Fotoğraflar: Yavuz Draman Muhteşem ^ p lmabahce Sarayı ndaki odalar 3 ve mobilyalarının öykülerini saray uzmanlarından sanat tarihçisi F. Yaşar Yılmaz kaleme aldı. Harem de Kırmızı Oda. Harem Bölümü'nün kabul odası olan mekânın, lake oturma mobilyası ile birlikte perdeleri ve duvarları da bordo İpek Hereke kumaşı İle dekore edilmiştir. T r -S & 2.3 Harem'deki Kırmızı Oda'nın orta masası. Bağa ve pirinç ile boulle tekniğinde bezemeli masa, Sultan Abdülmecid in tuğrasını taşımaktadır. Masa tablası üstünde yer alan renkli çiçek ve yapraklar tabla oyularak yerleştirilmiş porselen parçalardır. Porselen ile dekorasyon genelde üstü resimli porselen plakların mobilya üstünde çerçevelerle belirlenmiş alanlara yerleştirilmesi şeklinde yapılmaktaydı. Ender rastlanan bu örnekte İse porselen parçalar çiçeklerin şeklinde biçimlendirilmiş ve her bir parça kendisi için açılan yuvaya yerleştirilmiştir. 70
Mobilya, yerleşik kültürlerin günlük yaşantılarında büyük önem taşıyan vazgeçilmez bir unsurdur. İnsan gün içinde oturmak, yatmak ve çalışmak gibi pek çok konuda mobilyaların desteğine ihtiyaç duyar. İnsan yaşamında rolü olan irili ufaklı her türlü eşyayı bir şekilde barındırmak için çeşitli işlev ve isimlerde mobilya kullanılır. Gelir düzeyi ve konfor koşulları arttıkça, kişinin yaşamındaki mobilya türü ve sayısı da artar. İnsan yaşamında mobilya, giderek gereksinimleri karşılamanın ötesine geçmiş ve kişinin çevreye varlığını hissettirmesinin bir aracı haline gelmiştir. Oturma birimleri, yemek ve çalışma masaları, karyolalar, giysiler, mutfak araçları, kitaplar ve her türlü ufak tefek eşya için çeşitli isimlerle icat olunmuş barındırma araçları; genel ismiyle dolaplar yerleşik kültürlerin kullandığı mobilyalardır. İnsanların geçmişte kullandığı mobilyalar ile ilgili en erken bilgilere arkeoloji bilimi sayesinde ulaşılabilmektedir. Tarihin en erken zamanlarından başlayarak tanrıçalar, tanrılar, tanrı krallar ve kralları taht üstünde gösteren tasvirler dikkate alındığında, bilinen en eski mobilyanın taht olduğunu ileri sürmek yanlış olmayacaktır. Anadolu ve Mezopo- Mavi Salon'daki altın varaklı konsol. Salonun deniz ve kara tarafındaki çıkmalarına birer çift olarak yerleştirilen bu konsollar Sechan damgası taşımaktadır. Mavi Salon. Dolmabahçe Sarayı Hareminin tören salonu olan mekânda, Sultan Harem sakinleri ile bayramlaşma törenini gerçekleştirirdi. Salonun duvar kalem işlerinde kullanılan mavi renk, altın varaklı Fransız oturma takımının döşemesinde ve perdelerinde kullanılan Hereke kumaşta da tekrarlanmaktadır. 71
tamya uygarlıklarından başlayarak Eski Mısır, Yunan ve Roma uygarlıklarında kullanılan mobilyaların örneklerini mezar buluntularında, duvar resimlerinde, kabartmalarda, heykellerde ve vazo resimlerinde görmek mümkündür. Bu yolla ulaşılabilen bilgi, Rönesans dönemine kadar insanlığın kullandığı mobilyaların çeşit olarak pek fazla olmadığını göstermektedir. Genelde taht olarak kullanılan az sayıda koltuk, açılır kapanır tabureler, şezlonglar, üç ayaklı sehpalar, sandık ve çekmeceler ortaçağın sonuna kadar kullanılan mobilya çeşitleri arasında sayılabilir. Rönesans