülkelere kaydırılması, teknoloji yoğun üretim alanlarına odaklanma, hizmetler sektörünün daha fazla geliştirilmesine yönelik tercihler, toplam elektrik enerjisi üretimindeki artışların, gelişmekte olan ülkelere göre çok daha düşük düzeylerde kalmasına gerekçe oluşturmaktadır. 2008 yılı verilerine göre, Dünyada kişi başına düşen ortalama elektrik üretimi 3.018 kwh olup, OECD dışında kalan ülkelerde 1.729 kwh ile küresel ortalamanın altında kalmakta, OECD ülkelerinde ise 8.973 kwh ile küresel ortalamanın yaklaşık üç katına ulaşmaktadır. 4. ELEKTRİK TİCARETİNDEKİ GELİŞMELER Küresel ölçekte gerçekleşen elektrik enerjisi alışverişleri bölgeler ile ülkeler ayrımında tarihsel süreçte irdelendiğinde [2-14], tarafların üretici, tüketici ya da geçiş ülkesi kimliğiyle üstlendikleri roller belirgin olarak dikkati çekmektedir. Çoğunlukla gelişmiş ekonomilere sahip OECD ülkelerinin taraf olduğu, üye ülkelerin kendi aralarında ya da diğer ülkelerle gerçekleştirdikleri elektrik enerjisi alışverişlerinin ayrıntılarına inildiğinde, 2009 yılında toplam 372 TWh lik dışalıma karşılık, 360 TWh lik elektrik enerjisi dışsatımının yapıldığı, toplam net dışalımın 12 TWh düzeyinde bulunduğu saptanmaktadır. 1971-1990 döneminde Avrupa ile Kuzey Amerika nın elektrik enerjisi ticaret hacminde güçlü bir büyüme kaydedilmesine karşın, enerji sektörüne yönelik serbestleştirme, özelleştirme vb. diğer uygulamaların üretim ve iletim yatırımlarına doğrudan ya da dolaylı yansımalarının sonucunda, anılan eğilim izleyen yıllarda zayıflamıştır. 2008 yılı verilerine [2-14] göre, küresel toplam elektrik enerjisi üretiminde öne çıkan ilk on ülke ile en çok elektrik enerjisi dışsatımı ve dışalımı gerçekleştiren ilk on ülke sıralanmış, küresel toplamda üstlendikleri roller ortaya konacak şekilde, Tablo 1 de sunulmuştur. Elektrik enerjisi alışverişlerine taraf olan ilgili ülkeler ile bölgelerin toplam net elektrik enerjisi dışalım veya dışsatım değerleri [3-14], seçilmiş yıllar için özetlenerek, ardıl halde Tablo 2.a ve Tablo 2.b de verilmiştir. Tabloda yer alan değerin eksi işareti taşıması ilgili ülkenin net dışsatıma, artı işareti ise net dışalıma sahip olduğunu ifade etmektedir. Avrupa Kıtasında en yüksek elektrik dışsatımını Fransa gerçekleştirmekte, İtalya ise net ithalatçı kimliği ile dikkati çekmektedir. Kuzey Amerika da Amerika Birleşik Devletleri ile Kanada arasında karşılıklı elektrik alışverişleri söz konusu olmakla birlikte, Kanada nın net elektrik dışsatımı Amerika Birleşik Devletleri ne oranla daha fazladır. OECD üyesi ülkelerin toplam elektrik enerjisi dışalım ile dışsatımındaki gelişmeler [3-14], seçilmiş yıllar için, Tablo 3 te gösterilmiştir. Başta Rusya, Kazakistan, Litvanya ve Ukrayna olmak üzere Eski SSCB ülkeleri arasındaki elektrik alışverişlerinin hacmi hızla büyümektedir. Ayrıca, anılan