ANADOLU İNANÇLARI BAĞLAMINDA TÜRKÜLERİMİZDE GÖK CİSİMLERİ Mustafa Oner UZUN 1 Öz İnanç, insanların başkalarından öğrenme yoluyla belleklerinde oluşturdukları bir düşünce sistemidir. Bu bağlamda Anadolu inançları ise, Anadolu insanının yaşamı boyunca karşılaştığı olaylar hakkında doğruluğunu ya da yanlışlığını sorgulama ihtiyacı duymadan birbirlerine aktardıkları kabullenmelerdir. İnsanlarımızın günlük yaşamlarında ortaya koydukları davranışlara yön veren bu inanmalar, doğal olarak onların ürettikleri kültürü de derinden etkilemişlerdir. Sözlü gelenek ürünleri içinde özellikle müzik eşliğinde dile getirilen türküler, adeta kolektif bir kültürel bilinci de nesilden nesle taşırlar. Bu noktadan hareketle; Anadolu inançlarının Türkü sözlerine yansıması hususu araştırmaya değer görülmüştür. Çalışmada; Anadolu nun çeşitli yörelerinden seçilmiş Türküler içerisinde yer alan ay, güneş ve yıldız gibi gök cisimlerinin Anadolu inançlarındaki ifadeleri betimleme yöntemi kullanılarak genel hatları ile ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Anadolu, İnanç, Türkü, Gök Cisimleri. HEAVENLY BODIES IN THE TURKISH FOLK SONGS IN THE CONTEXT OF ANATOLIAN CULTS Abstract Cult is a thought system which is created by people in their memories by the way of learning from the others. In this context Anatolian cults are espousals which are transferred each other about events that Anatolian people meet in their life and do not need to feel examine it is true or false. These cults which direct the manners of people in daily life, affected deeply the culture that they creat inherently. In oral tradition products, Turkish Folk Songs especially in companied with music, transfer a collective conscience generation to generation. From this point forth, reflection of Anatolian cults into lyricks of Turkish Folk Song is seen worth to research. In this work, heavenly bodies like moon, sun and star in Turkish Folk Songs that will be choosen among different localities and statements of them in Anatolian cults are tried to put forth with the descriptive method in general terms. Key Words: Anatolia, Cults, Turkish Folk Song, Heavenly Bodies. Giriş Anadolu, tarihsel süreç içerisinde farklı toplulukların hüküm sürdüğü bir coğrafya olmakla birlikte, bu toplulukların ortaya koydukları kültürlerin birbirleri ile etkileşimi sonucu oluşan bir uygarlığı da ifade etmektedir. Adet, örf, gelenek, töre gibi sosyal normlar, bir takım inanç pratikleriyle beraber 1 Yrd.Doç.Dr. Afyon Kocatepe Üniversitesi Devlet Konservatuarı Türk Halk Müziği A.B.D. Öğretim Üyesi, mustafauzun65@hotmail.com 1
uygulanarak toplumun kültürel birikimini, yani topluma ait belleği ifade ederler. İnanç kavramının Türk Dil Kurumunun yayımlamış olduğu Türkçe Sözlükte yer alan karşılıkları şunlardır: 1. Bir düşünceye gönülden bağlı bulunma. 2. Birine duyulan güven, inanma duygusu. 3. İnanılan şey, görüş, öğreti. 4. Tanrı'ya bir dine inanma, iman itikat. (2009:965) Türk Dil Kurumunun yayımlamış olduğu diğer bir kaynak Türkiye de Halk Ağzından Derleme Sözlüğünde ise inanç; sözüne güvenilir, inanılır (kimse) olarak ifade edilmektedir. (2009:2538) Eyuboğlu, bu makalenin içeriği hakkında bir perspektif oluşturması öngörülen yaklaşımında inanç ile ilgili şu ifadeyi kullanmaktadır: İnanç, bir kimsenin günlük yaşamını, davranışlarını etkileyen, başkalarından öğrenme yoluyla kazanılan düşünce varlığıdır. (1998:37) Türkülerde sıkça kullanılmış olan çeşitli kalıp ifadelerin kaynağı da kuşkusuz bu inançlardır. Eyuboğlu na göre İnançlar genellikle iki türlüdür. Bir, somut varlıklarla ilgili olan inançlar, soyut varlıklara