DÜNYADA VE TÜRKİYE DE FEN ÖĞRETİMİ Gülşen BAĞCI KILIÇ Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü, Fen Bilgisi Öğretmenliği Anabilim Dalı,BOLU ÖZET: Eğitim alanında uluslararası ölçme-değerlendirmeleri yapan bir kuruluş (International Association for the Evaluation of Educational Achievement (IEA)), dört yılda bir katılmak isteyen ülkeleri fen ve matematik alanlarında sınavlar uygulayarak karşılaştırmaktadır. 1999 yılında üçüncü kez uygulanan sınava (Third International Mathematics and Science Study (TIMSS-R)) Türkiye de ilk kez katılmıştır. Türkiye ilk kez katıldığı için geçmiş yıllarla karşılaştırma yapılamamaktadır. Bu çalışmada, TIMSS 2000 raporunun fen alanı incelenmekte ve katılan diğer ülkelerden toplanan çeşitli veriler Türkiye nin verileriyle karşılaştırılarak ve sınavda sorulan sorular incelenerek Türkiye nin düşük performansının nedenleri tartışılmaktadır. Bunlardan bazıları; Türkiye de fen dersine ayrılan saatlerin azlığı, çok konu öğretme çabasında olunması, bilimsel araştırmaya ve bilimin doğasına verilen önemin az olması ve soruların çoğu sadece bilgi değil performans ölçmeyi de amaçladığı için öğrencilerimize yabancı gelmiş olabileceğidir. 1. GİRİŞ Uluslararası ölçme-değerlendirmeler değişik ülkelerdeki program uygulayıcıları bilgilendirmek ve değişik uygulamalarla başarı arasındaki ilişkileri inceleyerek en iyi uygulamaları ortaya çıkarmak amacıyla yıllardır uygulanmaktadır. Uluslararası sınavların ülkelerdeki eğitim uygulamalarının farklı olmasından ve sınavların tercüme yapılırken paralelliğin zedelenmesinden doğan bazı dezavantajları vardır fakat yine de sonuçlar katılan ülkelere bu alanlardaki gelişmelerini diğer ülkelerle karşılaştırma şansı vermektedir. Eğitim alanında uluslararası ölçme-değerlendirmeleri yapan bir kuruluş (International Association for the Evaluation of Educational Achievement (IEA) (http://www.iea.nl), dört yılda bir katılmak isteyen ülkeleri fen ve matematik alanlarında sınavlar uygulayarak karşılaştırmaktadır. Sınavlar uygulamaya katılmak isteyen ülkelerin kullandıkları dillere tercüme edilmekte ve sözkonusu ülkelerde uygulanmaktadır. 1999 yılında üçüncü kez uygulanan sınava (Third International Mathematics and Science Study (TIMSS-R) http://www.timss.com) 38 ülke katılmıştır. Türkiye de 1999 yılında bu sınava ilk kez katılmıştır. Sınav sonuçları ve ülkelerin karşılaştırılması 2000 yılında detaylı bir raporla sunulmuştur (TIMSS-R, 2000). 1999 yılında uygulanan sınava ülkelerin sekizinci sınıf öğrencileri katılmıştır. Türkiye ilk kez katıldığı için geçmiş yıllarla karşılaştırma yapılamamaktadır. Bu çalışmada, TIMSS-R raporunun fen alanı incelenmekte, Türkiye nin performansı katılan diğer ülkelerle karşılaştırılarak ve raporda verilen örnek sorular incelenerek Türkiye nin düşük performansının nedenleri tartışılmaktadır. Çalışmaya katılan ülkeler hakkında raporda verilen bilgiler incelenerek öneriler de getirilmektedir. 