ülkeler tarafından, ciddi dışalım gereksinimleri bulunan Belarus, Moldova, Letonya ve Gürcistan ın yanı sıra Orta ve Batı Avrupa ülkelerine önemli miktarlarda elektrik enerjisi dışsatımı gerçekleştirilmektedir. Güney Amerika da yer alan ülkeler arasında, büyük ölçekli hidroelektrik yatırımları gerçekleştiren Paraguay dikkati çekmekte, ulusal elektrik tüketiminin yaklaşık sekiz katını, başta Brezilya olmak üzere diğer Latin Amerika ülkelerine ihraç etmektedir. Afrika kıtasındaki elektrik alışverişleri daha çok güneyde yoğunlaşmıştır. Güney Afrika, net ihracatçı kimliğiyle kıtadaki elektrik ticaretinde öne çıkmakta, Zimbabve nin elektrik arzında belirgin roller oynamaktadır. Yeni devreye aldığı hidroelektrik yatırımları ile birlikte Mozambik, net ithalatçı kimliğinden çıkmış, net ihracatçı konumuna gelmiştir. Tablo 1: 2008 yılı verilerine göre elektrik enerjisi üretiminde, dışsatımında ve dışalımında öne çıkan ülkeler. Elektrik Üretiminde Elektrik Dışsatımında Elektrik Dışalımında İlk 10 Ülke TWh Pay (%) İlk 10 Ülke TWh İlk 10 Ülke TWh Amerika B. D. 4.344 21,5 Fransa 48 Brezilya 42 Çin Halk Cum. 3.457 17,1 Paraguay 46 İtalya 40 Japonya 1.075 5,3 Kanada 32 Amerika B. D. 33 Rusya Federasyonu 1.038 5,1 Almanya 20 Hollanda 16 Hindistan 830 4,1 Rusya Federasyonu 18 Finlandiya 13 Kanada 651 3,2 Norveç 14 İngiltere 11 Almanya 631 3,1 Çin Halk Cum. 13 Belçika 11 Fransa 570 2,8 Çek Cum. 11 Portekiz 9 Brezilya 463 2,3 İspanya 11 Hindistan 9 Güney Kore 444 2,2 Ukrayna 7 Hong Kong 8 Diğer Ülkeler 6.678 33,3 Diğer Ülkeler 49 Diğer Ülkeler 75 Toplam 20.181 100,0 Toplam 269 Toplam 267 72
Tablo 2.a: İlgili ülkeler ile bölgelerin seçilmiş yıllardaki toplam net elektrik enerjisi dışalım değerleri (GWh). Ülkeler / Bölgeler 1971 1980 1990 2000 2007 2008 2009 t Benin 33 114 196 374 618 651.. Botswana.... 84 809 2.394 2.585.. Cezayir 1 3-98 -96 6-49.. Fas - - 103 2.328 3.455 4.261.. Fildişi Sahilleri - - 294-1.238-772 -599.. Gana - -440-761 472 189-263.. Güney Afrika -14 9.102-1.263 712-3.148-3.596.. Kenya 293 315 181 198-20 3.. Kongo -7 7 14 262 449 436.. Kongo Dem. Cum. -26-97 -4-1.273-1.326-591.. Libya - - - - -27-48.. Mısır - - - -147-563 -896.. Mozambik 2 151 166-6.492-3.544-3.436.. Namibya...... 1.154 2.005 2.100.. Nijerya - -88 - - - -.. Tanzanya - - - 55 - -.. Togo - 136 218 377 514 666.. Tunus - - -4 1-8 -7.. Zambiya 3.430-2.587-1.631-1.326-142 168.. Zimbabve 176 2.881 332 5.095 4.735 5.268.. Diğer Afrika Ülkeleri 21-116 283 799 1.657 1.756.. Afrika 3.909 9.381-1.890 2.064 6.472 8.409.. Hindistan - -37 1.376 1.302 4.940 8.861.. Kamboçya...... - 167 374.. Malezya - 81-58 - -2.267-476.. Moğolistan.... 