ile birlikte insan önem kazanmaya başlamış, insanın konforunu sağlayacak, yaşamını kolaylaştıracak tasarımlar ve ihtiyaca göre ortaya çıkan yeni mobilya türleri görülmeye başlamıştır. Oturma mobilyasında düz ahşap oturma alanı, önce bir minderle yumuşatılmış, kısa zamanda eşyanın bütünü içinde tasarlanmış döşemeli oturmalık kişinin konforunu sağlamaya yönelik bir detay olarak gelişmiştir. Rönesans ile başlayan bilimsel gelişmeler gerek mobilyaların üretimini kolaylaştırmak, gerekse de eşyanın statik dengesini sağlamak gibi pek çok yenilik getirmiştir. Rönesans tan günümüze kadar geçen zaman içinde mobilya, kullanım işlevinin yanı sıra bir prestij aracı olarak da değerlendirilmiş ve bu nedenle mobilyalar çeşitli yöntemlerle süslenmiştir. Mobilyanın çok yakın zamana kadar tek temel malzemesi olan ahşap, hacimli oyma süslemelerle, farklı renk ve dokuda nadide ağaçlardan yararlanarak yapılan kakma ve kaplamalarla, sedef, bağa, pirinç kakmalarla, bronz aplikelerle, altın varaklarla, değişik cilalarla, laklarla, yarı değerli taşlar, porselen ve kristal parçalar eklenmesiyle zenginleştirilmiş, özellikle oturma mobilyasının döşemeli kısımlarında zaman zaman dokusuna değerli metallerin de katıldığı ipek ve kadife kumaşlara yer verilmiştir. Mobilyanın işlevinin yanı sıra, taşıması gereken estetik değerler de sık sık değişmiş, değişen değerlerin aldığı isimlerle Avrupa mobilyasında üsluplar ortaya çıkmıştır. Zaman içinde gelişen teknolojinin sağladığı seri üretim imkânları orta sınıfın mobilya sahibi olmasını sağlamış, hızlı kentleşme neticesinde daralan yaşama alanları birden çok işlev taşıyan, ihtiyaç olmadığında katlanıp kaldırılabilen mobilya türlerinin icat edilmesine yol açmıştır. Pek çok devrimi içinde barındıran 79
Selamlık Bölümü'ndeki Kırmızı Oda. 19. yüzyıl, daha önceleri aristokrat sınıfın hem konfor hem de prestij aracı olan mobilyayı orta sınıfın satın alıp kullanabileceği düzeye indirmiş; genişleyen talep mobilyaya tür ve çeşitlilik açısından büyük bir zenginlik sağlamıştır. 19. yüzyıla gelinceye kadar; Osmanlı İmparatorluğu nun Topkapı Sarayı yıllarında batıda mobilya kavramı altında ele alınan, yani yer değiştirebilen, hareketli, mobil eşyanın fazla bir yeri yoktu. Buna karşılık Batı mimarlığının 20. yüzyılda modern bir buluş olarak ortaya koyduğu "built-in" (birlikte inşa edilmiş) çözümler, Osmanlı mimarlığının önemli bir unsuruydu. Fonksiyonları belirlenmiş mekânlarda batıda hareketli eşya ile çözülmüş olan birtakım işlevler mimarinin içinde halledilmişti. Oturma ihtiyacı için tek tek sandalye ve koltuklar yerine mekânın genelde üç duvarını dolaşan sekiler ve üstüne yerleştirilen şiltelerle kişisel alan belirlememek kaydıyla mekânın verebileceği en fazla oturma alanı sağlanmış olurdu. Duvar yüzeyinde yer alan açık ya da kapaklı muhtelif ebatlı nişler ise dolap, yüklük, hücre gibi, pek çok eşyayı barındırırdı. Bu mimarlık içinde çözümleme yalnızca 15. yüzyılda inşa edilmeye başlayan Topkapı Sarayı nm değil, modern mimari uygulamalardan önce inşa edilmiş Anadolu konaklarının da değişmez bir özelliğidir. Konut inşasında pek çok ihtiyacın