KUTLU DOĞUM HAFTASI HZ. PEYGAMBER VE İNSAN ONURU SEMPOZYUMU (19-21 NİSAN 2013) KONYA

KUTLU DOĞUM HAFTASI HZ. PEYGAMBER VE İNSAN ONURU SEMPOZYUMU (19-21 NİSAN 2013) KONYA

1- İLAHÎ DINLERDE İNSAN ONURU ÖĞRETISI (HRISTIYANLIK VE YAHUDILIKTE İNSAN ONURU ÖĞRETISI) Prof. Dr. Ömer Faruk HARMAN 1 A- İNSAN VE DİN Dinin muhatabı insandır ve varlıklar âleminde sadece insan, inanmakla yükümlüdür. İnsan inanmak zorundadır çünkü aklı vardır. Değerler sistemi oluşturma ve bunu bir iman kaynağına bağlanarak yapma bütün insanlar için ruhi ve içtimai bir zarurettir. Çünkü inanan ve böylece diğer canlılardan ayrılan insanın bu niteliği fıtridir. 2 İnsanlık tarihi ve bilimsel araştırmalar dinin insanla birlikte var olduğunu, dinsiz bir toplumun ve inançsız bir insanın olamayacağını göstermektedir. Diğer taraftan çeşitli kültürlerin kozmogoni ve antropogonilerinde genelde insanın belli bir amaç için, özellikle de Tanrı veya tanrılara hizmet ve kulluk, ayrıca Tanrı yı temsil ederek kozmik düzeni korumak için yaratıldığı kabul edilmektedir. 3 Dolayısıyla insan niçin yaratıldığını anlamaya, yaratıcısını bilip bulmaya çabalayan ve O na karşı yükümlülüğünün şuurunda olan, kutsalın tecrübesini yaşayan dinî bir varlıktır. B- İLAHÎ DİN GELENEĞİNDEKİ SÜREKLİLİK İlahî din geleneğinde de insan yaratıcısını bilip tanımak ve O na kulluk etmek için yaratılmıştır 4 ve buna fıtratullah denilmektedir. 5 İnsanın yaratılış gayesi olan kulluk aklın Allah ı tanıması, bilmesi, iradenin de O na yönelip bağlanmasıyla gerçekleşmektedir. 1 Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi. 2 Yılmaz Özakpınar, İnsan İnanan Bir Varlık, Ötüken yayınları, İstanbul 1999. 3 M. Eliade, Histoire des croyances et des idees religieuses, Paris 1984, I, 72; S. H. Hooke, Ortadoğu Mitolojisi, Ankara 1993, s.30, 46. 4 Tevrat/ Çıkış 20/2-3; Tesniye, 6/4-5; Matta İncili, 4/10; Zariyat, 51/56. 5 Rum, 30/30. 107

İkinci Oturum Allah bu hususta da kuluna yardımcı olmuş, ondaki bu fıtri his ve şuuru ilahî vahiy ile yönlendirip geliştirmiş, onu başıboş bırakmamıştır. 6 En güzel bir kıvamda yaratılmış olan insanın 7 yaratılışına yaraşır bir şekilde yaşaması için ona yol gösterecek kılavuzlar ve uyulacak prensipler göndererek rehberlik etmiştir ki, bu prensipler bütününe hak din adı verilmektedir. İnsan, gerek yapısından kaynaklanan zaaflar gerekse tarihî seyir içinde ve değişik coğrafyalarda ortaya çıkan farklılıklar sebebiyle zamanla ilahî menşeli ilkeleri unutmuş yahut çarpıtmış ve her defasında elçiler aracılığıyla bu ilkeler hatırlatılmıştır. Hz. Âdem, Allah tan aldığı bilgilerle hem kendi hayatına hem de zürriyetinin yaşayışına yön vermiş, 8 Hz. Nuh a birtakım tavsiyelerde bulunulmuş ve bu kurallar sonrakiler için de geçerli sayılmış, 9 Hz. İbrahim e sahifeler verilerek kavminden onun dinine tabi olması istenmiş, 10 Hz. Musa ve Hz. İsa ya kitaplar verilmiş, 11 son olarak da yegane hidayet rehberi olmak üzere Kur an indirilmiştir. 