228 156 198 182.. Nepal 1 15-47 101 78 82.. Singapur - -92 - - - -.. Tayland -41 758 621 2.773 3.565 1.605.. Vietnam - - - - 2.630 3.220.. Diğer Asya Ülkeleri - -458-1.885-4.502-6.390-6.863.. Asya -40 267 235-170 2.921 6.985.. Çin Halk Cum. - - 1.840-8.332-10.315-12.802.. Hong Kong - -308-1.799 9.023 6.924 7.745.. Çin - -308 41 691-3.391-5.057.. Azerbaycan.... -1.600 494-238 -596.. Belarus.... 9.429 7.211 4.344 1.840.. Ermenistan.... 920-463 77-24.. Estonya.... -7.002-929 -2.420-941.. Gürcistan.... 3.203 244-198 -117.. Kazakistan.... 17.338 3.017-347 285.. Kırgızistan.... -4.407-2.832-2.379-535.. Letonya.... 3.584 1.786 3.000 2.520.. Litvanya.... -11.975-1.336-1.372-957.. Moldova.... -3.042 1.785 2.931 2.958.. Özbekistan.... -2.157 1.281-82 -83.. Rusya Federasyonu.... -8.312-14.055-12.798-17.633.. Tacikistan.... 1.200 1.333 102 876.. Türkmenistan.... -4.960-800 -1.460-1.476.. Ukrayna.... -28.471-3.849-9.171-6.730.. Eski SSCB -6.700-19.100-36.252-7.113-20.011-20.613.. Arnavutluk - -500 206 1.002 2.828 2.434.. Bosna ve Hersek.... - -1.064-601 -1.650.. Bulgaristan 218 3.832 3.790-4.620-4.475-5.344.. Hırvatistan.... 6.699 4.000 6.361 6.577.. Makedonya.... 84 112 2.491 2.733.. Romanya -3.155 423 9.476-696 -2.090-4.248.. Sırbistan.... -2.015 3.010-86 73.. Slovenya.... -988-1.321 229-1.602.. OECD Dışı Avrupa -3.099 3.346 17.252 423 4.657-1.027.. 73
Elektrik-Elektronik ve Bilgisayar Sempozyumu 2011 Tablo 2.b: İlgili ülkeler ile bölgelerin seçilmiş yıllardaki toplam net elektrik enerjisi dışalım değerleri (GWh). Ülkeler / Bölgeler 1971 1980 1990 2000 2007 2008 2009 t Arjantin -10 22 821 1.227 7.653 5.483.. Bolivya - - 9 16 - -.. Brezilya -18-212 26.538 44.193 38.832 42.212.. Ekvator - - - - 861 500.. El Salvador - - 2 696 31-6.. Guatemala - - -2-704 -124-71.. Honduras - 4-334 276 12-12.. Kolombiya - - 200 40-838 -1.396.. Kosta Rika - - 163-475 163-70.. Nikaragua - -9 66 115 64 28.. Panama 6 2 90 117-116 73.. Paraguay - 46-24.972-47.358-45.135-46.300.. Şili 2 - - 1.190 1.628 1.154.. Uruguay 35-1.123-2.538 386-207 935.. Venezuela - - - -45-540 -467.. Diğer Latin Amerika Ülkeleri - - 6 127 248 252.. Latin Amerika 15-1.270 49-199 2.532 2.315.. Bahreyn - - - - 13-275.. Irak - - - - 1.355 1.502.. İran - - - -722-678 -2.191.. İsrail -33-165 -456-1.457-2.081-3.666.. Lübnan - 67-1.397 972 561.. Suriye -71-67 - - - -.. Ürdün 33 - - 40 32 224.. Ortadoğu -71-165 -456-742 -387-3.845.. OECD Dışındaki Ülkeler Toplamı -5.986-7.849-21.021-5.046-7.207-12.833.. Almanya 7.033 7.147 930 3.057-16.555-20.100-12.279 Avusturya -2.601-3.972-460 -1.368 6.619 4.863 776 Belçika -494-2.635-3.724 4.326 6.779 10.597-1.837 Çek Cum. -256-1.508-692 -10.017-16.153-11.469-13.644 Danimarka -1.960-1.232 7.048 665-950 1.455 333 Finlandiya 2.590 1.211 10.643 11.880 12.557 12.772 12.085 Fransa -1.356 3.245-45.438-69.479-56.813-48.006-25.700 Hollanda -1.082-307 9.208 18.915 17.574 15.851 4.888 İngiltere 117 3 11.943 14.174 5.215 11.022 2.861 İrlanda -27 - - 98 1.330 450 763 İspanya -2.495-1.382-420 4.441-5.751-11.039-8.104 İsveç 1.631 535-1.768 4.678 1.316-1.961 4.686 İsviçre -1.080-8.181-2.108-7.070-2.062-1.135-2.157 İtalya 1.661 6.083 34.655 44.347 46.283 40.035 44.449 İzlanda - - - - - - - Lüksemburg 1.791 2.842 3.932 5.722 3.960 4.346 3.418 Macaristan 4.346 7.386 11.147 3.440 3.986 3.903 5.515 Norveç -2.915-462 -15.907-19.055-10.035-13.863-8.983 Polonya -73-235 -1.041-6.373-5.348-1.223-2.191 Portekiz 178 1.828 37 931 7.488 9.431 4.776 Slovakya 2.381 3.318 5.196-2.696 1.725 521 1.312 Türkiye - 1.341-731 3.354-1.558-333 -737 Yunanistan -5 616 711-11 4.355 5.613 4.368 OECD Avrupa 7.384 15.641 23.161 3.959 3.962 11.730 14.598 Amerika B. D. 3.530 26.720 1.980 33.914 31.253 32.937 34.118 Kanada -3.591-27.244-349 -35.641-30.951-32.486-35.557 Meksika 171 618-1.369 874-1.174-1.101-903 OECD Kuzey Amerika 110 94 262-853 -872-650 -2.342 Avustralya - - - - - - - Güney Kore - - - - - - - Japonya - - - - - - - Yeni Zelanda - - - - - - - OECD Pasifik - - - - - - - OECD Üyesi Ülkeler Toplamı 7.494 15.735 23.423 3.106 3.090 11.080 12.256 74
Tablo 3: OECD üyesi ülkelerin toplam elektrik enerjisi dışalım ile dışsatımının seçilmiş yıllardaki durumu. OECD Üyesi Toplam Elektrik Enerjisi Dışalımı (GWh) Toplam Elektrik Enerjisi Dışsatımı (GWh) Toplam Net Elektrik Enerjisi Dışalımı (GWh) Ülkeler / Bölgeler 1990 2000 2008 2009 t 1990 2000 2008 2009 t 1990 2000 2008 2009 t Almanya 31.669 45.134 41.670 41.853 30.739 42.077 61.770 54.132 930 3.057-20.100-12.279 Avusturya 6.838 13.824 19.796 19.538 7.298 15.192 14.933 18.762-460 -1.368 4.863 776 Belçika 4.785 11.645 17.158 9.485 8.509 7.319 6.561 11.322-3.724 4.326 10.597-1.837 Çek Cumhuriyeti 8.179 8.725 8.520 8.586 8.871 18.742 19.989 22.230-692 -10.017-11.469-13.644 Danimarka 11.973 8.417 12.815 11.208 4.925 7.752 11.360 10.875 7.048 665 1.455 333 Finlandiya 11.007 12.206 16.107 15.460 364 326 3.335 3.375 10.643 11.880 12.772 12.085 Fransa 6.674 3.695 10.683 19.213 52.112 73.174 58.689 44.913-45.438-69.479-48.006-25.700 Hollanda 9.679 22.946 24.967 15.452 471 4.031 9.116 10.564 9.208 18.915 15.851 4.888 İngiltere 11.990 14.308 12.294 6.609 47 134 1.272 3.748 11.943 14.174 11.022 2.861 İrlanda - 169 753 939-71 303 176-98 450 763 İspanya 3.208 12.268 5.881 6.752 3.628 7.827 16.920 14.856-420 4.441-11.039-8.104 İsveç 12.909 18.308 12.754 13.771 14.677 13.630 14.715 9.085-1.768 4.678-1.961 4.686 İsviçre 20.754 24.330 31.601 31.368 22.862 31.400 32.736 33.525-2.108-7.070-1.135-2.157 İtalya 35.577 44.831 43.433 46.570 922 484 3.398 2.121 34.655 44.347 40.035 44.449 Lüksemburg 4.678 6.457 6.830 6.022 746 735 2.484 2.604 3.932 5.722 4.346 3.418 Macaristan 13.299 9.523 12.774 10.702 2.152 6.083 8.871 5.187 11.147 3.440 3.903 5.515 Norveç 334 1.474 3.412 5.650 16.241 20.529 17.275 14.633-15.907-19.055-13.863-8.983 Polonya 