bu şekilde çözümlenmesi geleneksel Osmanlı sivil mimarlığının araştırılması gereken bir yönüdür. Osmanlı gündelik yaşamında görülen ve batılı anlamda mobilya terminolojisiyle ele alınabilecek az sayıda eşya çeşidi arasında, rahleler, değişik boylarda sandıklar, küçük sehpalar, beşikler, duvar rafları ve aynalar sayılabilir. Rahleler okumak ve yazmak için farklı biçimlerde tasarlanmıştır. Batılı saraylara batılı mobilya 19. yüzyılda, öncelikle askeri alanda başlayan batılılaşma hareketi süratle yaşam biçimine de aksetmiş, Tanzimat ın ilânıyla birlikte birbiri ardına gelen sultanlar art arda batılı görünümlü saraylar inşa ettirmişlerdir. Bu sarayların, kullanılsın ya da kullanılmasın, batılı mobilya ile baştan aşağı döşenmesi de değişimin büyük bir hamlesi olarak ele alınabilir. Sosyal yaşamın pek çok alanında olduğu gibi batılı mobilya kullanma konusunda da sultan sarayının mensupları halka öncülük etmiştir. İstanbul da 19. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak yapılan batılı anlayıştaki sarayların batılı mobilya ile döşenmesi, saray yaşantısını örnek alan varlıklı kesim insanlarının evlerinin de kısa zamanda batı mobilyası ile döşenmesine yol açmıştır. Dolmabahçe, Beylerbeyi ve Yıldız sarayları yaklaşık elli yıllık bir süreç içinde yapılmış saraylardır. Bu sarayların hepsinde de oturma mobilyası dahil olmak üzere tüm eşyalar hareketlidir. Mekânın içinde sedir ve seki benzeri bir düzenlemenin izlerine rastlanmamaktadır. Bu üç saray içinde en erken tarihlisi olan Dolmabahçe Sarayı nda harem olsun selamlık olsun, neredeyse hemen her mekânda görülen yüklükler, Beylerbeyi Sarayı'nda yalnızca bir mekânda bulunurken, Yıldız Sarayı Harem yapılarında ise hiçbir yerde bulunmamaktadır. Yüklük dediğimiz ve harem mekânlarında yer yataklarının gündüz kaldırıldığı yer olan duvar içindeki büyük dolapların kronolojik olarak birbirini takip eden bu üç sarayda süratle yok olması, aynı süratle karyolaya geçişin bir göstergesi olmalıdır. Buna karşılık sedirden sandalyeye geçiş görünüşte olduğu kadar süratli olmamıştır. Dolmabahçe Sarayı nın Türkiye Cumhuriyeti'ne devredildiği yıllarda yapılan sayımlarda belirlenen çok sayıda minder, o dönem- 73
Selamlık Bölümü'nde, Sultan'ın İkili görüşmelerini yaptığı Somaki Oda. de batılı koltuk ve kanepelerin bir dekorasyon unsuru olduğu, minderlerde oturma alışkanlığından ise pek kolay vazgeçilemedigi yönünde ip uçları vermektedir. Osmanlı Sarayı nm son günlerine kadar toplu yemek adeti olmadığı, yemek yemenin sosyal bir olay olarak görülmediği bilinmektedir. Yemeklerin kişilere tabla içinde odalarında servis yapıldığı, yabancı krallara verilecek ziyafetler için ise alelacele derme çatma masalar kurulup, güzel kumaşlardan yapılmış örtülerle gizlendiği anılarda yer almaktadır. Nitekim, saray koleksiyonunda batılı mobilyanın hemen her türünün örnekleri mevcutken yemek masası ve yemek odası mobilyası çok nadir rastlanan eşyalardır. Bir istisna Sultan Abdülhamid in kendisi tarafından tasarlanan ve Yıldız Sarayı marangozhanesinde yapılan yemek masası ve sandalyelerdir ki, bunlar da yabancı hanedan mensuplarının