12 Vahiy geleneğine göre İslam hem ilk hem de son dindir. Özünü Allah ın emir ve iradesine teslimiyetin oluşturduğu ve adını da bu özelliğinden alan İSLAM, son Peygamber in tebliğ ettiği dinin özel ismi olmakla birlikte, 13 tebliğlerinin esasını Allah ın varlık ve birliğini tanıyıp O nun iradesine teslim olma ilkesinin oluşturduğu daha önceki peygamberlerin tebliğ ettikleri dinin de adıdır. Nitekim Kur an ın bildirdiğine göre Hz. Nuh Bana Müslümanlardan olmam emrolundu. demiş, 14 Hz. İbrahim e Müslüman olması emredilmiş, 15 Hz. İbrahim ve Hz. Yakup, oğullarına Allah sizin için bu dini seçti, o halde sadece Müslümanlar olarak ölünüz tavsiyesinde bulunmuştur. 16 Kur an da Beni İsrail peygamberleri, Allah a teslim olmuş kişiler olarak takdim edilmekte, 17 nihayet Hz. Muhammed de kendisine, tebliğ ettiği dine inanan ilk Müslü- 6 Kıyame, 75/36. 7 Tin, 95/4. 8 Bakara, 2/37-38. 9 Şura, 42/13. 10 Âl-i İmran, 3/95; A la 87/18-19. 11 Bakara, 2/136. 12 İsra, 17/9. 13 Maide, 5/3. 14 Yunus, 10/72. 15 Bakara, 2/131. 16 Bakara, 2/132. 17 Maide, 5/44. 108

Onur: Tarihî Arka Plan man olmasının emredildiğini ve böylece Müslümanların ilki olduğunu bildirmektedir, 18 dolayısıyla Allah katında yegane din İslam dır. 19 Hak dinin temel nitelikleri ilahî kaynağa dayanması, bir peygamber tarafından tebliğ edilmesi, vahiy menşeli bir kitabının olması, Allah ın birliği ve ahiret inancını içermesidir. Günümüzde kitabi dinler olarak kabul edilen Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam, asılları itibarıyla hak dinin belirtilen temel niteliklerinde ortaktır ancak ilk ikisinin kutsal kitaplarının zaman içinde maruz kaldığı değişiklikler ve farklı yorumlar bu dinleri İbrahimî gelenekteki ilkelerden kısmen uzaklaştırmış, böylece onlardaki sapmaları düzeltecek, temel prensipleri daha açık biçimde ortaya koyacak yeni bir dine ihtiyaç doğmuştur. 20 Özü itibarıyla ilahî kaynaklı olma vasfını taşıyan Yahudilik ve Hristiyanlığın insana bakışını ve insan onuruna verdiği değeri ortaya koyarken bu dinlerin hak din ve İslam kavramlarıyla ilişkisini göz ardı etmemek gerekir. C- YAHUDİLİK TE İNSAN VE İNSAN ONURU İnsan onuru, insanın sırf insan olması sebebiyle değerli ve saygıya layık bir varlık olması şeklinde tanımlanabilir. İnsan başka hiçbir özelliğine bakılmadan değerli bir varlıktır. İnsanın bu konumu, varlıkların en şereflisi olarak yaratılmış olması, ilahî emaneti taşıması ve bunun sorumluluğunun bilincinde olması bütün ilahî kökenli dinlerin temelini teşkil etmektedir. Yahudi kutsal kitabı, insanın bu üstünlüğünü açık bir şekilde ifade etmektedir. Hz. Musa, tebliğ ettiği dine Yahudilik adını vermediği, bu isim ondan asırlarca sonra Yahudilerin inancının adı olduğu halde bugün Yahudilik denilince Hz. Musa tarafından tebliğ edilen, kutsal kitabı Tevrat olan ve özelikle Yahudilerce benimsenen din anlaşılmaktadır. Yahudilikte insan ve insan onuru