10.437 3.290 8.480 7.403 11.478 9.663 9.703 9.594-1.041-6.373-1.223-2.191 Portekiz 1.733 4.698 10.744 7.598 1.696 3.767 1.313 2.822 37 931 9.431 4.776 Slovakya 7.255 5.951 9.412 8.994 2.059 8.647 8.891 7.682 5.196-2.696 521 1.312 Türkiye 176 3.791 789 813 907 437 1.122 1.550-731 3.354-333 -737 Yunanistan 1.330 1.729 7.575 7.601 619 1.740 1.962 3.233 711-11 5.613 4.368 OECD Avrupa 214.484 277.719 318.448 301.587 191.323 273.760 306.718 286.989 23.161 3.959 11.730 14.598 Amerika B. D. 22.506 48.592 57.020 52.229 20.526 14.678 24.083 18.111 1.980 33.914 32.937 34.118 Kanada 17.781 15.342 25.189 18.154 18.130 50.983 57.675 53.711-349 -35.641-32.486-35.557 Meksika 576 1.069 351 346 1.945 195 1.452 1.249-1.369 874-1.101-903 OECD Kuzey Amerika 40.863 65.003 82.560 70.729 40.601 65.856 83.210 73.071 262-853 -650-2.342 5. SONUÇLAR Ulusal elektrik şebekelerinin bölgesel entegrasyonuna yönelik girişimlerin özellikle son yıllarda yoğunlaşmasıyla birlikte, sınır ötesi elektrik ticaretinin kapsam ve hacim olarak hızla büyümesi beklenmektedir. Bununla birlikte, tarafların net üretici, geçiş ülkesi ve net tüketici kimliğiyle üstlendikleri rollere bağlı olarak elektrik enerjisi alışverişlerinin teknik, ekonomik, finansal, çevresel vb. diğer boyutlarda doğrudan ve/veya dolaylı etkileri, sonuçları gözlenebilmekte, ek maliyetler ile riskler yüklenilebilmektedir. 6. KAYNAKLAR [1] Department of Economic and Social Affairs, Division for Sustainable Development (DESA), Multi Dimensional Issues in International Power Grid Interconnections, United Nations (UN), New York, 2006. [2] International Energy Agency (IEA), Key World Energy Statistics, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, 2010. [3] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, 2010. [4] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, 2009. [5] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, 2008. [6] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non-OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, 2010. [7] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non-OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, 2009. [8] International Energy Agency (IEA), Energy Balances of Non-OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, 2008. [9] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, 2010. [10] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, 2009. [11] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, 2008. [12] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of Non-OECD Countries, 2010 Edition, OECD/IEA, Paris, 2010. [13] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of Non-OECD Countries, 2009 Edition, OECD/IEA, Paris, 2009. [14] International Energy Agency (IEA), Energy Statistics of Non-OECD Countries, 2008 Edition, OECD/IEA, Paris, 2008. 75