ağırlandığı, imparatorluğun konuk evi olarak kullanılan Şale Kasrı için yapılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nun son yıllarında inşa edilen Avrupa tarzı saraylar içinde en görkemlisi Dolmabahçe Sarayı dır. Sultan Abdülmecid in isteğiyle 1843 yılında yapımı başlayan saray 1856 yılında kullanılmaya başlanmıştır. Saray, Mabeyn-i Hümayun (Selamlık), Muayede Salonu ve Harem-i Hümayun şeklinde üç ana bölümden oluşmaktadır. Bayramlaşma törenlerinin yapıldığı Muayede Salonu, sarayın selamlık ve harem bölümlerini ayıran devasa bir hacimdir. Sarayın dekorasyonu selamlıktan hareme doğru gittikçe zayıflar. Selamlıkta yabancı elçilerin kabul edildiği salonlar, devlet işlerini gören sadrazam ve Şeyhülislam'a tahsis edilmiş mekânlar, Sultan'ın çalışma odaları ve selamlıkta bulunduğu sürede kullandığı yaşam mekânları son derece zengindir. Harem bölümünde de Sultan ın kullandığı ve Hünkar Dairesi olarak bilinen mekânlar selamlıkla yarışabilecek düzeydedir. Haremin iç kısımlarına ilerledikçe ev hayatının yaşandığı mekânlarda, gerek mimarı dekorasyonun gerekse mobilya ve diğer hareketli unsurların, sarayın yabancı gözlere açık mekânlarına kıyasla daha mütevazı oldukları fark edilir. Sarayın özellikle Sultan ın haremdeki yaşam alanı olan Hünkar Dairesi nin dekorasyonu için Paris Operası nın dekoratörü Sechan görevlendirilmiş, bu yolla sarayın bir bölümü Fransa dan getirilen mobilyalarla döşenmişti. Dekoratör Sechan aracılığıyla Fransa'dan gelen mobilyalar dışında, farklı mekânlarda İtalya, Avusturya, İngiltere gibi ülkelerden, Avrupa'nın belli başlı bütün mobilya üreticilerinin mamulleri, hatta az da olsa Amerikan mobilyaları Dolmabahçe Sarayı koleksiyonunda yer almaktadır. İlerleyen yıllarda Pera'da mobilya ticareti ile uğraşan Psalty gibi müesseselerden de eşya alınmıştır. Yıldız Sarayı marangozhanesinde yapılan mobilyalar ve imparatorluğun güneydoğu eyaletlerinden gelen mobilyalar da koleksiyonu zenginleştirmiştir. Bugünkü 74
Harem Bölümü'ndeki Pembe Oda.
Sedefli Oda ve Oda daki süslü duvar rafı. koleksiyon, sarayın yapılışından Cumhuriyet in ilanına kadar geçen süre içinde, sarayda yaşayan sultanlar tarafından yapılan eklemelerle ve ihtiyaca göre mobilyaların saraydan saraya hareket etmesiyle genişlemiştir. Osmanlı Saray halkının batılılaşması, günlük yaşamda geleneksel oturma ve yatma biçimlerinden uzaklaşarak AvrupalI gibi hareket etme gayretlerini başlatmıştı. Bu yıllarda Batıda, bugün sanat tarihine konu edilen üslupların hepsi ömrünü tamamlamış ve bu üsluplara ait unsurların harmanlandığı eklektik tarz ortaya çıkmış olmakla birlikte, geçmiş dönemlerin üslupları da üretilmekteydi. Saray koleksiyonunda yer alan mobilyalarda Batının Rönesans tan başlayarak geliştirdiği her türlü üsluba rastlamak mümkündür. Koleksiyonu değerlendirirken dikkate alınması gereken nokta bu mobilyaların tamamının 19. yüzyılın ikinci yarısında üretildiği ve hiçbir parçanın aslında gerçek bir barok, rokoko veya neoklasik eşya olarak adlandırılamayacağıdır. Bu konudaki tek istisna, parlayışı ve sönüşü Sultan II. Abdülhamid dönemine rastlayan Art Nouveau üslubudur. Dolmabahçe Sarayı koleksiyonunda yer alan mobilya türlerini, farklı estetik değerleri ve değişik süsleme tekniklerinin tümünü bu sayfalara sığdırmamız 76
