GAP Bölgesinde Endüstriyel Atıksu Yönetimi

GAP Bölgesinde Endüstriyel Atıksu Yönetimi Doç.Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO 12-15 Aralık 2004, Batman 1

SUNUŞ PLANI Giriş GAP Bölgesindeki Endüstriyel Tesisler ve Olası Su Kirliliği Sorunları GAP Bölgesinde Gelişmesi Beklenen Endüstriler ve Olası Atıksu Yükleri Örnek Çalışma: Adana Organize Sanayi Bölgesi (AOSB) Atık Sularının Ön Arıtım Gereksinimi Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü Atıksuların Kanalizasyon Şebekesine Deşarj Yönetmeliği ne göre endüstriyel atıksuların kanalizasyon şebekesine deşarj koşulları 2

Sunuşta Kullanılacak Bazı Tanımlar Atıksu: Evsel, endüstriyel, tarımsal ve diğer kullanımlar sonucu kirlenmiş veya özellikleri değişmiş suları ifade eder. Evsel Atıksu : Konutlardan veya yerleşim bölgelerinden kaynaklanan ve insanların yaşam süreçlerindeki su kullanımları nedeni ile oluşan atıksulardır. Endüstriyel Atıksu: Evsel atıksu dışında kalan, endüstrilerin, imalathanelerin, ticari işletmelerin, sanayi sitelerinin her türlü üretim, işlem ve prosesinden kaynaklanan atıksulardır. 3

Arıtma: Suların kullanım sonucu yitirdikleri fiziksel, kimyasal ve bakteriyolojik özelliklerinin bir kısmını veya tamamını tekrar kazandırabilmek ve / veya boşaltıldıkları alıcı ortamın doğal, fiziksel, bakteriyolojik ve ekolojik özelliklerini değiştirmeyecek hâle getirilebilmeleri için uygulanacak her türlü fiziksel, kimyasal ve biyolojik işlem ve prosesleri ifade eder. Arıtma Tesisi: Atıksuların alıcı ortama boşaltılmasından veya herhangi bir taşıma aracı ile alıcı ortama taşınmasından önce arıtılmaları amacıyla, ilgili belediyenin kuracağı veya atıksu kaynaklarından kurulmasını isteyeceği her türlü tesislerdir. Ön Arıtma Tesisi: Atıksuların kanalizasyon şebekesine boşaltılmasından veya bir taşıma aracı ile herhangi bir atıksu arıtma tesisine taşınmasından önce kirlilik yükü ve derişim için belirlenen sınır değerlere göre arıtılmaları amacı ile belediye tarafından kurulması istenecek her türlü arıtma tesisleridir. 4

Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) Türkiye nin Doğu Anadolu Bölgesi nden kaynaklanan ve sularını Basra Körfezi ne boşaltan Fırat ve Dicle nehirleri havzalarındaki geniş ovalardan ve Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak illerinden oluşmaktadır. GAP dokuz ili kapsayan bir alanda 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ile Türkiye toplam su potansiyelinin % 28 ini kontrol altına alırken, 1.7 milyon hektar arazinin sulaması ve 7476 megavatın üzerinde bir kurulu kapasite ile yılda 27 milyar kilovatsaatlik elektrik enerjisi üretecektir. 5

Önce toprak ve su kaynaklarının geliştirilmesini amaçlayan bir mühendislik projesi olarak başlayan, daha sonra çok sektörlü, entegre, bölgesel bir yatırım programı olarak ele alınan GAP günümüzde insan odaklı sürdürülebilir bir kalkınma projesi olarak yürütülmektedir. Proje Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin adil kalkınma özleminin bir yansıması olmakla kalmayıp aynı zamanda GAP Bölgesi nin kalkınma potansiyelini ortaya çıkarmak, ekonomik büyüme ve toplumsal istikrar gibi ulusal hedeflere de katkıda bulunmak amacını taşımaktadır. Bu hedeflerle yola çıkılmış olmasından dolayı GAP, sadece bir elektrik üretimi ve sulama projesi olarak değil; sosyal projeler, sağlık, altyapı, turizm, eğitim, çevre, kültür, sanayi, ulaşım ve tarımsal modernizasyonu da eşgüdümlü projelerle yürüten bir sosyo-ekonomik dönüşüm projesidir. Kaynak: http://www.gap.gov.tr/ Bölge ve ülke için hayati öneme sahip bu projenin gelişmesine paralel olarak, ekolojik dengenin bozulması; su, toprak ve hava ortamlarının kirlenmesi ve bu sorunların yaratacağı olası insan sağlığı sorunları, ekonomik kayıplar, vb. önlenmelidir. 6

GAP Bölgesindeki Endüstriyel Tesisler ve Olası Su Kirliliği Sorunları Ferrokrom Fabrikası: Fabrika Keban baraj gölüne 1 km mesafede 1977 yılında kurulmuş ve yüksek karbonlu ferrokrom üretmektedir. Göle yakın bir alanda yılda yaklaşık 225000 ton cüruf atmaktadır. Yapılan bir çalışmada cüruf içerisindeki ağır metal konsantrasyonları şöyle bulunmuştur: Krom: 31250 mg/kg curuf, Bakır: 1500 mg/kg curuf, Çinko: 625 mg/kg curuf. Bu cürufun içerdiği ağır metallerin yağmur suları ile toprağa sızması ve yer altı sularına karışması olasıdır. Keban Simli Kurşun İşletmesi: Bu tesis yörede çıkarılan simli kurşun cevherini zenginleştirmek amacıyla 1952 yılında kurulmuştur. Keban barajının 2-3 km aşağısında ve nehir kıyısında bulunmaktadır. Flotasyon atığı 1983 yılına kadar Fırat nehrinin hemen yanına yığılmıştır. Bu tarihten itibaren zenginleştirme işlemine son verilmiştir. Yapılan çalışmalarla nehrin kenarındaki atıktan örnekler alınarak, çevreye yayılabilecek metal miktarları belirlenmiştir. Bu atıkların su ile temasında önemli ölçüde çinko, bakır, mangan, kadmiyum, nikel ve kurşun kirliliğine neden olabileceği anlaşılmaktadır. 7

Ergani Bakır Fabrikası: Blister bakır üretimi için 1939da kurulan bu fabrikada işletim süresince yılda 30-35 bin ton cüruf ve 6650 m3 flotasyon atığı (yaklaşık %10 katı faz) ortaya çıkmıştır. Bu atıklar maden çayının hemen yanına yığılmıştır. Bu çay Dicle nehrine karışmaktadır. Yapılan bazı çalışmalarda çay suyunun sulamada kullanılamayacak kadar kirli olduğu ortaya çıkmıştır. Cüruftaki ağır metal konsantrasyonları da oldukça yüksek değerlerde bulunmuştur. Kaynak: Tümen F., Boybay F., Solmaz B., Cici M., Bildik M., 1991. Elazığ Ferrokrom Fabrikası ve Keban Simli Kurşun İşletmesi Katı Atıklarının Kirlilik Potansiyeli, Doğa, T. Journal of Eng. And Env. Sciences, 15, 4, 467-485. Diğerleri: Hazar gölünün hemen yanındaki gübre fabrikası Keban baraj gölü yakınındaki Ağın Deri Fabrikası Keban baraj gölü yakınındaki Elazığ Şeker Fabrikası Bakır, kurşun-çinko, krom fosfat yatakları ve ilgili madencilik faliyetleri Kaynak: Boybay M., Gerger R. ve Arslan M., 1996. GAP ve Endüstriyel Kirlenme, İTÜ 5. Endüstriyel Kirlenme Kontrolu Sempozyumu, İstanbul. Tüm bu kaynaklardan ortaya çıkan atıkların neden olacağı diğer olumsuzluklara ek olarak, yüzey sularına karışıp taşınarak, içme, kullanma suları, kanalizasyon şebekeleri, vb.de de önemli sorunlara yol açabileceği bir gerçektir. 8

ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİ (O.S.B.) GAP Bölgesi nde, Gaziantep il inde 760 hektarlık (Gaziantep I 260 hektar ve Gaziantep II 500 hektar) 2 adet, Mardin de 300 hektarlık 1 adet, Şanlıurfa da 286 hektarlık 1 adet olmak üzere toplam 4 Organize Sanayi Bölgesi (O.S.B.) tamamlanarak sanayicinin hizmetine sunulmuştur. O.S.B. Toplam Parsel Üretime Geçen Tesis Sayısı Gaziantep I 200 136 13600 Gaziantep II 290 107 10700 Mardin 152 49 4900 Şanlıurfa 272 79 7900 Yaratılan İş İmkanı Özetle, GAP Bölgesi nde tamamlanan O.S.B. lerin Türkiye toplamı içindeki payı büyüklük olarak % 13 tür. Eylül 1999 itibariyle biten O.S.B. lerde 398 fabrika üretime geçmiş ve 40 000 kişiye iş imkanı sağlamıştır 9

KÜÇÜK SANAYİ SİTELERİ (K.S.S.) GAP Bölgesi nde 1965 yılından 1999 yılı sonuna kadar 5514 işyeri ihtiva eden 18 adet Küçük Sanayi Sitesi (K.S.S.) tamamlanarak hizmete sunulmuştur. Tamamlanan K.S.S. den 6 sı Diyarbakır, 6 sı Gaziantep, 3 ü Şanlıurfa, 1 i Batman, 1 i Siirt ve 1 i Mardin illerinde yer almaktadır. GAP Bölgesi K.S.S. lerinin Türkiye toplamı içindeki payı % 8 dir. Halen bu işyerlerinde yaklaşık 33000 kişi çalışmaktadır. 10

DEVLET YATIRIM PROGRAMINDA YER ALAN O.S.B. VE K.S.S. PROJELERİ a. O.S.B. Projeleri 1999 yılı Yatırım Programı nda 11 Adet O.S.B. (Arıtma hariç) projesi yer almaktadır. Bunlar Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep III, Gaziantep IV, Nizip, Siirt, Şanlıurfa II, Batman, Şırnak, Cizre ve Kilis O.S.B. leridir. Gaziantep II, Mardin ve Şanlıurfa I O.S.B. leri arıtma işleri de Program da yer almıştır. Program da olan işler tamamlandığında fabrika sayısı 1658 e çıkacak ve 126 000 kişiye iş imkanı sağlanacaktır. b. K.S.S. Projeleri 1999 yılı Yatırım Programında 19 adet (altyapılar hariç) proje yer almıştır. 19 adet projede 4537 işyeri bulunmaktadır. Bunlar Adıyaman Merkez, Besni, Gölbaşı, Diyarbakır Oto, Nurdağı, Nizip, Gaziantep Ayakkabıcılar, Gaziantep 25 Aralık, Kızıltepe, Nusaybin, Mardin Merkez II, Midyat, Siirt, Şanlıurfa Merkez II, Birecik, Şırnak Örnek, Silopi, Cizre, Kilis Merkez Yeni, Kilis Pekmez - Helva K.S.S. leridir. Programda olan işler tamamlandığında K.S.S. adedi 36 ya, işyeri sayısı 9 951 e çıkacaktır. K.S.S. lerin Türkiye toplamı içindeki payı % 9 a yükselecek ve istihdam 60,000 e ulaşacaktır. 11

Bölgede ortaya çıkacak olan endüstriyel atıksulara ilişkin herhangi bir öngörü yapabilmek için bu endüstrilerinin tür, proses ve kapasitelerinin bilinmesi gereklidir. Bu sanayi bölgelerinde hangi endüstri kollarının bulunduğuna yönelik detaylı verilere ulaşılamamış olunmakla birlikte, gelişmesi beklenen endüstriler şöyle özetlenebilir: GAP BÖLGESİ VE İLLERİNDE GELİŞMESİ BEKLENEN SANAYİLER Buğdaya dayalı sanayi (un, makarna, irmik) Pamuğa dayalı sanayi (çırçır, pamuk ipliği, dokuma, konfeksiyon) Yemeklik yağ sanayi (Ham yemeklik ve rafine yağ, hayvan yemi) Hayvancılığa dayalı sanayi (kösele, deri, et ve süt işleme) İnşaat malzemesi sanayi (beton, tuğla, kiremit, boru, vb.) Turizm Diğerleri (Matbaa ve yayın, ambalaj malzemesi, paketleme, madencilik) Kaynak: Boybay M., Gerger R. ve Arslan M., 1996. GAP ve Endüstriyel Kirlenme, İTÜ 5. Endüstriyel Kirlenme Kontrolu Sempozyumu, İstanbul. Bu endüstrilerden kaynaklanan atıksuların karakterlerine yönelik bir değerlendirme mümkün olduğunca ülkemizde elde edilen veriler kullanılarak derlenmiş ve aşağıda verilmektedir. 12

BUĞDAYA DAYALI SANAYİ-1 Un fabrikası atıksularının kirlilik yükleri* Başlıca kirleticiler Kirletici değerleri Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı (BOİ5) Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) Toplam Askıda Katı Madde (TAKM) 100-550 mg/l 160-776 mg/l 148-632 mg/l ph 7,2 7,6 Diğer : Buğday kabukları, sap ve kepeği * İzmir civarındaki çeşitli un fabrikalarının atıksu bileşemi (Dokuz Eylül Üniv.-DEÜ- 1987) 13

BUĞDAYA DAYALI SANAYİ-2 Makarna üretimi sırasında oluşan kirleticiler ve değerleri* Başlıca kirleticiler Kirletici değerleri Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı (BOİ5) Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) Toplam Askıda Katı Madde (TAKM) Toplam Azot (N) Toplam Fosfor (P) 270-2200 mg/l 960-2920 mg/l 460-980 mg/l 9-86 mg/l 1-20 mg/l ph 7,0 7,2 Diğer : Buğday kabukları, sap ve kepeği * İzmir civarındaki bir makarna fabrikasının atıksu bileşenleri (Tübitak, 1984) 14

PAMUĞA DAYALI SANAYİ Pamuklu tekstil sanayi atıksularının kirlilik yükleri* Başlıca kirleticiler Kirletici değerleri Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı (BOİ5) Toplam alkalinite Toplam Katı Madde (TKM) Krom 200-800 mg/l 300-900 mg/l 1000-1600 mg/l < 3 mg/l ph 8 12 Özellikleri: yüksek ph ve sıcaklıkta olması; toksik madde, sülfür, deterjan ve sabun, yağ ve gres ve yüksek organik madde içermesi. *Apre işlemi kompozit atıksularının ortalama bileşenleri (Cooper 1978; Nemerow 1978) 15

YEMEKLİK YAĞ SANAYİ Zeytinyağı üretimi sırasında oluşan kirleticiler ve değerleri* Başlıca kirleticiler Kirletici değerleri Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı (BOİ5) Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) Askıda Katı Madde (AKM) Toplam Azot (N) Toplam Fosfor (P) Yağ 33000-100000 mg/l 40000-130000 mg/l 2300-7650 mg/l 105-142 mg/l 7-9 mg/l 5000 14500 mg/l ph 4,5-6 %0,5-1 organik asit; % 0,5-2,4 polifenol; %1-1,5 polialkol içermektedir. * Aydın ve Gemlik yörelerinde elde edilen karasu verileri de içermekte (DEÜ, 1984) 16

HAYVANCILIĞA DAYALI SANAYİ-1 Süt ürünleri üretimi sırasında oluşan atıksuların kirlilik yükleri* Başlıca kirleticiler Tereyağı üretimi sırasında çıkan kirleticilerin değerleri Peynir üretimi sırasında çıkan kirleticilerin değerleri BOİ5 64000 32000 mg/l BOİ5 yükü (gr/kg) 0,95 1,7 13,3 Toplam Katı Madde (TKM) 77500 72000 mg/l Yağ 5000 4000 mg/l ph 7-8 5,5 6,5 Toplam azot Fosfor < 160 mg/l < 60 mg/l * Şengül, 1987; Nemerow, 1978. 17

HAYVANCILIĞA DAYALI SANAYİ-2 Mezbahalarda oluşan birim kirlilik yükleri* Başlıca kirleticiler (kg / 500 kg canlı ağırlık) Küçükbaş hayvan Büyükbaş hayvan Ortalama BOİ5 4,53 9,4 6,97 AKM 5,0 6,7 5,85 Azot 0,49 1,00 0,75 Yağ ve gres 0,25 0,31 0,28 *Nemerow, 1978. 18

HAYVANCILIĞA DAYALI SANAYİ-3 Et kesim ve paketleme tesisi atıksularının kirlilik yükleri* Başlıca kirleticiler Kirletici değer aralığı (mg/l) Maksimum değerler (mg/l) Maksimum değerlerin gözlendiği bölümler BOİ5 180-4600 13200-23000 Kan tankı, bağırsak yıkayıcı AKM 220-3690 8360-15120 Kan tankı, bağırsak yıkayıcı Organik N 33-136 643-5400 Kan tankı, haşlama fıçısı, bağırsak yıkayıcı ph 6,0-7,4 9,0 Kan tankı, haşlama fıçısı Et kesim ve paketleme tesisindeki işlemler: kesme, kan ayırımı, haşlama, et kesimi, iç yıkama, dış yıkama, yan ürünler. * Nemerow, 1978. 19

HAYVANCILIĞA DAYALI SANAYİ-4 Deri işleme tesisi atıksularının kirlilik yükleri* Başlıca kirleticiler Ortalama değerler (mg/l) (çalkalama suyu dahil) Sığır postu işlemesinde çeşitli aşamalarda oluşan kirletici değerleri (mg/l) (konsantre atıksu) BOİ5 900 6500 15500 TKM 6000-8000 30000-93000 NaCl 3000 18000-47000 Krom 30 70 - Sülfit 120 - ph 9-10 3-4 (pikle işlemi) Atıksu özellikleri, deri işleme bölümü ve tabaklama malzemesine göre çok değişken olabilmektedir. * Nemerow, 1978. 20

ŞEKER ENDÜSTRİSİ Şeker pancarı fabrikası atıksularının kirlilik yükleri* Başlıca kirleticiler Kirletici değerleri (mg/l) Flume suyu Proses atıksuyu BOİ5 200 445-1600 KOİ 175 1500 NH3-N 3 15 Alkalinite - 250 TKM - 3800-6500 Sukroz 100 1500 ph - 7,9 * Nemerow 1978 21

İNŞAAT MALZEMESİNE DAYALI SANAYİ Çimento sanayinde oluşan atıksuların kirlilik yükleri* Başlıca kirleticiler Leaching işlemi olan tesislerdeki kirletici değerleri (yük / ton yük) Leaching işlemi olmayan tesislerdeki kirletici değerleri (yük / ton yük) Minimum Maksimum Minimum Maksimum TAKM 0 4081 0 6660 TÇKM** 49,9 11854 0 7146 Alkalinite 0 8641 0 3509 Potasyum 163 10251 0 1099 Sülfat 558 14233 0 1471 ph 6,0 12,0 6,0 12,3 ** TÇKM: Toplam Çözünmüş Katı Madde * Nemerow 1978 22

DİĞER SANAYİLERE ÖRNEKLER-1 Kömür sanayi: iki farklı madenin drenaj atıksu özellikleri ve kirlilik yükleri* Başlıca kirleticiler Maden A Kirletici değerleri (mg/l) Maden B Serbest asit 124 4 Toplam asit 466 13 SiO2 14 9,6 Al 17 1,9 Fe 22 0,2 Mn 10 4,6 SO4 746 172 Ca 95 34 ph 3,7 6,2 * Nemerow 1978 23

DİĞER SANAYİLERE ÖRNEKLER-2 Petrol rafinerisi atıklarının özellikleri ve kirlilik yükleri* Başlıca kirleticiler Değer aralığı (mg/l) Maksimum değer (mg/l) Maksimum değerlerin gözlendiği kaynaklar BOİ5 77-153 5660-14400 Slop yağı işlenmesi, su ile yıkama KOİ 72-3031 22000-86775 Slop yağı işlenmesi, su ile yıkama AKM 30-140 940 Slop yağı işlenmesi Amonyak 2-4,1 225 Jet vakum pompası Alkalinite 60-740 15313 Su ile yıkama Yağ 32-713 4900 Slop yağı işlenmesi, su ile yıkama Fenol, sülfür 1,3-4,1 - - ph 6,9-9,79 10-10,2 Slop yağı işlenmesi Başlıca atık kaynakları: Slop yağı işlenmesi, bar kondernser, jet vakum pompası, tuz alma işlemi, su ile yıkama (arıtma). (KM: katı madde) 24 * Şengül, 1987

Adana Organize Sanayi Bölgesi (AOSB) Atık Sularının Ön Arıtma Gereksinimi: AOSB Türkiye nin en önemli OSBlerinden birisidir. Toplam üç bölgeye ayrılmış ve toplam 1100 hektar olarak planlanmıştır. Kullanım suyunu Ceyhan nehrinden alarak arıtan AOSB, atıksuyunu da arıtarak yine Ceyhan nehrine vermektedir. 1994 yılı itibarıyla AOSBde 104 adet tamamlanmış sanayi kuruluşu mevcuttu. Bu kuruluşların sektörlere göre dağılımı aşağıda verilmektedir: Tekstil: 30 Yağ: 2 Döküm: 2 Gıda-Ambalaj: 12 İnşaat-Elektrik Makine: 29 Mobilya-Ağaç: 13 Kimya: 6 İlaç: 2 Plastik: 7 Suni Elyaf: 1 25

Bu kuruluşarda yürütülen anketler ve deneysel çalışmalar aracılığıyla, AOSBde oluşması öngörülen atıksu debileri ve kirlilik yüklerine ilişkin değerler aşağıda verilmektedir: 1. Bölge 1., 2., 3. Bölge 295 Hektar 880 Hektar SEKTÖR Ort. Atıksu Debisi (m3/gün) BOI5 (kg/gün) KOI (kg/gün) Ort. Atıksu Debisi (m3/gün) Tekstil-Deri 14873 3602 10289 31025 Yağ-Gıda-Ambalaj Kimya Orman Ürünleri 13258 104 152 9859 17 33 21778 30 54 15820 162 176 Diğer 738 134 225 9270 Ticari Alan 1500 900 1286 4400 1. Bölge Toplamı 30650 14600 33700 1., 2., 3. Bölge Toplamı 61000 26

Türkiye de özellikle metropol belediye su ve atıksu idarelerinde (İSKİ, ASKİ, İZSU, vb.) geçerli olan ve uygulanan tüm atıksuların evsel atıksu seviyesine indirildikten sonra kanalizasyona ve ortak arıtıma verilmesi ilkesinin uygulanmasına ait çeşitli sorunlar şöyle sıralanabilir: Organik yüklerden başkaca kirletici içermeyen ve doğrudan ortak arıtma tesisine deşarj yapabilecek işletmelerde (bira, gıda, vb.) çok yüksek ön arıtma yatırımları gerekebilmektedir. Atıksuların evsel atıksu düzeyine indirmesi sırasında bazı parametreler istenilenden daha fazla arıtılabilmekte, bu da arıtma için gereken bazı besiyer maddelerin (N ve P) çok düşük düzeylere inmesini ve kimi zaman ortama yeniden ilavesini gerektirebilmektedir. Atıksuların çok sayıda ön arıtma tesisinde arıtılması, toplam arıtma maliyetini çok arttırmaktadır. Arıtma tesisi sayısının fazlalığı, bunların işletilmesini ve denetimini zorlaştırmakta ve çeşitli aksamalara yol açmaktadır. 27

Bu nedenle AOSB Atıksu Yönetim Planı hazırlanırken, bu genel yaklaşım terkedilmiş alınabilecek suların maksimumunun ortak arıtmaya alınması ilkesiyle hareket edilmiştir. AOSBde Atıksu Arıtma Prensipleri 1. Önarıtmalar dahil tüm arıtma sistemlerinin denetimi AOSBnin sorumluluğundadır. 2. Bir endüstriyel atıksuyun kanalizasyon şebekesine bağlanabilmesi için: - Kanalizasyon şebekesinin yapısına ve çalışmasına zarar verip, engel olmaması, - Çalışan personel ve civar halkı için sağlık sorunu yaratmaması, - Ortak arıtma tesisinin çalışması ve verimini olumsuz etkilememesi, - Ortak arıtma tesisinde giderilemeyerek, alıcı ortamda olumsuz etkiler yaratabilecek kirleticiler içermemesi gerekmektedir. 28

3. Tüm endüstriler atıksu deşarjlarını ve ön arıtmaları ve ilgili tüm önlemleri AOSBnin önerdiği gibi gerçekleştirmekle yükümlüdür. 4. Tüm endüstriler atık su arıtma bazında önemli ve önemsiz olarak ikiye ayrılmışlardır. Önemli kaynaklar herhangi bir parametre cinsinden ifade edilen toplam kirlilik yükünün %10nundan fazla veya proses açısından metal ve toksik parametreler içeren atıksuya sahip endüstrilerdir. 5. Önemsiz atıksu kaynakları tesise bir etki yapmayacağından, bu kaynakların denetimi kanala verilmesi yasak olan maddelerin kontrolü dışında, yapılmayacaktır. 6. Ortak arıtma tesisi tüm endüstrilerin sağladıkları bilgiye dayanılarak tasarlanmıştır. Her tesise ayrılmış arıtma kotası nedeniyle, önemli atıksu kaynakları aşağıdaki tabloda belirlenmiş olan yüklerin üzerinde kirlilik deşarj edemezler. 29

Parametreler Kimyasal Oksijen İhtiyacı Askıda Katı Madde Yağ ve Gres Katran ve Petrol Kökenli Yağlar Toplam Sülfür (S) Fenol Klorür (Cl - ) ph Sıcaklık Yüzey Aktif Maddeler Günlük Yük 8000 kg/gün 1000 kg/gün 200 mg/l ya da 400 kg/gün 100 kg/gün 4 kg/gün 40 kg/gün 20000 kg/gün 6-10 40 C Biyolojik olarak parçalanması TSE standardlarına uygun olmayan maddelerin boşaltımı prensip olarak yasaktır. 30

7. Tüm önemli atıksu kaynakları ayrıca aşağıdaki tabloda verilen deşarj limitlerini aşmamak durumundadır. Metal ve Toksik Parametreler 2 saatlik kompozit numune bazında (mg/l) Kurşun Kadmiyum Bakı Çinko Arsenik Serbest Klor Toplam Siyanür Toplam Civa Toplam Nikel Toplam Kalay Toplam Gümüş Toplam Krom 8. Kanalizasyon şebekesinden yararlanan ve Madde 2 de tanımlanan önemli kirletici kaynaklardan atıksu karakteri yukarıda belirtilen değerleri geçenler ön arıtma tesisi yapmakla yükümlüdürler. 3 2 2 10 3 5 10 0,2 5 5 5 5 31

9. Yukarıda bahsi geçen ve kanalizasyona verilemeyecek atıklar dışında, önemli kirletici tanımı dışında kalan kaynak sahiplerinden yukarıda verilen deşarj limit şartları aranmayacaktır. 10. Bölge içerisinde bulunan kirletici kaynaklar, atıksularına karışan yağ, hafif sıvılar, benzin, benzol, fuel oil, vb. petrol atıkları ve ayrıca yemek fabrikaları, küçük yağ işletmeleri gibi yerler atıksularındaki yağ ve yüzer maddeleri tutmak amacıyla bir yağ tutucu bulundurmak, işletmek, bakımını yapmak ve gerektiğinde yenilenmesini sağlamak zorundadır. * Bölge içerisindeki tüm kirletici kaynak sahipleri Atıksu Katılım Payı ödemekle yükümlüdür. Bu pay o işletmenin KOİ cinsinden kirlilik yükü ile debisinin göz önünde bulundurulması ile hesaplanır. 32

SONUÇLAR AOSBde kurulan atıksu yönetim modeli ile daha ekonomik bir önarıtım ve ucuz bir işletme sistemi planlanmıştır. Fabrikalarda kurulacak ön arıtmalar minimize edilmiş ve böylece işletmenin olası en az noktada ve en rasyonel olarak yapılması sağlanmıştır. Kaynak: Kerestecioğlu M, Ocakçıoğlu B. Ve Orhon D., 1994. Organize Sanayi Bölgelerinde Ön Arıtma Gereksinimi-Adana Organize Sanayi Bölgesindeki Yakşalım, İTÜ 4. Endüstriyel Kirlenme Sempozyumu, İstanbul. 33

Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresi (ASKİ) Genel Müdürlüğü Atıksuların Kanalizasyon Şebekesine Deşarj Yönetmeliği ne göre Endüstriyel Atıksuların Kanalizasyon Şebekesine Deşarj Koşulları Kanalizasyon şebekesi bulunan yerlerde: Her atıksu kaynağının kanalizasyon şebekesine bağlanması zorunludur. Yönetmelikte belirlenen standartları sağlamayan atıksular kesinlikle kanalizasyon şebekesine boşaltılamaz. Endüstriyel atıksu hacminin ve kirletici özelliklerinin kaynakta azaltılmasına yönelik her türlü önlem teşvik edilir. 34

ASKİ Kuruluş Yasası Hükümlerine Göre: Şehrin yararlandığı su kaynaklarının korunması ve sorumluluk alanındaki diğer su kaynaklarının (göl, akarsular ve yeraltı suları) kullanılmış sular ve endüstri atıkları ile kirletilmemesi için mevcut ve yeni kurulacak tüm endüstri kuruluşlarının gerekebilecek arıtma tesislerini kurmalarını öngörür ve zorunlu kılar. Soğutma işlemi atıksuları, ASKİ nin yazılı onayı olmadan kanalizasyon şebekesine verilemez. Endüstriyel atıksular kirli olmayan sularla seyreltilmek sureti ile kanalizasyon şebekesine verilemez. 35

Kanalizasyon şebekesine veya alıcı ortama verilmeyecek atıklar Benzin, nafta, gazyağı, motorin, fuel-oil, madeni yağlar, diğer solventler ve tek başına veya maddeler ile etkileşim halinde yangına, patlamalara sebep olabilecek veya herhangi bir şekilde insanlar, yapılar ve arıtma tesisleri için tehlike yaratabilecek diğer sıvı, katı ve gaz halindeki her türlü madde Gaz fazına geçebilen, duman oluşturan, koku çıkartan, zehirli etkiler nedeni ile sağlık açısından sakınca yaratan, bu nedenle kanallara girişi, bakım ve onarımı engelleyen her türlü madde. 36

Endüstrilerden veya ticari işletmelerden kaynaklanan, öğütülmüş durumda da olsa atıksu altyapı tesislerinde çökelme ve tıkanmalara neden olabilecek maddeler: özellikle süprüntü, moloz, hayvan dışkısı, kum, mutfak artığı, kül, selülozlu maddeler, katran, saman, talaş, metal ve tahta parçaları, cam, plastik, tüy, kıl, lif, curuf, paçavra, mezbaha artığı, hayvan ölüsü, işkembe içi, üzüm posası, çeşitli gıda maddeleri ve meyvelerin posası, mayalı artıklar, çamurlar, deri artıkları ve benzeri maddeler. Kanal yapısını bozucu ve aşındırıcı özellikte olan korozif maddeler, alkaliler, asitler, ph değeri 6,5 dan düşük, 10 dan yüksek olan atıklar. 5 C ile 40 C arasında çöken, katılaşan, viskoz hale geçen, kanal iç yüzeylerinde katı veya viskoz tabakalar oluşturabilecek her türlü madde. 37

Radyoaktif özelliğe sahip maddeler. Dünya Sağlık Teşkilatı ve diğer uluslar arası geçerli kriterler ile ulusal mevzuat ve standartlara göre tehlikeli ve zararlı atık sınıfına giren tüm atıklar. Ön arıtma, arıtma, depolama tankları ve septik tank çamurları. Kanal şebekesi olmayan bölgelerdeki Su Kirliliği Yönetmeliğinin gerektirdiği düzeyde arıtılmamış evsel ve endüstriyel atıksular. 38

Ön arıtma gereği ve koşulları: Gerek atıksu debisi, gerekse kalitesi açısından kesiklik veya aşırı salınımlar gösteren işletmeler ile arıtılması zorunlu (tehlikeli ve toksik karakterde ) atıksu deşarj eden kuruluşlardan, Atıksularının özellikleri nedeniyle kanalizasyon sitemine doğrudan deşarjı uygun görülmeyen endüstriyel atıksu oluşturan kuruluşlardan özel bir arıtma tesisi kurmaları ve işletmeleri istenir. 39

Kanalizasyon şebekesine deşarj edilecek atıksularda sağlanması gereken sınır değerler: PARAMETRE Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı (BOİ5) Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) Askıda Katı Madde (AKM) Toplam Azot (N) Toplam Fosfor (P) Yağ-gres Sülfat (SO4-2)* Serbest klor ATIKSU ÖRNEĞİNDE İZİN VERİLEBİLİR MAKSİMUM DEĞER 500 mg/l 1000 mg/l 400 mg/l 60 mg/l 20 mg/l 200 mg/l 1000 mg/l 5 mg/l 40

Kanalizasyon şebekesine deşarj edilecek atıksularda sağlanması gereken sınır değerler: PARAMETRE Arsenik (As) ve Antimon (Sb), Kurşun (Pb), Bor (B) Kalay (Sn), Toplam-Krom (Cr), Gümüş (Ag), Çinko (Zn), Nikel (Ni) Florür (F-) ATIKSU ÖRNEĞİNDE İZİN VERİLEBİLİR MAKSİMUM DEĞER* 3 mg/l 3 mg/l 5 mg/l 5 mg/l 50 mg/l Kadmiyum (Cd), Bakır (Cu) 2 mg/l Toplam Siyanür (CN), Fenoller 10 mg/l Civa (Hg) 0.2 mg/l Toplam Sülfür (S-) 2 mg/l Sıcaklık 40 C ph 6,5-10 * Herbir parametre için 41