2. TIMSS-R ÇALIŞMASI HAKKINDA TEMEL BİLGİLER TIMSS-R çalışmasına toplam 38 ülke katılmıştır. Bunlar; Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Belçika, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Şili, Tayvan, Endonezya, Filipinler, Finlandiya, Güney Afrika, Hollanda, Hong Kong, İngiltere, İran, İsrail, İtalya, Japonya, Kanada, Güney Kıbrıs, Kore, Latviya, Letonya, Macaristan, Makedonya, Malezya, Moldova, Moroko, Romanya, Rusya, Singapur, Slovakya, Slovenya, Tayland, Tunus, Türkiye, Ürdün ve Yeni Zelenda dır. TIMSS-R sınavının geliştirilmesi ve uygulaması aşamasında katılan her ülkede o ülkenin seçtiği bir ulusal araştırma koordinatörü atanmış ve bu kişi bir ulusal merkez oluşturarak sınavın belirlenen uluslararası koşullarda geliştirilmesini ve uygulanmasını sağlamıştır. TIMSS-R sınavı katılan ülkelerin 8. sınıf öğrencilerinden seçilen bir örnekleme uygulanmıştır. Katılan öğrencilerin uluslararası yaş ortalaması 14.4 tür. Sınav ve sonuçları hakkında daha detaylı bilgiler raporda bulunmaktadır (TIMSS-R, 2000). TIMSS-R sınavının fen bölümü 146 sorudan oluşmuştur. Soruların 3/4 ü objektif test sorularından kalan 1/3 ü ise öğrencinin cevap üreteceği açık uçlu sorulardan oluşmuştur. Fenin 6 alt dalından sorular hazırlanmıştır. Bu alanların tanımları ve sınavda bu alanlara ayrılan soruların yüzdesi parantez içinde verilmiştir: dünya bilimi (dünyanın özellikleri, dünyanın süreçleri ve dünyanın uzaydaki yeri, %15); canlı bilimi (canlıların çeşitliliği, yapısı ve düzeni, yaşam süreçleri ve yaşamsal fonksiyonları yürüten sistemler, genetik devamlılık ve çeşitlilik, canlıların birbirleriyle olan ilişkileri, insan biyolojisi ve sağlığı, %27); fizik (fiziksel özellikler ve değişim, enerji ve fiziksel süreçler, kuvvet ve hareket, %27); kimya (Maddenin yapısı ve sınıflandırılması, kimyasal özellikler, kimyasal değişim, %14); çevre ve kaynaklar (kirlilik, toprağın, suyun ve deniz kaynaklarının korunması,
materyal ve enerji kaynaklarının korunması, dünyanın kirlenmesi, yiyecek üretimi, doğal afetlerin etkileri, %9); bilimsel araştırma ve bilimin doğası (bilimsel bilginin doğası, bilim, teknoloji, matematik ve toplumun arasındaki ilişki, bilimsel buluşlarda kullanılan araçlar, prosedürler ve süreçler, %8). Fen bazı ülkelerde birleştirilmiş ve tek bir ders olarak öğretilmektedir. Ülkemizde bu dersin adı Fen Bilgisidir. Feni birleştirilmiş olarak öğreten diğer ülkeler şunlardır: Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Filipinler, Güney Afrika, Hong Kong, İngiltere, İran, İsrail, İtalya, Japonya, Kanada, Güney Kıbrıs, Kore, Malezya, Şili, Singapur, Tayland, Tunus, Ürdün, Yeni Zelenda. 3. TIMSS-R SIRALAMASINDA TÜRKİYE TIMSS-R sınavına katılan ülkelerin sıralaması Şekil 1 de verilmiştir. Ülkeler ortalamalarına göre azalan bir sıra ile sıralanmıştır. Ortalamaların yayında yer alan işareti ortalamanın uluslararası ortalamadan istatistiksel anlamlı farkla yüksek olduğunu, işareti ortalamanın uluslararası ortalamadan istatistiksel anlamlı farkla düşük olduğunu, işareti ise ortalamanın uluslararası ortalamadan istatistiksel anlamlı farkı olmadığını belirtmektedir. Şekil 1. Ülkelerin Sıralaması
TIMSS-R ye toplam 38 ülke katılmıştır. 38 ülkenin ortalamaları alınarak hesaplanan uluslararası ortalama 488 dir. TIMSS-R nin fen alanındaki sıralamasında ilk sırayı 569 puanla Tayvan, en son sırayı ise 243 puanla Güney Afrika almıştır. Türkiye ise 433 ortalama puanla 33. ülke olmuştur ve ortalaması uluslararası ortalamadan istatistiksel anlamlı farkla düşüktür. 19 ülke uluslararası ortalamanın istatistiksel anlamlı farkla üstündedir. Ortalamanın üstüne çıkan 19 ülkeden ikisi (Tayvan ve Filipinler) TIMSS-R ye ilk defa katılan ülkelerdir. 13 ülke uluslararası ortalamanın istatistiksel anlamlı bir farkla altında kalmışlardır. Bunların dokuzu TIMSS-R ye ilk defa katılan ülkelerdir (Moldova, Makedonya, Ürdün, Endonezya, Türkiye, Tunus, Şili, Filipinler ve Moroko). Şekil 1 de ülkelerin kendi içindeki puan dağılımları da verilmiştir. 5., 25., 75. ve 95. yüzdelikte (percentile) öğrencilerin aldıkları puanlar gösterilmektedir. Örneğin, Türkiye nin 25. yüzdeliğine karşılık gelen puan yaklaşık 380 puandır. Bu demektir ki öğrencilerimizin %25 i 380 puanın altında puanlar almışlardır. Öğrencilerimizin %50 si 380 ile 480 arasında değişen puanlar almışlar ve ortalamamız 433 çıkmıştır. Başarılı öğrencilerimiz de (75. yüzdeliğin üstünde kalan öğrenciler) 480 ile 560 arasında değişen notlar almışlardır. Uluslararası ortalamanın 488 olduğunu hatırlarsak, ancak en iyi öğrencilerimiz bu ortalamaya yakın puanlar almışlardır. Ülkemizin aldığı puanları TIMSS-R de ilk sıralara yerleşmiş ülkelerle karşılaştırırsak, Tayvan ın ortalaması 569, Singapur un ortalaması 568, Macaristan ın ortalaması 552, Japonya nın ortalaması ise 550 dir. Bizim en iyi öğrencilerimiz bu ülkelerin ortalamalarına yakın puanlar almışlardır. Bizim ortalarda yer alan öğrencilerimiz ise (25. ve 75. yüzdelik arasındaki öğrenciler), bu ülkelerin düşük performans gösteren öğrencileriyle (25. yüzdeliğin altındaki) yakın puanlar almışlardır. Bizim öğrencilerimizin yaklaşık %95 i bu ülkelerin ortalamalarının altındadır. Ülkeler fenin yukarıda belirtilen altı alt alanında da karşılaştırılmıştır. Türkiye fenin her alt alanında uluslararası ortalamanın istatistiksel anlamlı farkla altında kalmıştır. Katılan 38 ülke arasında Dünya biliminde 34., Canlı Biliminde 32., Fizikte 33., Kimyada 33., Çevre ve Kaynaklar 30., Bilimsel Araştırma ve Bilimin Doğası alanında 33. olmuştur. Türkiye den katılan öğrenciler fenin tüm konu alanlarında çok düşük performans göstermiştir. TIMSS-R çalışmasında fen kazanımlarının uluslararası seviye özellikleri (benchmarks) belirlenmiş ve 4 seviye oluşturulmuştur. Bu seviyeler; ilk %10, üst çeyrek, orta ve alt çeyrek seviyeleridir. İlk sıralarda yer alan ülkelerin öğrencilerinin %95 i alt çeyrek seviyesinin özelliklerini göstermişler, öğrencilerinin yaklaşık %80 i orta seviyedeki özellikleri göstermiş, öğrencilerinin yaklaşık %50 si üst çeyrek seviyesine çıkmış ve öğrencilerinin yaklaşık %30 u ilk %10 seviyesine tırmanmıştır. Türk öğrencilerin ise %62 si alt çeyrek seviyesinde, %25 i orta seviyesinde, %6 sı üst çeyrek seviyesinde yer almış, ancak %1 i ilk %10 kategorisine çıkabilmiştir. 4. OLASI BAŞARISIZLIK NEDENLERİ 4. 1. Ders saatlerinin azlığı TIMSS-R çalışmasına katılan ülkelerin öğretim programlarında fen derslerine ayırdıkları zaman karşılaştırıldığında 4. sınıfta fen derslerine ayırdığı %10 zamanla Türkiye en çok ders saati ayıran ülkeler arasındadır. Fakat ülkelerin çoğu 6. ve özellikle de 8. sınıfta fen derslerine ayırdıkları zamanı artırmaktadır. Romanya, Rusya, Slovenya, Makedonya, Moldova, Macaristan, Çek Cumhuriyeti nde fen derslerini ayrı dersler olarak okuttukları için 8. sınıfta fen derslerine ayrılan zaman %25 lere kadar çıkmaktadır. Türkiye de ise Fen derslerine ayrılan zaman 4, 6 ve 8. sınıflarda hiç artmamakta ve %10 da kalmaktadır. Fen derslerine ayrılan zaman bizim gibi feni birleştirilmiş ders olarak okutan ülkelerin bazılarında da sınıf yükseldikçe artmaktadır. Örneğin, en başarılı ülkelerden biri olan Singapur da 8. sınıfta fen derslerine ayrılan zaman %15, Kore de %12, Kanada da %12-15, İsrail de %14-16 dır. Bu veriler amaçlanan fen öğretim programında fen derslerine ayrılan saatlerdir. Öğretmenlere 8. sınıfta yıl boyunca fen derslerine ayrılan zaman sorulduğunda ise Türkiye birleştirilmiş fen öğreten ülkelerin arasında en az fen dersi yapan ülkelerdendir. Uluslararası ortalama yıllık 122 saatken, Türkiye deki öğretmenler yılda 87 saat fen dersi yaptıklarını belirtmişlerdir. Başarılı ülkelerde yapılan fen ders saatlerine baktığımızda İngiltere 182 (toplam ders saatinin %19 u), Singapur 119 (%14), Kore 117 (%11), Japonya 94(%9) saattir. Görüldüğü gibi ülkemizde Fen derslerine ayrılan zaman hem amaçlanan programda hem de uygulamada azdır. Türkiye fen derslerine ayrılan zamanı ya öğretim yılını uzatarak ya da haftalık fen dersi saatlerini artırarak çözebilir. 4. 2. Çok konu öğretme çabası TIMSS-R de belirlenen fen konuları şunlardır: Yer Bilimi
Dünyanın fiziksel özellikleri (katmanlar, karalar, sular, kayalar ve toprak), dünyanın atmosferi (katmanları, yapısı, sıcaklık ve basınç), dünyanın süreçleri ve tarihi (hava ve mevsimler, fiziksel döngüler, tabaka hareketleri, fosiller), dünyanın güneş sistemi ve uzaydaki yeri (dünya, ay ve güneş arasındaki etkileşimler, diğer gezegenler ve yıldızlarla ilişkileri). Biyoloji İnsan vücudu (yapısı, organlar ve sistemlerin görevleri), insan vücudu süreçleri (metabolizma, soluma, sindirim), İnsan beslenmesi, sağlığı ve hastalıkları, bitki ve hayvan hayatının biyolojisi (çeşitlilik, yapı, hayat süreçleri, hayat döngüleri), fotosentez, yaşayan canlıların etkileşimleri (biyomlar, ekosistemler, birbirine bağımlılık, üreme, genetik, evrim ve türler). Fizik Maddenin fiziksel özellikleri ve fiziksel değişimler (ağırlık, kütle, maddenin halleri, kaynama ve donma), atomun parçacıkları ( protonlar, elektronlar ve nötronlar), enerji çeşitleri, kaynakları ve dönüşümleri (kimyasal, kinetik, elektrik, ışık enerjisi, iş ve verim), ısı ve sıcaklık, gaz kanunları (sıcaklık, hacim ve basınç ilişkileri), dalga, ses ve titreşim, ışık (yansıma, kırılma, ışık ve renk), elektrik ve manyetizma (devreler, iletkenlik, mıknatıslar), kuvvet, hareket (kuvvet çeşitleri, dengelenen ve dengelenmeyen kuvvetler, akışkan davranışı, hız ve ivme), kaldırma kuvveti. Kimya Maddenin sınıflandırılması (elementler, bileşikler, çözeltiler, karışımlar), maddenin yapısı (atomlar, iyonlar, moleküller, kristaller), çözelti oluşumu (çözücü, çözünen, çözünebilen ve çözünemeyen maddeler), asitler, bazlar ve tuzlar, kimyasal tepkime ve dönüşümler (kimyasal değişimin tanımı, oksitlenme ve yanma), enerji ve kimyasal değişim (ısı alan ve ısı veren reaksiyonlar, reaksiyon hızı), kimyasal bağ, iyonik ve kovalent bağlı bileşik oluşumu, kimyasal denklemler, atomun yapısı, atom numarası ve atom kütlesi, periyodik tablo, değerlik. Çevre ve Kaynaklar Kirlenme (asit yağmurları, küresel ısınma, ozon tabakası, su kirlenmesi), doğal kaynakların korunması (toprak, su, orman, enerji kaynakları), yiyecek üretimi, nüfus, insan yapımı ya da doğal olayların çevreye etkileri). Bilimsel Araştırma ve Bilimin Doğası Bilimsel metod (hipotez oluşturma, gözlemler yapma, çıkarım yapma ve genelleme), deneysel tasarım (deneysel kontrol, malzemeler ve yapılışı), bilimsel ölçümler (geçerlilik, tekrar, deney hatası, tutarlılık), bilimsel düzeneği kullanma, deneyler yapma, veri toplama, düzenleme ve sunma (birimler, tablolar, şekiller, grafikler), veri tanımlama ve