mümkün değil. Bu nedenle koleksiyonun zenginliğini sınırlı sayıda örnekle sergilemeye çalışacağız. Sarayın Selamlık bölümünde Osmanlı Sarayının Elçi Kabul törenlerinin yapıldığı, Batılı gözlere açık, OsmanlI'nın dışarıdan görünen yüzünü oluşturan Süfera Salonu ve köşe odaları en gösterişli mekânlardır. Süfera (elçiler-sefirler) Salonu altın yaldızları ve kristal ışıltılarının yanı sıra gümüş eşyalarıyla da dikkati çeker. Salonun iki ucunda iki büyük gümüş saat yer almaktadır. Kara, deniz, ve has bahçe tarafına uzanan çıkmaları taşıyan sütunların önlerinde yer alan birer çift sehpanın ayakları gümüştür. Bu altı sehpanın her birinin tablaları İtalyan "pietre dure" sanatının örnekleridir. Dolmabahçe Sarayı nın prestij mekânlarında sehpa, masa, bahü gibi mobilyaların tablalarında bu sanatın ürünlerine sıkça yer verilmiştir. Siyah Belçika mermerine açılan yuvalara yerleştirilen değişik renklerdeki bir kısmı yarı değerli taşlardan seçilmiş taşlarla, son derece natüralist çiçekler, kuşlar, deniz kabukları, meyveler, kelebek ve böcekler işlenmiştir. Selamlık bölümünde Sultanın elçilerle görüşmelerinin yapıldığı Kırmızı oda dekorasyonunda kullanılan kırmızı renk ile dikkat çeker. Altın varaklı oturma takımının arkalık süslemelerinde İmparatorluğun askeri gücünü temsil eden silahlardan oluşan bir kompozisyonun üstünde yer alan yatık vaziyetteki hilal motifi mobilyanın özel olarak Osmanlı Sarayı için üretildiğinin göstergesidir. Dolmabahçe Sarayı nda 42 numaralı oda sultanın ikili görüşmelerini yaptığı özel bir mekân olarak bilinmektedir. Odanın duvarlarındaki mermer imitasyonu stuk işçiliği ve bazı mobilyanın tabla tâşlarından da esinlenerek Somaki Oda olarak anılmaktadır. Somaki Oda saray koleksiyonunun seçkin örneklerinin bir arada bulunduğu bir mekândır. Oturma mobilyası rokoko tarzın 19. yüzyıldaki çok zarif bir uygulamasıdır. Ölçüleri yerinde, doğu pazarı için üretilen pek çok üründen farklı olarak gösterişten uzak, varak işçiliği son derece özenli, rokoko tarzın süsleme örneklerinin yanında hafifliğini de taşıyan takımın döşemesinde rengi odanın dekorasyonuyla uyum içinde olan bir Hereke ipekli kumaşı kullanılmıştır. Aynı oda içinde yer alan keçi ayaklı bir çift sehpa neoklasik tarzın tipik örnekleri olarak değerlendirilebilir. Yeşil oniks tablanın altında ahşap iskelette yer alan tamirhane damgası son derece şaşırtıcıdır. Kendisi de iyi bir marangoz olan Sultan II. Abdülhamid in Yıldız Sarayı nda kurduğu Tamirhane-i Hümayun olarak bilinen marangozhanede üretilen mobilyalar arasında, bilinenlerden farklı olarak batı üsluplarının da mükemmel şekilde uygulandığı anlaşılmaktadır. Dolmabahçe Sarayı Harem bölümünde giriş çıkışların yapıldığı Harem Binek salonunun iki köşe odası benzer türde eşyanın bir araya getirildiği teşhir mekânları halindedir. Şehzadelerin ders odası olarak tanıtılan oda Osmanlı İmparator- Sedefli Oda daki cam kapaklı dolap. luğu'nun güney doğu eyaletlerinde, Suriye'den başlayarak Kahire ye