konusundaki en temel kaynak Yahudi Kutsal Kitabı Tevrat ve onun yorumu olan Yahudi dinî literatürüdür. Kitab-ı Mukaddes e göre beden ve ruhtan oluşan, Tanrı tarafından kendi suretinde yaratılan ve akılla donatılan canlı varlık olan insan, yine Kitab-ı Mukaddes te çeşitli kavramlarla adlandırılmaktadır. İbranicede insan adam, enoş, iş, geber ve metim olmak üzere beş farklı terimle isimlendirilmektedir ki bunlardan Adam kelimesi öncelikle insanlığın atası olan ilk insanın özel adı olduğu gibi insan türünün de adıdır. 18 Enam, 6/14, 163; Mümin, 40/66. 19 Âl-i İmran, 3/19. 20 Ö. Faruk Harman, Vahiy geleneği içinde İslam, İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 2001, XXIII, 2-3. 109

İkinci Oturum Tevrat a göre Tanrı insanı : a. Yerin toprağından yaratmış ve ona hayat nefesini üflemiştir. (Tekvin, 2/7) Tevrat tefsirlerinde ve diğer Yahudi dini literatüründe Âdem in yaratıldığı toprağın, kutsal yer (Kudüs teki Süleyman Mabedinin bulunduğu mahal) ile dünyanın dört bir yanındaki kırmızı, siyah ve beyaz topraktan alındığı belirtilmekte 21 ve yaratılışın altıncı günü olan cuma gününün ilk saatinde Kudüs te yaratıldığı nakledilmektedir 22. b. Tanrı insanı erkek ve dişi olarak yaratmıştır. (Tekvin, 1/27) Tevrat ta yaratılışın iki farklı hikâyesi nakledilir ki bunlardan Ruhban metnine göre ilk defa erkek ve dişi olarak yaratılmıştır. Bu ifadeden hareketle insanın önce çift cinsiyetli yaratılıp sonra cinsiyetlerin ayrıldığı görüşü ileri sürülmesine karşılık, Yahvist metne göre ise önce erkek, onun kaburga kemiğinden de kadın yaratılmıştır. (Tekvin, 2/7, 21-22) c. Tanrı insanı kendi suretinde yaratmıştır. Bu olay Tevrat ta şu şekilde anlatılmaktadır: Beş günde evreni, evrendeki bitki ve hayvanları yaratan Tanrı Suretimizde, benzeyişimize göre insan yapalım ve denizin balıklarına ve göklerin kuşlarına ve sığırlara ve bütün yeryüzüne ve yerde sürünen her şeye hakim olsun der ve insanı kendi suretinde yaratır. (Tevrat/Tekvin, 1/2627) Tanrı nın insanı kendi suretinde yaratması, Yahudi ve Hristiyan yorumculara göre insanı akıl, masumiyet, özgürlük ve ölümsüzlükle donatması demektir fakat insan günah sebebiyle ölümsüzlüğü yitirmiştir. 23 (Tekvin, 3/19) Tevrat ta Ve Rab Allah dedi: İşte Adam iyiyi ve kötüyü bilmekte bizden biri gibi oldu. (Tekvin, 3/22) diyerek insanın bu yönünü vurgulamaktadır. Yaratılan her şeyden farklı olarak, özgür seçim hakkına sahip olma açısından Tanrı ya sadece insan benzemektedir. Yukarıdaki kriterler arasında en önemlisi de zaten bu özgür iradedir. 24 d. Bütün yeryüzüne ve varlıklara hakim kılmıştır. Tanrı yerin toprağından yaratıp hayat nefesi üflediği insanı, şöyle söyleyerek bütün varlıkların üstüne hakim kılmıştır: Allah onları mübarek kıldı ve onlara dedi: Semereli olun ve çoğalın ve yeryüzünü doldurun ve onu kendinize tabi kılın. Denizin balıklarına ve göklerin kuşlarına ve yer üzerinde hareket eden her canlı şeye hakim olun. (Tekvin, 1/28) İnsanın bu üstünlüğü Mezmurlarda şu şekilde dile getirilmektedir: Neredeyse bir Tanrı yaptın onu (Yunanca çeviride bu ifade şu şekildedir: Onu meleklerden biraz aşağı kıldın), izzet ve hürmet tacını da ona giydirdin. Ellerinin işleri üzerine ona saltanat 21 F. Mc C-K-G., Adam, Jewish Encyc lopedia, I, 174. 