yorumlama. TIMSS-R de belirlenen yukarıdaki fen konularının ülkelerin fen programlarında 8. sınıfa kadar ne kadarını öğretmeyi amaçladıkları ülkelerdeki ulusal araştırma koordinatörlerine sorulmuştur. Verilere göre Türkiye yer bilimi, biyoloji, fizik, kimya ve çevre konularının tamamını öğretmeyi amaçlamaktadır. Bilimsel araştırma ve bilimin doğası konularının ise %67 sini öğretmeyi amaçlamaktadır. Toplamda Türkiye TIMSS-R tarafından belirlenen fen konularının %95 ini öğretmeyi amaçladığını rapor etmiştir. Uluslararası ortalama ise %63 tür. Bizim gibi fen konularının büyük bir çoğunluğunu öğretmeyi amaçladığını belirten ülkeler ve sıralamaları şöyledir: Bulgaristan (%90, 17.), Macaristan (%83, 3.), Ürdün (%88, 30.), Moldova (%95, 28.), Romanya (%81, 25.), Slovenya (%95, 13.), ve Amerika (%86, 18.). İlk beşe giren ülkelerden Tayvan %69 unu, Singapur %79 unu, Japonya %62 sini ve Kore %60 ını öğretmektedir. Bu durumda Türkiye de öğretim programındaki fen konularını azaltarak az konuda derin bilgi ve beceri kazandırmayı amaçlamalıdır. 4. 3. Bilimsel araştırmaya ve bilimin doğasına verilen önem Türkiye fen programında TIMSS-R nin belirlediği fen konularından bilimsel araştırma ve bilimin doğasında belirlenen alt başlıkların %67 sini öğretmeyi amaçlamaktadır. Buna çoğu ülkede çok fazla önem verilmektedir. Öğretmen ve öğrencilerden toplanan veriler incelendiğinde Türkiye fen derslerinde en az deney yapan ülkeler arasındadır. Türkiye fen deneylerine verdiği önemde uluslararası ortalamanın oldukça altındadır. Çok deney yapıldığını belirten ülkelerden Hong Kong 15., İngiltere 9., Singapur 2. ve Japonya 4. olmuştur. Burada ilginç olan Tayvan ın durumudur. Tayvan bizimle hemen hemen aynı düzeyde deney yapıldığını belirttiği halde TIMSS-R de birinci olmuştur. Öğretmenlerden fen derslerinde herhangi bir ayda bazı etkinliklere ayırdıkları zaman sorulmuştur. Türkiye deki öğretmenler zamanın %41 ini sunuş yoluyla ders anlatmaya, %11 ini tekrar etmeye, %11 ini öğretmen rehberliğinde öğrencilerin yaptıkları etkinliklere, %12 sini deney demonstrasyonuna, %8 ini sınavlara, %7 sini ödev kontrol etmeye, %7 sini öğrencilerin deney
yapmasına, %7 sini ise öğrencilerin bağımsız etkinliklerine, %8 ini ise yönetim ve diğer işlere ayırdıklarını belirtmişlerdir. Bu verilerle Türkiye en çok sunuş yoluyla fen anlatan ve öğrencilerin en az deney yaptığı ülkelerdendir. Öğretmenlerin sunuma ayırdıkları zamanın uluslararası ortalaması %25 tir. Bizim gibi öğretmenin uzun süreli bilgi sunduğunu belirten ülkeler Bulgaristan (%43) ve Makedonya dır (%42). Başarılı olan ülkelere baktığımızda Tayvan daki öğretmenler bir aylık ders zamanının %39 unu sunuş yoluyla fen anlatmaya ayırmaktadırlar. Diğer değerleri de bize yakındır fakat öğrencilerin deney yapmasına bizden biraz fazla zaman ayırmaktadırlar (%13). İkinci sırada olan Singapur daki öğretmenlerin verilerine baktığımızda ise sunuş yoluyla fen anlatmaya bizden daha az zaman ayırmakta (%27), öğrencilerin deney yapmasına ise bizden daha çok zaman ayırmaktadır (%23). Üçüncü sıradaki Macaristan a baktığımızda, öğretmenler zamanın %23 ünü öğretmenin sunumuna, %18 sini ise öğretmenin rehberliğinde öğrenci etkinliklerine ayırmaktadırlar. Dördüncü sırada yer alan Japonya ya bakıldığında öğretmenler sunuma zamanın %31 ini ayırırken, %24 ünü öğrencilerin deney yapmasına ayırmaktadırlar. Beşinci sırada yer alan Kore ise %34 