bağlanan inançlar. Somut varlıklara dayananlar doğa olayları ile ilgili inançlardır. Bunlar ekin ekip biçmek, ev yapmak, insan yaşamına karışan, günlük yaşama olaylarına yön veren, evlenme, komşuluk, karşılıklı yardım, çalışma gibi toplum olaylarına dayanan inançlardır. Bu tür inançlar doğa olaylarını izler. Güneşin, ayın, yıldızların yörüngeleri üzerindeki devinimlerine, yellerin esişine, hava değişimlerine mevsimlere uyarak yaşamı düzenlemeye yarayan inançlar kaynak olarak genellikle somut niteliktedir. Soyut varlıklarla ilgili inançlar ise insan düşüncesinin yarattığı, doğadan kopuk inançlardır. (a.g.e.,:40-41) Sözlü gelenek ürünleri içinde özellikle müzik eşliğinde dile getirilen türküler, adeta kolektif bir kültürel bilinci de nesilden nesle taşırlar. Bu noktadan hareketle; Anadolu inançlarının türkü sözleri üzerindeki etkileri araştırılmaya değer görülmüştür. Bu makalede, Anadolu nun çeşitli yörelerinden seçilmiş türküler içinde yer alan ay, güneş ve yıldız gibi gök cisimlerinin Anadolu inançlarındaki ifadeleri betimleme yöntemi kullanılarak genel hatları ile ortaya konulacaktır. Anadolu İnançları ve Türkülerimiz Anadolu insanının yaşam pratiklerinin bir yansıması olan türkülerimiz, inanç bağlamında pek çok unsuru da bünyesinde taşımaktadır. Konunun kapsamının genişliği, bu unsurların ve onlara ait örneklemelerin sınırlandırılmasını zorunlu kılmaktadır. Bu bağlamda çalışma, gök, gök cisimleri ve TRT Repertuvarında yer alan Türkü örnekleri ile sınırlandırılmıştır. Gök Cisimleri Halk Türkülerinde gökyüzü ve gök cisimleri ile ilgili ifadelere sıklıkla rastlamaktayız. Gök Gökyüzü: "Gök, doğaüstü güçlerin bulundukları yer olduğuna inanılan dünya üstü boşluktur. En ilkel inançlardan en gelişmiş dinlere kadar gök, tanrının yeri olarak nitelenmiştir. Tanrılar gökte otururlar ve dünya gökten yönetilir. Şamanlık inancına bağlı Türklerin Gök Tanrısı ve Yunanlıların Uranus u gibi Tanrı anlayışlarında gök cisimleştirilmiş, somut tanrısal varlık olarak kabul edilmiştir. İnanç alanında genellikle göğün yedi kat olduğuna inanılır. Ölümden sonra insan bedeninden ayrılan ruhların da göğe çıktığı ve gökte dolaştığı inancı, kimi uluslarda öte dünyanın da gökte bulunduğu inancına yol açmıştır. (Hançerlioğlu, 2000:172-173) Gök ve Gökyüzü İle İlgili Türkü Sözleri Türkü Adı: ŞU DERENİN UZUNU Yöre: SİVAS 2
ŞU DAĞLAR ULU DAĞLAR ETRAFI SULU DAĞLAR BEN DERDİMİ SÖYLERSEM GÖK DURUR BULUT AĞLAR Türkü Adı: SUSADAN GİDEN YAYLI Yöre: AFYON / Dinar GÖKTEN ZENBİL İNİYOR HATÇA'M PARIL PARIL PARLIYOR ATAŞ MI OLDUN GIZ HATÇAM SENİ GÖREN YANIYOR Türkü Adı: GÖKYÜZÜNDE ASILIDIR ZEMBİLİM Yöre: NİĞDE GÖKYÜZÜNDE ASILIDIR ZEMBİLİM KIZ KÖLEN OLAYIM HALİM SEN BİLİN Türkü Adı: GÖKYÜZÜNDE TÜTEN OLSAM Yöre: ÇUKUROVA GÖKYÜZÜNDE TÜTEN OLSAM YERYÜZÜNDE BİTEN OLSAM BİR ATLASDAN KETEN OLSAM YÂR BOYNUNA SARSA BENİ Ay: Ay, Anadolu da adeta halkın yaşamının bir parçası haline gelmiş bunun yansıması olarak türkülerimize de damgasını vurmuştur. Ay, Anadolu insanının yüreğinde sevilen, sayılan, kutsallık taşıyan bir gök varlığıdır. Bugün, Anadolu nun birçok yerinde, özellikle ekin ekmeye, tarıma elverişli bölgelerinde, yazları yaylalara çıkan topluluklarda, hayvan besleyen yörelerde ayla ilgili pek çok inanç vardır. Ayın doğuşu, büyüyüp küçülmesi, batışı bir takım olaylarla, oluşumlarla bağlantılı sayılır. Ay, eski çağlardan beri insanların ilgisini çeken, kimine korku, kimine sevgi salan bir gök varlığıdır. Güneşin, karşıtı, yıldızların can yoldaşıdır. Ay tarımla uğraşanların dilinde uğuru ozanların dilinde ise sevgiliyi ifade eder. Anadolu nun en eski uluslarında, Hititlerde, Urartularda, Yunan, Roma dönemine değin yaşayan uluslarda Ay bir tanrı, tanrıça olarak saygı görür; birçok kutsallık taşıdığına, yeryüzü olaylarıyla yakından ilişkisi bulunduğuna inanılırdı. Eski Türk inanışlarında ay dede dir. (Eyuboğlu, 1998: 54-55) Ay İle İlgili Türkü Sözleri Aşağıdaki türkülerde ayın doğuşunun ya da batışının sevgiliye ulaşmadaki önemi vurgulanmaktadır: Türkü Adı: EVİM KİREÇ DUTMUYOR Yöre: AFYON / Dinar AY DOĞAR DOLUNMA MI BANA YAR BULUNMA MI YÂR YOLUNA ÖLÜRSEM NAMAZIM KILINMA MI 3
Türkü Adı: AY AYDINDIR AYILMAZ Yöre: ERZURUM AY AYDINDIR AYILMAZ GECE DURNA YAYILMAZ BURALARDA YÂR SEVEN AY AŞANDA UYUMAZ AY AYDINDIR VARAMAM DİLE DE DESTAN OLAMAM AY BULUDA GİRENDE BAĞLASALAR DURAMAM Türkü Adı: AY AKŞAMDAN IŞIĞDIR Yöre: ERZURUM / Aşkale AY AKŞAMDAN IŞIĞDIR YÜKÜM ŞİMŞİR KAŞIĞDIR GOMŞU GIZIN ZAPDEYLE BİZİM OĞLAN AŞIĞDIR Ayın batışının kötülüklerin ortaya çıkmasını da sağlayabildiği şu türküden anlaşılmaktadır: Türkü Adı: AFİYON UN ORTASINDA GALESİ Yöre: AFYON AY KARANLIK GECE VURDULAR BENİ YÂRİN YAZMASINA SARDILAR BENİ Ay ve düğün ilişkisi ise aşağıdaki örnek Türküde görülmektedir: Türkü Adı: BU GECE AY DOĞACAK Yöre: ERZURUM / Aşkale BU GECE AY DOĞACAK ŞAVKI BİZE VURACAK KIZLAR DÜĞÜN EVİNDE TEF ÇALIP OYNIYACAK Bir başka türküde ise sevgili ay ışığına benzetilmektedir: Türkü Adı: DENİZİN DİBİNDE HAÇCEM DEMİRDEN EVLER Yöre: BURDUR / Arvalı Köyü ARVALI'NIN ÖNÜNDE DE PINARLAR HARLAR HAÇCEM ÇIKMIŞ PENCEREYE AY GİBİ PARLAR BEN HAÇCEYİ YİTİRDİM DE DUMANLI DAĞLAR GÖZLERİMİN PINARLARI DURMADAN Türkü Adı: GİNE YEŞİLLENDİ ACIPAYAM YOLLARI 4
Yöre: DENİZLİ / Acıpayam AĞLAMA GÜZELİM AĞLAMA BEN GİNE GELİRİM DOĞAN AYLAR GİBİ DE GÜZELİM PARLAR GELİRİM Güneş: Anadolu inançlarında güneş kutsal sayılan, aynı zamanda ışık ve ısı kaynağı olan gök cismi olarak yer alır. Hititler ve onlardan sonra gelen Anadolu uluslarında da Güneş yüce bir tanrı ya da tanrıçadır. Yeryüzüne, insanlara, bütün canlılara iyilik eden, mutluluk sağlayan odur. Ona karşı yapılan en küçük saygısızlık cezasız, karşılıksız kalmaz. Güneş insanlar çalışsın diye doğar, dinlensinler diye batar. Güneş bolluk, verimlilik kaynağı sayılır. (Eyuboğlu, 1998: 71) Güneş İle İlgili Türkü Sözleri Aşağıdaki türkülerde sevgili güneşin parıltısıyla özdeşleştirilmektedir: Türkü Adı: ÇIKTIM BEYOĞLU BAŞINA Yöre: İSTANBUL ÇIKTIM BEYOĞLU BAŞINA GÜNEŞ GİBİ PARLIYOR KARŞIMDA ELMAS TARAK YAPTIRAYIM YÂRİMİN DE SIRMALI SAÇINA Türkü Adı: NE GÜZEL YARATMIŞ SENİ YARADAN Yöre: KIRŞEHİR KİRPİKLERİN OKTUR KAŞIN YAY GİBİ GÖZLERİN AKLIMI ETTİ ZAY GİBİ CEMALİN GÜNEŞE BENZER YÜZÜN AY GİBİ DEĞMESİN ZÜLÜFLER TELLER İNCİDİR Türkü Adı: YAYLAGÜZELİNİ GÖRDÜM BEZELİ Yöre: ARTVİN / Ardanuç YAYLAGÜZELİNİ GÖRDÜM BEZELİ BİR MELEK MİSALİ DÖNER YAYLADAN SİYAH SAÇLAR AK TOPUĞA UZALI DOĞAR GÜNEŞ GİBİ YANAR YAYLADAN Aşağıdaki türküde sevgilinin gözleri güneşin yakışına benzetilmektedir: Türkü Adı: KİRPİKLERİN OK MUDUR Yöre: MARDİN KİRPİKLERİN OK MUDUR KALBİME BATIYOR GÖZLERİN GÜNEŞ MİDİR BENİ DE YAKIYOR 5
Yıldız: Anadolu da yıldız insanların alın yazısını simgeler. Gökteki yıldızların sayısı ile insanların alın yazıları birbiriyle eş kabul edilir. İnsanın ölümü ile yıldız kayması özdeşleştirilir. İnsanlar yıldız fallarına bakarak gelecek hakkında tahminlerde bulunurlar. Yıldızlı geceler Anadolu inançlarına göre genellikle uğurlu gecelerdir. Bu nedenle, tarlalar yıldızlı gecelerin sabahında ekilir biçilir, düğünler yıldızlı gecelerde gerçekleştirilir. Aşağıdaki türküde sevgili parlayan yıldıza benzetilmektedir. Türkü Adı: DOLAMA GİYER DOLAMA Yöre: SAMSUN DOLAMA GİYER BUZ GİBİ BEN SENİ SEVDİM KIZ GİBİ PARLIYORSUN YILDIZ GİBİ Dolama: Giysilerin üstüne giyilen, önü açık bir tür üstlük Aşağıdaki Türkü nün sözleri Yıldızın kaymasını ve burçları içermektedir. Türkü Adı: MECNUN UM LEYLA'MI GÖRDÜM Yöre: SİVAS / Şarkışla ATEŞİNDEN DURAMADIM BEN BU SIRRA EREMEDİM SEHER VAKTİ GÖREMEDİM YILDIZ GİBİ AKDI GEÇTİ BİLMEM HANGİ BURÇ YILDIZI BU DERTLER YARELER BİZİ GAMZE OKUN BAZI BAZI YÂR SİNEME ÇAKDI GEÇTİ Bazı yıldızların kötülüğe sebep olabildiğini aşağıdaki türkü örneklerinde görmekteyiz. Türkü Adı: GİNE BUGÜN YARALANDIM Yöre: ERZURUM GİNE BUGÜN YARALANDIM İNDİM ETRAFI DOLANDIM DERTLİ CANIMDAN USANDIM YILDIZ YILDIZ YILDIZ OF SANA DERLER KERVAN KIRAN BELLER BÜKEN EVLER YIKAN YILDIZ OF (Eskiden bir yerden diğerine mal - mülk götürülürken eşkiyadan korunmak için toplu olarak, kervan halinde seyredilir ve gündüzleri giderken geceleri dinlenilirdi. Yine böyle bir seyahatte parlak çoban yıldızı (venüs) etrafı öyle bir aydınlatır ki gündüz oldu sanılarak yola koyulunca kervan eşkiyanın saldırısına uğrar. Türkü bu tür bir öyküyü anlatmaktadır.) 6
Türkü Adı: AKŞAM OLDU GÜN DOLAŞMAZ Yöre: TOKAT NİYE DOĞDUN SARI YILDIZ YILDIZ, YILDIZ, YILDIZ, YILDIZ YILDIZ, YILDIZ, YILDIZ EY KANLI M'OLDUN KENLİ M'OLDUN NİYE DOĞDUN EVLER YIKAN BELLER BÜKEN ZALIM AYRILIK DÖN DÖN DÖN DÖN DÖN Türkü Adı: YILDIZ AKŞAMDAN DOĞARSIN Yöre: YOZGAT / Akdağmadeni YILDIZ AKŞAMDAN DOĞARSIN DAĞLARA BOYUN EĞERSİN BEN GİBİ YÂR Mİ SEVERSİN DOĞMAYAYDIN MAVİ YILDIZ Üruşan: Aydın, parlak Yıldızlar aşağıdaki Türkü'de olduğu gibi kimi zaman da sevgiliye ulaşmada bir engeldir: Türkü Adı: YILDIZ DAĞI İŞTE DE GELDİM YANINA Yöre: RUMELİ / Üsküp YILDIZ DAĞI İŞTE DE GELDİM YANINA BİR TESELLİ VERSENE GARİP CANIMA SALIVER GİDEYİM DE NAZLI YÂRİME Bağlantı: ÜLKER YILDIZ NİÇİN KALKMAZ DUMANIN DERTLİ YILDIZ NİÇİN GİTMEZ ATEŞİN MERAKIN Sonuçlar Anadolu İnançları, Anadolu insanının günlük yaşamına yön veren ve sorgulama sız olarak birbirine aktardığı kabullenmelerdir. İnançların somut varlıklarla ile ilgili olanları doğa olaylarını, soyut varlıklar ile ilgili olanları ise insanlarımızın kendi belleğinde oluşturduklarını içerir. Türküler, Anadolu insanının yaşamının bir aynasıdır. Ay, güneş ve yıldız gibi gök cisimlerinin yörüngeleri üzerindeki devinimleri türkü sözlerine inanmalar olarak yansımış ve halkın yaşamına yön vermiştir. Anadolu inançlarında gök, doğaüstü güçleri ifade eder ve tanrının yeridir. Tanrı dünyayı gökten yönetir. Ay, Anadolu insanın sevdiği, saydığı ve kutsal olarak gördüğü bir gök varlığıdır. Ayın doğuşu, büyümesi, küçülmesi ve batışı gibi devinimleri onların günlük yaşamını etkilemektedir. Tarımla uğraşanlar için ay uğuru, ozanlarımız için sevgiliyi ifade eder. İçinde Ayın geçtiği Türkülerin isimleri, yöreleri ve sayısal verileri aşağıda belirtilmiştir: 7
1- Türkü Adı: A GÜZEL DOLANDA GEL Yöre: ERZURUM 2- Türkü Adı: AFİYON UN ORTASINDA GALESİ Yöre: AFYON 3- Türkü Adı: AH TREN KARA TREN Yöre: TEKİRDAĞ / Lüleburgaz 4- Türkü Adı: ALTIN TABAKTA VİŞNE Yöre: RUMELİ 5- Türkü Adı: ANNE BURALAR NERE Yöre: BURDUR 6- Türkü Adı: ARAKÇININ MENDEDİR (CEYRAN) Yöre: AZERBAYCAN 7- Türkü Adı: ASKER ETTİLER BENİ Yöre: RİZE / Çayeli 8- Türkü Adı: ATA BİNESİM GELDİ Yöre: RUMELİ / Lofça 9- Türkü Adı: ATA VURDUM YULARI Yöre: ÇANKIRI / Çerkeş 10-Türkü Adı: AY AKŞAMDAN IŞIĞDIR Yöre: ERZURUM / Aşkale 11- Türkü Adı: AY AYDINDIR AYILMAZ Yöre: ERZURUM 12- Türkü Adı: AY AYLARI AYLARI Yöre: KIRKLARELİ / Koyunbaba Köyü 13- Türkü Adı: AY BULUTTA BULUTTA Yöre: ANKARA / Kızılcahamam 14- Türkü Adı: AY DOĞAR AŞAR GİDER Yöre: ADIYAMAN / Gölbaşı 15-Türkü Adı: AY DOĞAR AŞMAK İSTER Yöre: ORTA ANADOLU 16- Türkü Adı: AY DOĞAR AYİSTANDAN Yöre: BAYBURT 17- Türkü Adı: AY DOĞAR GİRESUN'DAN 8