22 J. B. Frey, Adam, Dictionnaire de le Bible Supplement, I, 112. 23 F. Vigoroux, Homme, Dictionnaire de la Bible, Paris 1912, III/I, 745. 24 Dictionnaire Encyclopedique du Judaisme, Paris 1993, s. 534. 110

Onur: Tarihî Arka Plan verdin. Bütün şeyleri, hep koyunları ve sığırları ve kır hayvanlarını da, göğün kuşlarını ve denizin balıklarını, denizlerin yollarında dolaşanların hepsini onun ayakları altına koydun. (Mezmur, 8/5-8) Yahudi din bilginleri Tanrı nın suretinde ifadesinin insana, vücudu yönünden de özel bir üstünlük verdiğini, dolayısıyla vücudun da temizliğine dikkat edilmesi gerektiğini vurgulamaktadırlar. 25 e. İnsan, bütün varlıklara isim vermiştir: Tevrat a göre yerin toprağından yaratılıp yeryüzü cennetine konulan adamın yalnızlığını gidermek için Tanrı, her kır hayvanını, göklerin her kuşunu topraktan yapar ve onlara ne ad koyacağını görmek için Âdem e getirir. Âdem de bütün sığırlara, göklerin kuşlarına ve her kır hayvanına ad koyar. (Tekvin, 2/18-20) Âdem in hayvanların isimlerini belirlemesi hem onların görevlerini tesbit etmesi hem de onlar üzerinde hükümran olması şeklinde yorumlanmaktadır. Zira Yahudi telakkisine göre isim ile o ismin verildiği varlık arasında doğrudan bir alaka vardır ve bir varlığın adını bilmek, onu iyice tanımak ve onun üzerinde etkili olmak demektir. 26 f. Melekler Âdem e secde etmiştir: Tevrat ta ne Âdem in yaratılışından önce Rab Yahve nin meleklerle görüşmesi, ne de yaratılıştan sonra meleklerin ona secde edişi zikredilmektedir. Ancak yaratılışın ilk hikâyesindeki Allah dedi: Suretimizde, benzeyişimize göre insan yapalım ifadesindeki çoğul sigası Tevrat tefsirlerinde meleklerin mevcudiyeti ile izah edilmiştir. 27 Meleklerin Âdem e secde etmesi Tevrat tefsirlerinde ona bir Tanrı gibi secde etmek istemeleri ve fakat Tanrı nın buna engel olması şeklinde nakledilmektedir. Apokrif kabul edilen kitaplarda ise şeytan dışında bütün meleklerin Âdem e secde ettikleri ifade edilmektedir. 28 Tevrat tefsirlerine göre Hz. Musa Tevrat ı yazarken bu bölüme geldiğinde, yapalım şeklindeki çoğul ifadeden rahatsız olur. Zira bu ifade kolayca, birden çok yaratıcının var olduğu şeklinde yorumlanabilecektir. Hz. Musa Tanrı ya Evrenin hakimi, Bu şekilde söyleyerek neden tanrıtanımazlara koz veriyorsun? deyince Tanrı Yaz, kim hataya düşmek isterse düşecektir. Ama herkes, herşeyi yaratan Yaratıcı nın, insanı yaratırken hizmetkar meleklere danıştığını bilsin. der. 29 Yahudiliğe göre evren ve çevre şartları insanın yaşamasına elverişli hale getirildikten sonra insan yaratılmıştır, dolayısıyla evrendeki her şey insan içindir. İnsan, yaratılışın 25 age., s. 534. 26 Anciien Testament, (TOB), Paris 1980, s. 47; Nouveau Dictionnaire Biblique, Suisse 1979, s. 532. 27 L. Pirot, Adam et la Bible, Dictionnaire de le Bible Supplement, I, 88. 28 J. B. Frey, agm., I, 112. 29 Tora ve Aftara, İstanbul 2002, I, 11. 111

İkinci Oturum nihayeti ve mükemmeliyetidir. 30 Abraham Joshua Hesche e göre Kutsal Kitap, Tanrı ya dair değil fakat insan üzerine bir kitaptır. Zira dünyanın yaratılışından itibaren bütün dikkat, insan ve tarihi üzerine çevrilmiştir. Fakat bir sürü olumsuzluklar üzerine Tanrı, İsrail denilen farklı bir halk oluşturmaya karar vermiş, bu andan itibaren de dikkat, genel olarak insanlıktan özelde İsrail e yönelmiştir. 31 Tevrat a göre insan, yaratılış sürecinde yaratılmışların sonuncusudur ve o, yaratılış sürecinin zirvesini teşkil etmektedir. Dolayısıyla Tanrı dan, bütün varlıklara hakim olma üstünlüğünü almıştır. (Tekvin, 1/28-29) Diğer varlıklar Tanrı nın sözüyle vücut buldukları halde, (Tekvin, 1/11, 20) insanın yaratılışı Tanrı nın doğrudan müdahalesiyle olmuştur ve sadece insan, bizzat Tanrı dan hayat nefesini almıştır. (Tekvin, 1/27; 2/7) Yaratılışta insana bu ayrıcalık verilmiş iken, sonraki Yahudi teolojisinde İsrail ile diğerleri arasında ayırım yapılmış, İsrail Tanrı nın seçkin kavmi olarak takdim edilmiş, diğerleri ikinci sınıf olarak görülmüştür. Kur an ın ifadesiyle ümmiyyuna karşı hiçbir yükümlülükleri olmadığı belirtilmiş, ötekine karşı oldukça insafsız davranılmıştır. 32 D-HRİSTİYANLIKTA İNSAN VE İNSAN ONURU İlk insanın yaratılışı ve mahiyeti ile ilgili Hristiyan inancı Tevrat ın Tekvin kitabına ve Pavlus un Romalılara Mektubuna (V. Bap) dayanmaktadır. Yahudi kutsal kitabını kutsal sayan Hristiyanlığa göre de insan, yaşamasına elverişli ortam oluşturulduktan sonra altı günde yaratılmış, insan Tanrı nın suretinde ve benzeyişinde yaratılmış, bütün varlıklara o isim koymuş ve Tanrı tarafından, bütün varlıklara hakim olup onları adaletle yönetmekle görevlendirilmiştir. İnsanın yeryüzünde ilk varoluşu ve yaratılışı ile ilgili olarak bilimin ileri sürdüğü farklı görüşlere karşılık Katolik Hristiyanlık insanın tek bir menşe ve tek bir çiftten geldiğini belirtmektedir. Papa Pie XII nin (1950) Humani generis genelgesi de bunu işaret etmektedir. Tekvin kitabının ikinci babına göre insan, Âdem in şahsında üç önemli boyutuyla kendini göstermektedir: 1-Yaratıcısı karşısında insan: Kutsal kitaba göre Âdem, Tanrı ile sürekli ve esaslı bir ilişki içinde olan bir yaratılmıştır. Topraktan çıkmıştır ve fakat onunla sınırlı değildir. Varlığı, Tanrı nın kendisine üflediği hayat nefesine bağlıdır. Tanrı nın hayat nefesini alıp varlığı oluşunca, Tanrı nın sözüne muhatap oldu ki, bu söz bir sınırlama ve yasaklama idi: İyiyi-kötüyü bilme ağacından yemeyeceksin. Yediğin takdirde ölümlü olacaksın. (Tekvin, 2/16-17) Varlığı süresince insan, Yaratıcı sının iradesine itaatle 30 Dictionnaire Encyclopedique du Judaisme, s.533. 31 age., s. 533 32 Âl-i İmrân, 3/75. 112

Onur: Tarihî Arka Plan bağlanmak durumundadır. İnsanı Yaratıcı sına bağlayan bağ, itaat şeklinde kendini gösteren hayati bir bağlılıktır. 2-İnsan ve evren: Tanrı, yarattığı insanı, muhafaza etmesi ve yetiştirmesi için güzel bir ortama yerleştirmiştir. (Tekvin, 2/9) Hayvanları emrine vermiş, onlara isim vererek üzerlerinde hükümran olduğunu ifade etmiştir. Böylece tabiatın ilahlaştırılmaması ve fakat ona hakim olunması ifade edilmiş olmaktadır. 3-İnsan ve toplum: İnsan, tabiatı gereği sosyal bir varlıktır. Cinsiyet farklılığı, güç üzerine değil de aşk üzerine temellenmiş olan topluluk halindeki hayatın kaynağıdır. Âdem in yalnızlığını sadece kendinden bir parça olan eşi Havva gidermiştir. Eşi olmaksızın cennet bile Âdem e sıkıcı gelmiştir. Hz. İsa mevcut kanonik İncillere göre insan onuruna son derece önem vermiş, bir kişinin kalbini kırmanın onu öldürmekle eşdeğer olduğunu şu şekilde ifade etmiştir: Öldürmeyeceksin denildiğini işittiniz. Fakat ben size derim, kardeşine kızan herkes hükme müstahak olacaktır. Şimdi takdimeni mezbahta arzederken kardeşinin sana karşı bir şeyi olduğu hatırına orada gelirse, takdimeni orada mezbahın önünde bırak ve git, önce kardeşin ile barış ve o vakit gel takdimeni arzet. (Matta İncili, 5/21-24) Bir başka defa da İnsanların size her ne yapmalarını istiyorsanız siz de onlara öyle yapın, çünkü şeriat budur, peygamberler de demektedir. (Matta, 7/12) Hz. İsa her şeyin insan için olduğunu, dinî kuralların da insanın kurtuluşu ve mutluluğu için vaz edildiğini bildirerek, o dönemdeki Yahudi din adamlarının uygulamalarını eleştirmiştir. Bir cumartesi günü kendisini ve havarilerini eleştiren ferisilere İnsan sebt günü için değil, sebt günü insan için oldu diyerek (Markos, 2/27) asıl olanın insan olduğunu vurgulamıştır. OTURUM BAŞKANI- Gıyabında Ömer Faruk Harman hocaya teşekkür ediyoruz. Doğrusunu söylemek gerekirse kendisi bulunmayıp tebliğini Ahmet Bey in okuyacağını duyunca genellikle tebliğleri uzun yazarlar, acaba muhtasar nasıl sunacak Ahmet Bey diye endişe duymuştum ama tabii Ömer Faruk hoca tecrübeli tam da hilkatinde tebliği nihayete erdi. Ahmet Bey de güzelce okudu. Kendisine teşekkür ediyoruz. Böylece aslında temeli itibarıyla aynı kaynaktan beslenen Hz. İsa nın ve Hz. Musa nın öğretilerinin bir bakıma yansımalarını almış olduk bu tebliğ sayesinde ama içerisinde asli günah, kefaret öğretisi, ümirun terakkisi gibi İslam la asla bağdaşmayan unsurlar da var, yer yer onlara da dikkat çekildi tebliğde ben tekrar teşekkür ediyorum Ömer Faruk Harman hocamıza. 113

İkinci Oturum Şimdi, İnsan Onurunun Teolojik Temelleri Üzerine Kur an da ve İslam Kelamında İnsan Anlayışı başlıklı tebliğini sunmak üzere sözü Prof. Dr. Mehmet Evkuran hocamıza veriyorum. Kendisi Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi. Buyurun hocam. 114