ünü sunuma, %18 ini ise öğrenci deneylerine ayırmaktadır. Başarılı Avrupa ülkelerine baktığımızda, öğretmen sunumlarına çok daha az zaman ayrılmakta ve öğrenci deneylerine ve öğretmenin deney demonstrasyonuna ve öğrencilerin bağımsız etkinliklerine daha çok zaman ayrılmaktadır. Örneğin, İngiltere deki öğretmenler zamanın %13 ünü sunuma ayırırken, %19 unu öğretmen rehberliğinde öğrenci etkinliklerine, %13 ünü öğrencilerin bağımsız etkinliklerine %10 unu öğretmenin deney demonstrasyonuna ve %24 ünü öğrenci deneylerine ayırmaktadırlar. Yani zamanın %56 sında öğrenciyi aktif kılmaktadırlar (öğretmen rehberliğinde öğrenci etkinlikleri, öğrencilerin bağımsız etkinlikleri, öğrenci deneyleri). Finlandiya daki öğretmenler sunuma %20 zaman ayırırken, öğrencinin aktif kılındığı etkinliklere zamanın %48 ini ayırmaktadırlar. Tayvan, öğrencinin aktif olduğu etkinliklere bir aylık ders zamanının %27 sini, Singapur %41 ini, Japonya %40 ını, Kore %33 ünü ayırmaktadır. Türkiye ise öğrencinin aktif olduğu etkinliklere zamanın sadece %25 ini ayırmaktadır. 4. 4. Soru tipleri TIMSS-R de sorulan soruların 3/4 ü objektif test sorularından, 1/3 ü ise öğrencinin cevap üreteceği açık uçlu sorulardan oluşmuştur. Sorularda sadece bilgi yoklanmamakta şu performanslar da ölçülmektedir; basit bilgiyi anlama (soruların %39 u), kompleks bilgiyi anlama (soruların %31 i), teorik açıklamalar yapabilme (theorizing), analiz etme ve problem çözme (soruların %19 u), araç, yazılı yönergeleri ve bilimsel süreçleri kullanma (soruların %7 si). Ayrıca, açık uçlu sorularda öğrencilerde düşünce becerilerini kullanarak soruyu analiz edip, cevap oluşturup, bilimsel bir şekilde anlatabilmeleri beklenmiştir. Bu tür soru tipleri öğrencilerimize yabancı gelmiş olabilir. Ülkemizde fen sınavlarında ya da kitaplarda çoğunlukla bilgi düzeyinde soru sorulmakta ve öğrencilerin seçeneklerden doğru cevabı seçmesi zor olmamaktadır. Son yıllarda fen öğretiminde ilgi TIMSS-R de de görüldüğü gibi bilgi ölçmekle birlikte performans ölçmeye de kaymıştır. Ülkemizde öğretmenler TIMSS-R de kullanılan türde bilgi ile birlikte performans ölçen soru tiplerini (test ya da açık uçlu) öğrenebilmeleri için eğitilmelidirler. Not: Burada değinilemeyen başka olası başarısızlık nedenleri de vardır. Bunlardan bazıları; ilk kez katılıyor olmamız, evdeki eğitim araçlarının azlığı, ailelerin eğitim düzeyi ve ekonomik faktörlerdir. KAYNAKÇA International Study Center (2000a) TIMSS 1999 (TIMSS-R) International science report. http://isc.bc.edu/timss1999i/publications.html (Ağustos, 2002) International Study Center (2000b) TIMSS 1999 (TIMSS-R) Released science items. http://isc.bc.edu/timss1999i/study.html (Ağustos, 2002) Elley, W. B. (2002) Evaluating the impact of TIMSS-R (1999) in low- and middle income countries. http://www.iea.nl/home/timss1999_evaluation_report.pdf (Ağustos, 2002) Van Der Linden, W. J. (1998) A discussion of some methodological issues in international assessments. International Journal of Educational Research, 29, 569 577. Foy, P. (1998) Sampling issues in international assessments. International Journal of Educational Research, 29, 555-568. Wolf, R. M. (1998) Validity issues in international assessments. International Journal of Educational Research, 29, 491-501. Ercikan, K. Translation effects in international assessments. International Journal of Educational Research, 29, 543-553.