Yöre: ORTA ANADOLU 18- Türkü Adı: AY DOĞAR SİNİ SİNİ Yöre: DİYARBAKIR 19- Türkü Adı: AY DOĞDU BATMADIMI Yöre: SİVAS / Hafik - Çınarlı Köyü 20- Türkü Adı: AY DOĞDU DÜZE DÜŞTÜ Yöre: BURDUR 21- Türkü Adı: AY DOLAN AYDI GÜN DOLAN AYDI Yöre: KERKÜK 22- Türkü Adı: AY DOLANAYDI Yöre: ANKARA / Haymana 23- Türkü Adı: AY İKİNDİ İKİNDİ Yöre: RUMELİ / Vlandova / Bahçebuz Köyü 24- Türkü Adı: AYA BAK NİCE GİDER Yöre: ERZURUM 25- Türkü Adı: AYA BAK YILDIZA BAK Yöre: KÜTAHYA 26- Türkü Adı: AYA BAKTIM AY HANİ (TURALIM) Yöre: ARDAHAN / Hanak / Çayağzı Köyü 27- Türkü Adı: AYVANDA YATAN OĞLAN Yöre: DİYARBAKIR 28- Türkü Adı: BAHÇELERDE ALTINTOP Yöre: KIBRIS 29- Türkü Adı: BAHÇELERDE AY DA BAR Yöre: ANKARA / Haymana 30-Türkü Adı : BAHÇELERE AY DOĞDU Yöre: MALATYA 31-Türkü Adı : BAŞIMDA ALTIN TACIM Yöre: KIRŞEHİR 32- Türkü Adı :BEN KENDİMİ GÜLÜN DİBİNDE BULDUM Yöre: KÜTAHYA 33- Türkü Adı : BİR AY DOĞAR İLK AKŞAMDAN GECEDEN Yöre: MALATYA / Arguvan 34- Türkü Adı : BİR AY DOĞAR PASEN'DEN 9
Yöre: ERZİNCAN 35- Türkü Adı : BİR AY DOĞDU ODADAN Yöre: HAKKARİ 36- Türkü Adı : BİR DARACIK PENCERE Yöre: ŞANLIURFA 37- Türkü Adı :BU DAĞDAN AŞMAK OLMAZ Yöre: AZERBAYCAN 38- Türkü Adı : BU GECE AY DOĞACAK Yöre: ERZURUM / Aşkale 39- Türkü Adı :BUGÜN AYIN ONDÖRDÜ Yöre: İÇEL / Mersin 40-Türkü Adı : ÇIKABİLSEM ŞU YOKUŞUN BAŞINA Yöre: KASTAMONU 41- Türkü Adı :ÇIRANIN BURNUNU KES Yöre: VAN / Erciş 42- Türkü Adı :DAĞDAN KESTİM ÇINARI Yöre : AMASYA / Alpaslan Köyü 43- Türkü Adı :DENİZ DALGASIZ OLMAZ Yöre : KIRŞEHİR 44- Türkü Adı :DENİZ GİBİ TEKNELİ Yöre : KİLİS 45- Türkü Adı : DENİZDE VARDIR KARA Yöre : RİZE 46- Türkü Adı :DENİZE DALMAYINCA Yöre : ANKARA 47- Türkü Adı :DENİZİN DİBİNDE HAÇCEM DEMİRDEN EVLER Yöre : BURDUR / Arvalı Köyü 48- Türkü Adı :DERE BOYU TEKNELİ (ESİYOR YELLER) Yöre : ÇANAKKALE 49- Türkü Adı :DERİK SAÇIN ÖRMEZLER Yöre : GAZİANTEP 50- Türkü Adı :DOLANA AY DOLANA Yöre : ŞANLIURFA 10
51- Türkü Adı :DURNALAR DİZİ DİZİ Yöre : ADIYAMAN 52- Türkü Adı :ESTİ BAHARIN NESİMİ Yöre : DİYARBAKIR 53- Türkü Adı :EVİM KİREÇ DUTMUYOR Yöre : AFYON / Dinar 54- Türkü Adı :EVLERİ FADİME'Lİ Yöre : KAHRAMANMARAŞ / Elbistan 55- Türkü Adı :EVLERİNİN ÖNÜNDE PINARLAR HARLAR Yöre : BURDUR 56-Türkü Adı : GARŞI GARŞI EVİMİZ Yöre: UŞAK 57- Türkü Adı :GAŞIN KEMANA BENZER (MENSURE) Yöre: AZERBAYCAN 58- Türkü Adı :GAŞIN GARA GÖZÜN GARA Yöre: ADANA 59- Türkü Adı :GECE UZUN AY DOLANIR BATMAYA Yöre: KARS 60- Türkü Adı :GECELER ZAR GECELER (SUSUZAM SU İSTEREM) Yöre: KERKÜK 70- Türkü Adı :GELİN AĞLAYALIM YURDU SEVENLER Yöre: SİVAS 71- Türkü Adı :GİDEN AY DUTULUR MU (LEYLALAR YAYLALAR) Yöre: KIRIKKALE / Keskin 72- Türkü Adı :GİDEN AY DUTULUR MU Yöre: SİVAS 73-Türkü Adı : GİNE DERTLİ DERTLİ İNİLİYORSUN Yöre: SİVAS / Divriği 74- Türkü Adı :GÖKTE YILDIZ ELLİDİR Yöre: ERZURUM / Tortum / Sümmani Köyü 75-Türkü Adı :GÖKTE YILDUZ AY MİSUN Yöre: RİZE 76- Türkü Adı :HERGÜN SERHOŞ ŞU AYDIN'IN UŞAĞI 11
Yöre : AYDIN 77- Türkü Adı :İNCİLİ SEDEF KOL BAĞI Yöre : KERKÜK 78- Türkü Adı :İNDİM SAMAN ALMAYA Yöre : ERZURUM / Narman / Samikale 79- Türkü Adı :KALE KALEYE KARŞI Yöre : ERZURUM 80- Türkü Adı :KESTANECİ KÖYÜNDEN ABALI KÖYÜNE KAZ UÇTU Yöre : ZONGULDAK / Karadeniz Ereğlisi 81- Türkü Adı :KIR AT BU DAĞLARI AŞMALI BUGÜN Yöre : SİVAS / Divriği 82-Türkü Adı : KÖYDEN KÖYE GEZERİM Yöre : BURDUR / Gölhisar / Dirmil 83- Türkü Adı :KUŞBURNU'YU BUDARLAR Yöre : YOZGAT / Akdağmadeni 84- Türkü Adı :MEHLEDEN GEÇEN OĞLAN Yöre : KARS 85- Türkü Adı :MECNUN UM LEYLA'MI GÖRDÜM Yöre : SİVAS / Şarkışla 86- Türkü Adı :MEKTEBİN BACALARI Yöre : MUŞ 87- Türkü Adı :NE GÜZEL YARATMIŞ SENİ YARADAN Yöre : KIRŞEHİR 88- Türkü Adı :ODASINA VARDIM OLUR MU BÖYLE Yöre : DİYARBAKIR 89-Türkü Adı : SARI KİLİM ÖRMEZLER Yöre :ERZİNCAN / Kemaliye (Eğin) / Geşo köyü 90- Türkü Adı :SEN ÇEŞMEYE VARDIN MI (ARZU KAMBER) Yöre : RUMELİ / Üsküp 91- Türkü Adı :SU GELİR KÜTÜĞÜNEN Yöre : ADANA 92- Türkü Adı :SUYA GİDER AL YAZMALI BİR GELİN Yöre : BURDUR / Yeşilova 12
93- Türkü Adı :ŞU DAĞLAR TEPE TEPE Yöre : DENİZLİ / Acıpayam 94- Türkü Adı :ŞU GİDEN NERELİDİR Yöre : DOĞU ANADOLU 95- Türkü Adı :ŞU KÖYCEĞİZ YOLLARI Yöre : MUĞLA / Köyceğiz / Ortaca 96- Türkü Adı :TOKAT YAYLASINDA YAYLAYAMADIM Yöre : ORTA ANADOLU 97- Türkü Adı :YENDİM SAMAN ALMAYA Yöre : ERZURUM / Narman / Samikale 98- Türkü Adı :YUMURTANIN SARISI Yöre : SİVAS / Şarkışla Güneş, Anadolu inancında ısı ve ışık kaynağı olan kutsal bir varlıktır. Yeryüzüne, insanlara, bütün canlılara iyilik eden, mutluluk sağlayandır.güneş, Türkülerimizde kimi zaman bolluk ve bereketi, kimi zaman da sevgiliyi ifade eder. TRT repertuarında yer alan ve içinde Güneşin geçtiği Türkülerin isimleri, yöreleri ve sayısal verileri aşağıda belirtilmiştir: 1- Türkü Adı : AŞIHLARIN AHLIN ALIR Yöre : ERZURUM / Alvar Köyü 2- Türkü Adı : AYA BAKTIM AY HANİ (TURALIM) Yöre : ARDAHAN / Hanak / Çayağzı Köyü 3-Türkü Adı : BAHÇALARDA BARIM VAR Yöre: IĞDIR 4-Türkü Adı : BAHÇEMİZİN GÜLLERİ Yöre: ANTALYA / Akseki / Emiraşıklar Köyü 5- Türkü Adı :BEN BİR KAVAK YOL ÜSTÜNE BİTERİM Yöre: ERZURUM 6- Türkü Adı :BİR DARACIK PENCERE Yöre: ŞANLIURFA 7- Türkü Adı :ÇAYIRA SERDİM HALI Yöre: ERZURUM 8- Türkü Adı :ÇIKTIM BEYOĞLU BAŞINA Yöre: İSTANBUL 9- Türkü Adı :DENİZ GİBİ TEKNELİ 13
Yöre : KİLİS 10- Türkü Adı :DENİZE DALMAYINCA Yöre : ANKARA 11-Türkü Adı : DURNAM GELİR YATA KALKA Yöre : KONYA / Akşehir 12-Türkü Adı : E ÇAYKARA ÇAYKARA Yöre : TRABZON / Akçaabat 13- Türkü Adı :ENTERE ALDIM KIRKBEŞE Yöre : SİNOP / Boyabat 14- Türkü Adı :GELİN AĞLAYALIM YURDU SEVENLER Yöre: SİVAS 15- Türkü Adı :GİNE GÖRDÜM ELİF KIZIN YÜZÜNÜ Yöre: YOZGAT / Akdağmadeni 16- Türkü Adı :GÜNEŞ VURUP ÜZÜNE Yöre: KERKÜK 17- Türkü Adı :HASAN ORAK BİÇİYOR Yöre : ÇANAKKALE / Gelibolu 18- Türkü Adı :HAZER'İN AĞ ŞANISI Yöre : AZERBAYCAN 19- Türkü Adı :IRMAĞIN GEÇELERİ Yöre : SİVAS 20- Türkü Adı :İNDİM DERE IRMAĞA Yöre : ARTVİN 21-Türkü Adı : KAVAK UZANIR GİDER Yöre : ERZURUM 22- Türkü Adı :KIR AT BU DAĞLARI AŞMALI BUGÜN Yöre : SİVAS / Divriği 23- Türkü Adı :KIRDA ERİK AĞACI (DİLLALA) Yöre : SİNOP 24- Türkü Adı :KİRPİKLERİN OK MUDUR Yöre : MARDİN 25- Türkü Adı :NE GÜZEL YARATMIŞ SENİ YARADAN Yöre : KIRŞEHİR 14
26- Türkü Adı :RADÂLYA MİNARESİ AYŞE'M YETMİŞ BASAMAK Yöre : RUMELİ 27- Türkü Adı :SABAH GÜNEŞİ DOĞDU Yöre : ORDU / Ünye 28- Türkü Adı :SABAH GÜNEŞİ DOĞMUŞ Yöre : SİVAS / Zara 29- Türkü Adı :SABAH OLDU GÜNEŞ DOĞDU BACADAN Yöre : ANKARA / Kızılcahamam 30- Türkü Adı :SABAH OLUYOR GÜNEŞ DOĞUYOR Yöre : İZMİR 31- Türkü Adı :SABAHTAN CEMALİN SEYRAN EYLEDİM Yöre : MALATYA / Akçadağ / Bekiruşağı 32- Türkü Adı :SABAHINAN ESEN SEHER YELİ Mİ Yöre : YOZGAT 33- Türkü Adı :SIRT ÜSTÜNE TENCERE Yöre : RİZE / Hemşin 34- Türkü Adı :ŞU DİRMİL'İN SİPSİLERİ GAMIŞTAN Yöre : BURDUR / Dirmil 35- Türkü Adı :TARÇI KÖKLE TARINI (TOY GÜNÜ) Yöre : AZERBAYCAN 36- Türkü Adı :YARIN MAHŞER YERİNE Yöre : ERZURUM 37- Türkü Adı :YAYLA GÜZELİNİ GÖRDÜM BEZELİ Yöre : ARTVİN / Ardanuç 38-Türkü Adı : YAYLADAN Kİ YÜRÜDÜM Yöre : RİZE / Hemşin 39- Türkü Adı :YEŞİL ÖRDEK GİBİ DALDIM GÖLLERE Yöre : SİVAS / Zara 40- Türkü Adı :YIĞDIN BU DÜNYANIN MALIN DÖVLETİN Yöre : AZERBAYCAN 41- Türkü Adı :YİNE AKŞAM OLDU DA BASTI KARELER Yöre : RUMELİ 42- Türkü Adı :YÜCE DAĞ BAŞINA YAĞAN KAR İDİM 15
Yöre : KIRIKKALE / Keskin 43- Türkü Adı :GÖKTE YILDIZ TEKERLENDİ Yöre: ANKARA Yıldızlar, insanların alın yazılarıdır. Bir insanın ölümü ile yıldızın kayması özdeştir.yıldızlı geceler genellikle Anadolu insanı için uğurludur. Kimi zaman yıldızlar fallar ile geleceği tahmini sağlamışlar, kimi zaman da yıldızlar (mavi yıldız, sarı yıldız, venüs yıldızı, ülker yıldız vb.) insanlara uğursuzluk, kötülük getirmişler, sevgiliye ulaşmaya engel olmuşlardır. TRT repertuarında yer alan ve içinde Yıldızın geçtiği Türkülerin isimleri, yöreleri ve sayısal verileri aşağıda belirtilmiştir: 1- Türkü Adı :AH ÖLEYİM VAH ÖLEYİM Yöre : ANKARA 2- Türkü Adı : AK BUĞDAYIM BUĞDAYIM Yöre : UŞAK / Eşme 3- Türkü Adı : AK FASULLE OLDU MU Yöre : BURDUR / Dirmil 4- Türkü Adı :AKŞAM OLDU GÜN DOLAŞMAZ Yöre : TOKAT 5- Türkü Adı :ALİ'M YATAR TAŞ ÜSTÜNE Yöre : RUMELİ 6-Türkü Adı : ALİ'M YATIR YOL ÜSTÜNE Yöre : RUMELİ / Gostivar 7- Türkü Adı : ASKER OLUP VATANA HİZMET EYLEREM MEN Yöre : IĞDIR 8- Türkü Adı : AVCIMISIN YÂR NE GEZERSİN BİRİNİ ARAR GİBİ Yöre : RUMELİ 9- Türkü Adı : AY AKŞAMDAN IŞIĞDIR Yöre : ERZURUM / Aşkale 10- Türkü Adı : AY DOĞDU DÜZE DÜŞTÜ Yöre : BURDUR 11- Türkü Adı : AYA BAH YILDIZA BAH (BU DERENİN SÜMBÜLÜ) Yöre : KERKÜK 12- Türkü Adı :AYA BAK NİCE GİDER Yöre : ERZURUM 13- Türkü Adı : AYA BAK YILDIZA BAK 16
Yöre : KÜTAHYA 14- Türkü Adı :AYIN ORTASINDA BİR SARI YILDIZ Yöre : VAN / Erciş 15- Türkü Adı :BAHÇELERDE ALTIN TOP Yöre: KIBRIS 16- Türkü Adı :BAHÇELERDE HIYAR (NAME GELİN) Yöre: SİVAS / Şarkışla 17- Türkü Adı :BİNNAZ KIZI NAZ KIZI Yöre: UŞAK / Tatar Köyü 18- Türkü Adı :BİR BÖLÜK AĞCA KIZLAR Yöre: VAN / Erciş 19- Türkü Adı :BİR YILDIZ DOĞDU YÜCEDEN Yöre: NİĞDE 20- Türkü Adı : BİTTİM'OLA BİZİM ELİN SÖĞÜDÜ Yöre: İÇEL / Silifke 21- Türkü Adı :BUGÜN BAYRAM GÜNÜ DERLER Yöre: ERZİNCAN / Tercan 22- Türkü Adı :BUGÜN CANAN GELDİ BİZE Yöre: ERZİNCAN / Tercan 23- Türkü Adı : ÇIKTIM ÇEŞME BAŞINA Yöre: AĞRI 24-Türkü Adı : DAMDA BACALARI ADAM SANIRDIM Yöre : KONYA / Bozkır 25- Türkü Adı :DAR KÖPRÜDEN GEÇERKEN Yöre : YOZGAT / Akdağmadeni 26- Türkü Adı :DERDİNDEN DEL'OLDUM İNAN VALLAHİ Yöre : TOKAT / Zile / Çakırcalı Köyü 27- Türkü Adı :DOLAMA GİYER DOLAMA Yöre : SAMSUN 28- Türkü Adı :DOMANİÇ DAĞLARINDA YILDIZ IŞILAR Yöre : KÜTAHYA / Domaniç 29- Türkü Adı :EĞİN'İN ALTINDAN AKAN FIRAT'DIR Yöre : ERZİNCAN / Eğin (Kemaliye) 17
30- Türkü Adı :ET PİŞİRDİM YAĞLI YAĞLI Yöre : GÜMÜŞHANE / Kelkit 31- Türkü Adı :EVLERİNİN ÖNÜ KAVAK (Barana-Tarhala) Yöre : MANİSA / Soma / Tarhala 32- Türkü Adı :FINDIK SERDİM HARMANA Yöre : RUMELİ / Üsküp 33- Türkü Adı :GELMİŞ İKEN BİR HABERCİK SORAYIM Yöre: SİVAS 34-Türkü Adı : GİDEREM BU DÜZÜNEN (YONCALAR) Yöre: DOĞU ANADOLU 35- Türkü Adı :GİNE BUGÜN YARALANDIM Yöre: ERZURUM 36- Türkü Adı :GÖKTE ON İKİ YILDIZ Yöre: RUMELİ 37- Türkü Adı :GÖKTE YILDIZ ELL'ATMIŞ Yöre: ESKİŞEHİR / Çifteler Han 38- Türkü Adı :GÖKTE YILDIZ ELLİDİR Yöre: ERZURUM / Tortum / Sümmani Köyü 39- Türkü Adı :GÖKTE YILDIZ TEK GİDER Yöre: DENİZLİ / Acıpayam / Olukbaşı Köyü 40- Türkü Adı :GÖKTE YILDIZ YÜZ ATMIŞ Yöre: ANTALYA / Yayladağı 41-Türkü Adı : GÖKTE YILDIZIN ÜÇÜ TERAZİ Yöre: NEVŞEHİR / Avanos 42-Türkü Adı : HARMANA ÇIKTIM DA KOYUNLAR KUZU Yöre : SİVAS / Zara 43-Türkü Adı : HAVALANMA TELLİ DURNAM Yöre : SİVAS / Şarkışla 44- Türkü Adı :HAYDİNDİ KİRTİMENİN KIZI Yöre : KASTAMONU 45- Türkü Adı :HOŞ GELİŞLER OLA Yöre : KARS 46-Türkü Adı : İNDİM YÂRİN BAHÇESİNE 18
Yöre : RUMELİ / Gümülcine / Dolapcılar 47-Türkü Adı : KARA DA GOÇUN BOYNUZU Yöre : AFYON / Bolvadin 48-Türkü Adı : KARPUZ KESTİM YİYEN YOK Yöre : ANKARA 49-Türkü Adı : KEBABIN TUZU GİBİ Yöre : KARAMAN 50-Türkü Adı : KEKLİK OLSAM ÇALI DİBİ DEŞERİM Yöre : YOZGAT / Bo azlıyan / Uzunlu Köyü 51-Türkü Adı : KIRDA ERİK AĞACI (DİLLALA) Yöre : SİNOP 52-Türkü Adı : KIRKLAR ÜZERİNDEN DOĞAR SABAH YILDIZI Yöre : KIRKLARELİ 53-Türkü Adı : MAYADAĞ'DAN KALKAN KAZLAR Yöre : RUMELİ 54- Türkü Adı :MECNUN UM LEYLA'MI GÖRDÜM Yöre : SİVAS / Şarkışla 55-Türkü Adı : ORTACA'DA EVİMİZ Yöre : MUĞLA / Köyceğiz 56-Türkü Adı : SABAH OLDU UYANSANA Yöre : RUMELİ 57-Türkü Adı : SABAH OLUR KOYUN KUŞLUĞA GELİR Yöre : MALATYA / Tahir 58-Türkü Adı : SARAY YOLU İNCEDİR Yöre : ELAZIĞ 59- Türkü Adı :SOĞUK SOĞUK AKAYİ Yöre : TRABZON / Maçka 60- Türkü Adı :SUDA BALIK OYNUYOR Yöre : KIRŞEHİR 61- Türkü Adı :SULARA DEN AKMASIN Yöre : YOZGAT / Akdağmadeni 62- Türkü Adı :ŞAPKANIN TEREĞİ DÜZ Yöre : TRABZON 19
63- Türkü Adı :ŞU GELEN ATLI MIDIR Yöre : ISPARTA 64- Türkü Adı :TOPÇAM YAYLASI DÜZ YILDIZ IŞILAR Yöre : TOKAT 65- Türkü Adı :UYAN GÖZLERİNE KURBAN OLDUĞUM Yöre : AZERBAYCAN / Guzgunlu 66- Türkü Adı :ÜLKERLER TERAZİLER Yöre : ERZURUM 67-Türkü Adı : VARIN BAKIN AK YILDIZ DOĞMUŞ MU Yöre : KASTAMONU 68- Türkü Adı :YILDIZ AKŞAMDAN DOĞARSIN Yöre : YOZGAT / Akdağmadeni 69-Türkü Adı :YILDIZ DAĞI İŞTE DE GELDİM YANINA Yöre : RUMELİ / Üsküp 70-Türkü Adı :YILDIZ DAĞI YILDIZ DAĞI (TEBRİZ HALAY HV.) Yöre : TOKAT / Artova / Püget 71-Türkü Adı : AY GÖZÜMÜN IŞIĞI Yöre : AZERBAYCAN 72-Türkü Adı : BAĞINDA ÜZÜM KALDI Yöre: AZERBAYCAN 73- Türkü Adı :BU DAĞDAN AŞMAK OLMAZ Yöre: AZERBAYCAN 74- Türkü Adı :HAZER'İN AĞ ŞANISI Yöre : AZERBAYCAN 75- Türkü Adı :MEN BU ELİN GIZIYAM Yöre : AZERBAYCAN 76- Türkü Adı :SİZE SELAM GETİRMİŞEM Yöre : AZERBAYCAN 77-Türkü Adı : GÖKTE YILDUZ AY MİSUN Yöre: RİZE 20
Yukarıdaki sayısal tespitlere, TRT'nin 2006 yılında yayımladığı 4200 Türküden oluşan Türk Halk Müziği Sözlü Eserler Antolojisi 1-2 adlı eserin incelenmesi sonucunda ulaşılmıştır. Bu araştırma, Anadolu halkınının yaşamına yön veren inançların gök cisimleri örneğinde türkülere yansımasının ortaya konduğu bir durum tespitini içermektedir.elde edilen verilerin sosyolojik açıdan irdelenmesinin, çalışmanın daha işlevsel hale gelmesini sağlayacağı, bu yolla halk kültürüne ve dolayısıyla halk bilimine önemli bir katkı sağlayacağı öngörülmektedir. Kaynakça ALANGU, T.,(1983). Türkiye Folkloru El Kitabı, Adam Yayıncılık. BAŞGÖZ, İ. (2008). Türkü, İstanbul: Pan Yayıncılık CEMİLOĞLU, M.(1995 / 2001). Halk Hikâyelerinde Doğum Motifi, Bursa. DORSON, R. M. (1984). Günümüz Folklor Kuramları, İzmir: E.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 33. ELÇİN, Şükrü. (1986). Halk Edebiyatına Giriş, Ankara:Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları : 365. ERHAT, A.(2010). Mitoloji Sözlüğü, İstanbul:Remzi Kitabevi A.Ş. EYUBOĞLU, İ. Z.(1998). Anadolu İnançları, Anadolu Üçlemesi 1 İstanbul:Gökkuşağı Matbaacılık. EYUBOĞLU, İ. Z.(1998). Anadolu İnançları, Anadolu Üçlemesi 2 İstanbul:Gökkuşağı Matbaacılık. GÖKALP, Z. (1976). Türk Medeniyeti Tarihi, İstanbul: Güneş Matbaacılık. HANÇERLİOĞLU, O. (2000). Dünya İnançları Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi KAFESOĞLU, İ. Türk Milli Kültürü, İstanbul: Boğaziçi Yayınları. KARASAR, N. (1999). Bilimsel Araştırma Yöntemi, İstanbul: Nobel Yayınları. ÖGEL, B. (1993). Türk Mitolojisi, Ankara:Türk Tarih Kurumu Basımevi. TÜRKÇE SÖZLÜK. (2009). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları. TÜRK HALK MÜZİĞİ SÖZLÜ ESERLER ANTOLOJİSİ 1. (2006). Ankara: TRT Müzik Dairesi Yayınları. TÜRK HALK MÜZİĞİ SÖZLÜ ESERLER ANTOLOJİSİ 2. (2006). Ankara: TRT Müzik Dairesi Yayınları. TÜRKİYE'DE HALK AĞZINDAN DERLEME SÖZLÜĞÜ IV. (2009). Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları. 21