kadar olan bölgede yapılan çok ince geometrik marketörilerle süslü mobilyanın bir arada bulunduğu bir mekândır. Gizli bir düğmeyle açılan dolap, üçlü sehpa takımları, tek tek sigara sehpaları, aynalı gardırop, yazıhane, aynalı bahü, oturma takımı ve muş arabiye (torna işi şebekeli) paravana bu eşyalardandır. Bu mobilyaların tümünde, her bir yüzey geometrik olarak bölünmüş, içleri milimetrik ölçülerde parçaların yan yana getirilmesiyle oluşturulmuş desenlerle bezenmiştir. Harem Binek Salonuna açılan ve teşhir amaçlı düzenlendiğini düşündüğümüz bir başka mekân Sedefli Oda olarak anılan odadır. Sedefli Oda da Osmanlı sedef işçiliğinin farklı tekniklerdeki uygulamaları bir araya getirilmiştir. Yazı masaları ve aynalı gardırop Şam işi tekniğinde, orta masası ve dolaplar eser-i İstanbul tekniğinde sedef kakmalarla bezenmiştir. Oturma takımı Viyana tarzı olarak bilinen sedef parçalarının süslenecek alanlarda bir macun içinde bir araya getirildiği işçiliğin örneğidir. Pencerelerin aralarında yer alan iki kavukluk Sultan II. Abdülhamid tarafından yapılmış, Sultanın tuğrasını taşıyan, farklı tekniklerin bir arada işlendiği
Şehzadelerin Ders Odası. eşsiz örneklerdir. Genel olarak kavukluk ismiyle bilinen bu eşyalar esasen duvara asılan ve üstüne genellikle şamdanların, idare lambalarının konduğu, zaman zaman sürahiler veya küçük dekoratif eşyalar için kullanılan süslü, seyyar raflardır. Avrupa da uzakdoğu kaynaklı eşyalar bir dönem çok moda olmuş ve çok sayıda uzakdoğu kaynaklı mobilya Avrupa pazarını istila etmişti. Bu merak dönemi ile gelen eşyalar arasında salt Avrupa pazarı için üretilmiş eşyalar olduğu gibi işlev ve ölçüleri açısından daha özgün parçalar da mevcuttu. Pazardan pay almak isteyen bazı Avrupalı üreticiler de Çin'den gelen mobilyaların benzerlerini yapmaya başlamışlardı. Çin-Japon kaynaklı veya Avrupa yapımı imitasyonların hepsi "Chinoserie" olarak anılan bu eşyalar arasında açık ve kapalı pek çok bölmesi olan dolaplar, paravanlar, raflar sayılabilir. Oturma ve yatak odası mobilyası nadir parçalardır. Dolmabahçe Sarayı Haremi bölümünde 112 numaralı sa lon uzakdoğu kaynaklı eşyaların çok sayıda bulunması nedeniyle Japon salonu olarak adlandırılmaktadır. Mekânda bulunan bir çift aynalı konsol, bir çift dolap, duvar rafları, fildişi ve sedef işlemeli paravana ve kuşlar ve bitkilerden oluşan bir kompozisyonun işlendiği büyük ipek pano Uzakdoğulu eşyalardır. Odadan örneklediğimiz dolabın cam kapaklarının üstüne japon lake tekniğiyle manzaralar işlenmiştir. Kapakların iç yüzleri de özenle çalışılarak süslenmiştir. Taç kısmı ajurlu oymalarla süslenmiştir. Batı saraylarında yüzyıllar boyu hüküm süren hanedanların bir süreç içinde topladıkları, her biri sanat eseri değeri taşıyan ve geniş bir kronolojiye dayanan koleksiyonlarına karşılık Dolmabahçe Sarayı mobilya koleksiyonu büyük bir kısmı kısa bir dönem içinde bir defada alınmış, geçmiş dönemlerin bütün üslup özelliklerini taşıyan 19. yüzyıl mobilyasının toplu olarak görülebileceği çok zengin ve nicelik açısından benzersiz bir koleksiyondur, ö 78 Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi