Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 2016, 25 (Özel sayı-2):137-141 Araştırma Makalesi (Research Article) Yazlık Kolzada (Brassica napus ssp. oleifera) Farklı Gelişim Dönemlerinde ve Farklı Dozlarda Humik Asit Uygulamanın Verim ve Verim Ögelerine Etkileri Seçil CANDAŞ 1 *Sibel DAY 2 Nilüfer KOÇAK 2 Özer KOLSARICI 2 1 Kastamonu Şenpazar Gıda Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü, Kastamonu 2 Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Ankara *Sorumlu yazar e-posta (Corresponding author e-mail): day@ankara.edu.tr Öz Bu araştırma, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme tarlasında 2012 yılında yürütülmüştür. Çalışmada materyal olarak Sary yazlık kolza çeşidi tohumları ve etkili maddesi Humik asit+fulvik asit+suda çözünmüş potasyum oksit olan ticari ismi Delta Humate-15 kullanılmıştır. Araştırmada farklı humik asit uygulama zamanı (Z1=Ekimle beraber toprağa, Z2= Çıkıştan sonra bitki 6-8 yapraklı rozet oluşumunda, Z3=Sapa kalkmada, Z4= %50 çiçeklenme döneminde) ve dozlarının (kontrol, 500, 1000, 2000 ml da -1 ) yazlık kolzada verim ve verim ögeleri üzerine etkilerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Deneme tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak yapılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre; en yüksek yağ oranı %48.3 ile sapa kalkma döneminde yapılan 2000 ml da -1 humik asit uygulamasında en düşük yağ oranı da %37.8 ile kontrol uygulamasında elde edilmiştir. En yüksek dekara verim ise çıkıştan sonra bitki 6-8 yapraklı dönemde iken yapılan 1000 ml/da humik asit uygulamasında 169.4 kg/da olarak en düşük dekara verim ise sapa kalkma döneminde yapılan 2000 ml/da humik asit uygulamasında 110.6 kg/da olarak belirlenmiştir. Sonuç olarak, Z1, Z2, Z3 ve Z4 uygulama zamanlarında yapılacak uygulama için 1000 ml/da humik asit dozundan daha iyi sonuçlar elde edildiği söylenebilir. Anahtar Kelimeler: Kolza, yağlı tohum, uygulama zamanı Impact of the Application of Humic Acid at Different Growth Stage and Different Doses on Yield and Yield Component of Summer Rape (Brassica napus ssp. oleifera) Abstract This research was conducted at the experimental field of Department of Field Crops, Faculty of Agriculture, University of Ankara in 2003. Seeds of Sary and liquid humic acid that includes humic acid + Fulvic acid + potassium oxide was used in the experiment. The aim of the research was to determine the impact of the application times (Z1=application to soil before sowing, Z2= at 6-8 leaf stage, Z3= at jointing stage, Z4= at 50% flowering stage) and doses (0, 500, 1000 and 2000 ml da -1 ) of humic acid on yield and yield components of summer rape. The experiment was established as split plots of completely randomized blocks design with three replications. The results indicate that the highest oil ratio was obtained from the 2000 ml da -1 humic acid applied at the jointing stage with 85.9 cm and the lowest oil ratio was obtained from the control. However the highest seed yield was determined from the 1000 ml da -1 humic acid applied at 6-8 leaf stage with 169.4 kg da -1 the lowest seed yield was determined from the 2000 ml da -1 humic acid applied at the jointing stage with 110.6 kg da-1. Results revealed that application of humic acid at the dose of 1000 ml da -1 yielded beter results for all stage of growth. Keywords: Rape, oilseed, application time DOI: 10.21566/tarbitderg.281880 137
Candaş ve ark. Humik Yazlık Kolzada (Brassica napus ssp. oleifera) Farklı Gelişim Dönemlerinde ve Farklı Dozlarda Humik Asit Uygulamanın Verim ve Verim Ögelerine Etkileri Giriş olza dünya yağlı tohumlar üretiminde K soyadan sonra ikinci sırada yer alan önemli bir yağ bitkisidir. Kolza en fazla yemeklik sıvı yağ eldesi ve biyodizel üretimi için Avrupa Birliğinde, Kanada, Çin, Hindistan ve Avustralya da üretilmektedir. Karasal iklimlerde yıl içinde alınan toplam yağış miktarının az oluşu kolza tarımında kısıtlayıcı bir faktördür ancak ilkbahar yağışlarının yeterli olduğu ve su tutma kapasitesinin yüksek olduğu topraklarda başarılı bir biçimde yetiştirilebilir. Kolza ekiminin tavlı toprağa yapılmaması çıkışı engelleyen en önemli faktördür. Orta Anadolu ve Trakya Bölgelerinde Eylül ayında ve Ekim ayının ilk haftasında tavlı toprak bulunması ihtimali düşüktür bu sebeple ekimden önce tarlanın önceden tava getirilerek ekim yapılması uniform çıkış için uygundur. Kolzada kışlık ekimde gözlenen üretimi kısıtlayıcı faktörler yazlık çeşitlere yönelimi sağlayabilir. Özellikle yazlık kolzada kısıtlayıcı çevre faktörlerinden daha az zarar görecek çeşit ıslahının yanı sıra verimi artırıcı çeşitli agronomik tekniklerin uygulanarak kök ve toprak üstü organların daha iyi gelişmesini sağlayarak verimin artırılmasının önemi büyüktür. Humik asidin bitki biyokütlesini artırdığı ve bu etkinin en fazla köklerde gözlendiği ortaya konmuştur (Sözüdoğru ve ark. 1996; Erdal ve ark. 2000). Humik maddeler bitki gelişimini gübre etkinliğini artırarak dolaylı olarak etkileyebildiği gibi bitki biyokütlesini artırarak doğrudan da etkileyebilir (Vaughan and Malcolm 1985). Toz ya da sıvı formda bulunabilen humik asit toprağa, bitkiye ve tohuma da uygulanabilmektedir. Humik asidin mısırda kuru madde miktarını artırdığı (Lee and Barlett 1976), buğdayda kök büyümesini olumlu yönde etkilediği (Grabikowski et al. 1977), ayçiçeğinde tohum ve yağ verimini artırdığı (Day ve ark. 2011) bildirilmiştir. Bu araştırmada tarla koşullarında yetiştirilen yazlık kolza bitkisinde farklı gelişme zamanı ve farklı dozlarda uygulanan humik asidin verim ve verim ögeleri üzerine etkileri araştırılmıştır. Materyal ve Yöntem Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümünde 2012 yılında tarla denemesi şeklinde yürütülen çalışmada materyal olarak Sary yazlık kolza çeşidi tohumları ve etkili maddesi Humik asit + Fulvik asit + suda çözünmüş potasyum oksit olan ticari ismi Delta Humate-15 kullanılmıştır. Araştırmanın yürütüldüğü yıl ve uzun yıllara ait bazı iklim verileri çizelge 1 de özetlenmiştir. 2012 yılında yetiştirme dönemi içerisinde en yüksek sıcaklık 23.7 C ile Temmuz ayında, en yüksek yağış 65.1 mm ile Mayıs ayında, en yüksek bağıl nem değeri %60.1 ile yine Mayıs ayında gözlenmiştir. Denemenin yürütüldüğü alana ait toprağın hafif alkali, tınlı kumlu tekstürde, kireç seviyesi düşük ve organik maddece yetersiz olduğu belirlenmiştir (Çizelge 2). Deneme üç tekerrürlü olarak tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre kurulmuştur. Denemede uygulama zamanları (Z1=Ekimle beraber toprağa, Z2=Çıkıştan sonra bitki 6-8 yapraklı devrede iken bitkiye, Z3= Sapa kalkmada, Z4= %50 çiçeklenmede) ana parsellere, uygulama dozları ise (0, 500, 1000 ve 2000 ml da -1 ) alt parsellere gelecek şekilde yerleştirilmiştir. Ekim 40 x 15 cm bitki sıklığı ile 2.4 x 5.0 m = 12 m 2 lik parsellere 6 sıra halinde ekilmiştir. Ekimle birlikte tüm parsellere 6 kg da -1 N, 4 kg da -1 P 2 O 5 gelecek şekilde gübreleme yapılmıştır. Ekim 9 Nisan 2012 tarihinde gerçekleştirilmiş olup gerekli bakım işlemleri zamanında uygulanmıştır. Hasat bitkilerin hasat olgunluğuna gelmesiyle 17 Temmuz 2012 tarihinde yapılmıştır. Araştırma sonunda elde edilen verilerin değerlendirilmesi MSTAT-C paket programı kullanılarak yapılmıştır. Uygulamalar arasındaki farklılıkların önem düzeylerini belirleyebilmek amacıyla Duncan Testi kullanılmıştır (Düzgüneş ve ark. 1987). Bulgular ve Tartışma Dört farklı zamanda, dört farklı humik asit dozunun uygulandığı Sary kolza çeşidinde bitki boyu, ana sapa bağlı yan dal sayısı, ana saptaki kapsül sayısı, kapsüldeki tohum sayısı, bin tane ağırlığı, tohum verimi ve yağ oranı özellikleri incelenmiştir. Bu özelliklere ait verilerin varyans analiz sonuçları çizelge 3 de Duncan grupları ise çizelge 4 de gösterilmiştir. Çizelge 4 incelendiğinde uygulama zamanı yönünden bitki boyuna ilişkin ortalamalar 80.9 ile 83.7 cm arasında değişmiştir. Humik asit dozları yönünden bakıldığında ortalamalar 79.1 ile 83.5 cm arasında değişmiştir. Bitki boyu üzerinde uygulama zamanının, humik asit dozlarının ve uygulama zamanı x humik asit dozları interaksiyonunun etkisi gözlenmemiştir. Ayçiçeğinde ise farklı uygulama zamanlarında yapılan humik asit uygulamalarının bitki boyunu artırıcı etki gösterdiği belirlenmiştir (Day ve ark. 2011). 138 Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 2016, 25 (Özel sayı-2): 137-141
Candaş et al. Impact of the Application of Humic Acid at Different Growth Stage and Different Doses on Yield and Yield Component of Summer Rape (Brassica napus ssp. oleifera) Çizelge 1. Deneme alanının iklim verileri Table 1. Climate data of experimental site Uzun Y llar 2012 y l Aylar S cakl k ( C) Ya fl (mm) B. Nem (%) S cakl k Ya fl B. Nem (%) ( C) (mm) Ocak 0.3 39.2 80.6-0.8 93.3 87.3 fiubat 2.1 33.4 72.1-1.9 47.7 83.1 Mart 6.2 36.7 64.2 3.7 43.0 69.3 Nisan 11.3 50.0 58.1 14.7 24.8 51.9 May s 16.1 50.3 55.7 17.2 65.1 60.1 Haziran 20.2 50.3 50.4 23.7 1.2 41.8 Temmuz 23.6 15.5 43.5 26.6 4.6 37.4 T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Meteoroloji Genel Müdürlüğü, Ankara 2013 T.C. Ministry of Forestry and Water Management, Turkish State Meteorological Service, Ankara 2013 Çizelge 2. Deneme yerinin toprak analiz sonuçları Table 2. Soil analysis results of experimental site % N P K Cu Fe Mn Zn ph Organik Kireç Tekstür ppm ppm ppm ppm ppm ppm madde 20 cm 0.11 4.04 423.4 3.65 14.8 14.3 0.78 7.62 2.14 5.92 T nl kum 40 cm 0.12 4.71 462.6 3.81 13 22.9 0.81 6.77 0.63 5.13 T nl kum Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak ve Bitki Besleme Ana Bilim Dalı Laboratuvarı Ankara Universty Faculty of Agriculture Soil Science and Plant Nutrition Department Laboratuaries Çizelge 3. Farklı zamanlarda uygulanan humik asit dozlarının ayçiçeğinde bazı verim özelliklerine i lişkin varyans analiz sonuçları Table 3. Variance analysis results of the effects of different humic acid doses and application times on some yield components of sunflower V.K. S.D. Bitki Boyu Ana sapa ba l yan dal Ana saptaki kapsül Kapsül deki tohum Bin tane a rl Tohum verimi K. O. K. O. K. O. K. O. K. O. K. O. Bloklar 2 40.193 1.599 0.146 12.438 0.028 43.564 Uygulama zaman (A) Humik asit dozlar (B) 3 20.771 4.359** 5.965 13.743 0.036 687.238** 3 53.022 0.502 200.299** 2.521 0.066 4932.483* * A x B 9 16.898 0.415 2.076 2.410 0.033 96.202** Hata 30 42.842 0.909 2.590 5.215 0.039 26.123 *:%5, **:%1düzeyinde önemli *Significant at %5, * significant at %1 Ana sapa bağlı yan dal sayısı incelendiğinde uygulama zamanlarının bu özellik üzerindeki etkisi istatistikî olarak önemli bulunmuştur (p<0.01). Ana sapa bağlı yan dal sayısı uygulama zamanları yönünden incelendiğinde yan dal sayısı 3.4 ile 4.8 adet arasında değişmiştir. En yüksek ana sapa bağlı yan dal sayısı Z1 de belirlenirken en düşük değer Z3 de belirlenmiş olup Duncan gruplandırmasında Z3 ve Z4 aynı grupta yer almışlardır. Ana saptaki kapsül sayısı üzerine uygulama zamanları ve uygulama zamanı x humik asit dozları interaksiyonu etkisi istatistikî olarak önemsiz bulunmuş ancak humik asit dozlarının etkisi istatistikî olarak 0.01 düzeyinde önemli olmuştur. Humik asit dozları yönünden ana saptaki kapsül sayısı incelendiğinde değerler 19.4 ile 29.0 adet arasında değişmiştir. En yüksek değer 1000 ml da -1 humik asit dozunda en düşük değer ise 2000 ml da -1 belirlenmiştir. Journal of Field Crops Central Research Institute, 2016, 25 (Special issue-2): 137-141 139
Candaş ve ark. Humik Yazlık Kolzada (Brassica napus ssp. oleifera) Farklı Gelişim Dönemlerinde ve Farklı Dozlarda Humik Asit Uygulamanın Verim ve Verim Ögelerine Etkileri Çizelge 4. Farklı humik asit uygulama zaman ve dozlarının ayçiçeğinin bazı özelliklerine etkisi Table 4. Effects of different humic acid doses and application times on some yield components of sunflower Uygulama Zaman Kontrol 500 ml da -1 1000 ml da -1 2000 ml da -1 Z 1 82.5 76.4 80.9 83.8 Z 2 84.7 83.0 81.7 85.2 Z 3 85.9 79.1 77.6 80.8 Z 4 80.4 78.2 83.7 84.3 Ortalama 83.4 79.1 81.0 83.5 Z 1 5.7 4.4 4.1 4.8 Z 2 4.0 4.0 4.3 4.0 Z 3 3.7 3.3 3.3 3.7 Z 4 3.7 3.7 3.7 3.3 Ortalama 4.3 3.8 3.9 4.0 Z 1 24.3 25.7 29.3 19.3 Z 2 23.0 27.3 30.3 20.0 Z 3 22.0 25.3 27.0 19.7 Z 4 23.3 25.7 29.3 18.7 Ortalama 23.2 c 26.0 b 29.0 a 19.4 d Z 1 18.0 20.3 19.3 20.0 Z 2 21.0 21.0 21.7 20.3 Z 3 21.0 19.3 21.0 18.7 Z4 21.0 22.0 22.7 21.7 Ortalama 20.3 20.7 21.2 20.2 Z 1 3.5 3.5 3.6 3.7 Z 2 3.8 3.6 3.6 3.6 Z 3 3.8 3.5 3.5 3.8 Z4 3.7 3.6 3.8 3.8 Ortalama 3.7 3.6 3.6 3.7 Z 1 130.1 ef 146.1 cd 162.2 ab 112.8 g Z 2 136.4 de 154.9 bc 169.4 a 116.1 g Z 3 142.2 de 159.1 ab 163.0 ab 110.6 g Z 4 122.2 fg 135.8 de 142.2 de 111.6 g Ortalama 132.7 c 149.0 b 159.2 a 112.8 d Z 1 37.8 f 42.2 de 44.8 b 45.8 b Z 2 39.4 e 44.5 bc 46.3 ab 45.5 b Z 3 40.7 e 44.4 bcd 46.3 ab 48.3 a Z4 39.9 e 42.2 cde 43.5 bcd 45.2 b Ortalama 39.5 c 43.3 b 45.2 a 46.2 a *: Harfler %5, düzeyinde farklı grupları göstermektedir * Letters indicate differences at %5 level Kapsüldeki tohum sayısına yapılan varyans analizi sonucuna göre uygulama zamanları, humik asit dozları ve uygulama zamanları x humik asit dozları interaksiyonunun etkisi istatistikî olarak önemsiz olmuştur. Kapsüldeki tohum sayısı değerleri 18.0 ile 22.7 adet arasında değişmiştir. Bin tane ağırlığı üzerine istatistikî olarak yapılan uygulamaların etkisi önemsiz olmuştur. Bin tane ağırlığı değerleri 3.5 ile 3.8 g arasında bulunmuştur. Ancak yerfıstığında toprağa yapılan uygulamada yüz tane ağırlığı artış göstermiştir (Thenmozhi et al. 2004). Tohum veriminin üzerine uygulama zamanları x humik asit dozlarının etkisi istatistikî olarak önemli olmuştur (P<0.01). Tohum verimi 110.6 ile 169.4 kg da -1 arasında değişmiştir. En yüksek tohum verimi Z2 de 1000 ml da -1 humik asit uygulamasında elde edilirken en düşük tohum verimi Z3 de 2000 ml da -1 humik asit uygulamasından elde edilmiştir. Tohum verimi bütün uygulama zamanlarında 1000 ml da -1 140 Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 2016, 25 (Özel sayı-2): 137-141
Candaş et al. Impact of the Application of Humic Acid at Different Growth Stage and Different Doses on Yield and Yield Component of Summer Rape (Brassica napus ssp. oleifera) humik asit uygulamasına kadar artış göstermiş olup bu dozdan sonra azalma gözlenmiştir. Humik asidin verim üzerindeki etkisi farklı nedenlere bağlanmıştır. Humik maddelerin geçiş metal katyonları ile bileşik oluşturarak besin maddelerinin alımını artırıcı etki gösterdiği bildirilmiştir (Kononova ve ark. 1996). Day ve ark. (2011) yaptıkları çalışmada ayçiçeğinde humik asidin kontrole göre verimi artırıcı etki gösterdiğini belirtmişlerdir. Yapılan varyans analizi sonuçlarına göre yağ oranına uygulama zamanları x humik asit dozları interaksiyonunun etkisi istatistikî olarak önemli olmuştur (P<0.05). Yağ oranı %37.8 ile 48.3 arasında değişim göstermiştir. En yüksek yağ oranı Z3 de 2000 ml da -1 humik asit uygulamasında elde edilmiştir. En düşük yağ oranı da Z1 de kontrol uygulamasından elde edilmiştir. Ayçiçeğinde humik asidin gelişme dönemi ilerledikçe uygulanmasının yağ oranını artırıcı etki gösterdiği ve erken gelişme dönemlerinde yapılan uygulamalarda kontrole göre daha düşük değer elde edilmiştir (Day ve ark. 2011). Kolzada yapmış olduğumuz bu araştırmada ise bütün uygulama zamanlarında yapılan humik asit uygulamaları kontrole göre daha yüksek yağ oranı değeri vermiştir. Sonuç Yazlık kolzada humik asit uygulaması verim ve yağ oranını olumlu yönde etkilemiştir. Bununla beraber kolzada farklı dönemlerde uygulanacak uygun humik asit dozları farklılık göstermektedir. Sonuç olarak Z1, Z2, Z3 ve Z4 uygulama zamanlarında yapılacak uygulama için 1000 ml da -1 humik asit dozundan daha iyi sonuçlar elde edildiği söylenebilir. Kaynaklar Day S., Kolsarıcı Ö., Kaya M.D., 2011. Humik asit uygulama zamanı ve dozlarının ayçiçeğinde (Helianthus annuus L.) verim ve verim öğeleri ve yağ oranına etkisi. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 24:33-37 Düzgüneş O., Kesici T., Kavuncu O., Gürbüz F., 1987. Araştırma ve Deneme Metodları (İstatistik Metodları II). Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 1021, Ders kitabı, Ankara Erdal İ., Bozkurt M.A., Çimrin K.M., Karaca S, Sağlam M., 2000. Kireçli bir toprakta yetiştirilen mısır bitkisi (Z. mays L.) gelişimi ve fosfor alımı üzerine humik asit ve fosfor uygulamasının etkisi. Turkish Journal of Agriculture and Forestry 24: 663-668 Grabikowski E., Pleniawski J., Puzyna W., Slaninski J., 1977. The influence of photooxidation products of humic acids on germination and growth of wheat seeds. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej W Szczecinie, Rolnictwo 84: 117-128 Kononova M.M., Nowakowski T.Z., Newman A.C.O., 1996. Soil Organic Matter. 2 nd Edition, Pergamon Press, New York Lee Y.S., Bartlett R.J., 1976. Stimulation of plant growth by humic substances. Soil Science Society of American Journal 40: 876-879 Sözüdoğru S., Kütük A.C., Yalçın R., Usta S., 1996. Humik asidin fasulye bitkisinin gelişimi ve besin maddeleri alımı üzerine etkisi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın No: 1452, Bilimsel Araştırma ve İncelemeler: 800, Ankara Thenmozhi S., Natarajan S., Selvakumari G., 2004. Effect of humic acid on quality parameters of groundnut. Crop Research Hisar 27: 210-213 Vaughan D., Malcom R.E., 1985. Influence of Humic Substances on Growth and Physiological Processes. In: Vaughan, DE (Ed), Soil Organic Matter and Biological Activity, Martinus Nijhoff/junk W, Dordrecht, 37-76 Journal of Field Crops Central Research Institute, 2016, 25 (Special issue-2): 137-141 141