Workshop on Turkish Dialects Orient-Institut Istanbul, 19-20 November 2004 Türk Dilleri Araştırmaları, ı 6, 2006: ı 4 ı -ı 5 ı Uwe BHising (Leiden) Türkiye Türkçesi ve ayrıca onun çeşitli ağızları, luğat hazinesi alanında göze çarpan bir bolluk göstermektedir. Bu bolluk, hem Ana Türkçe veya Ortak Türkçeden getirilmiş olan zengin söz varlığı mirasından hem de yabancı dillerden büyük miktarda alınmış olan sözcüklerden kaynaklanmaktadır. Burada söz konusu etmek istediğim yabancı leksik unsurlara gelince, olabilir-eğer bir onların Türkiye Türkçesindeki yayılışı ya genel bir yayılış leksem dilin standard söz hazinesine sabit ve temelli bir bileşen olarak yerleşmişse-ya da kısmı bir yayılış-eğer bir sözcük sadece yöreselleksiğin bir unsuru olarak tek ağız veyahut ağızların bir mıntıkasında meydana çıkarsa. Bu durumda dil coğrafyası, belirli bir sözcüğün olabilir kaynağı ile tarihinini açıklanmasında önemli bir rol oynayabilir. Türkiye Türkçesinin geçmişte başka lisanlarla doğrudan doğruya temasta bulunduğu ve kısmen bugüne değin bu temasın sürdüğü bölgelerde diller arası alışveriş süreçleri daha derin ve sık bir şekilde gerçekleşmişlerdir. Dil sayısından çok zengin bir altyapı gösteren yörelerden biri kuşkusuz Doğu I(aradeniz bölgesidir. Bilindiği gibi Türkiye Türkçesi, daha doğrusu Osmanlıca, bu yöreye nispeten geç gelmiş ve oralarda Pontus Rumcası ve Ermenicesi hem de Kartvel dilleri ailesine ait olan Lazca ve Gürcüce gibi yerli lisanlarla işlek bir rekabete girmiştir. Adı geçen dillerin, ağırlık merkezlerine göre coğrafi bölünmesine kısaca bir bakışın mutlaka faydası var. Batı tarafı, ayrıca eski Trabzon İmparatorluğunun toprakları, Pontus Rumcasının hükmü altındadır. Çayeli ile Gürcüstan sınırı arasındaki sahil ve ona yakın dağlık arazi Lazcaya, Doğu Pontus 'un yüksek dağları ise Ermenicenin Hamşen (Hemşin) ağzına aittir. Nihayet, Türkiyenin kuzey doğu köşesi,
142 UWE BLASING: KAFKAS DİLLERİNDEN ÖDÜNÇ BAZI SÖZCÜKLER Borçka' dan başlayarak Artvin ve Şavşat bölgesine kadar uzanan topraklar Gürcücenin eski bir vatanı sayılır. Zamanında böylesi bir ağırlık merkezinin havalisine yerleşen Türklerin Türkçesinin türlü türlü kültürel ilişki ve etkiler dolayısıyla ondan gittikçe ve çok miktarda leksikal unsurlar alması hiç de şaşılacak bir şey değildir. Fakat biraz sonra tartışmak istediğim terimlerin bir özelliği daha vardır, çünkü onlar sadece Kartvel dilleri aracılığıyla Türkiye Türkçesine girmiştir, esas kökenleri ise biraz daha uzaklarda, Abhaz dilinde aranmalıdır. Böyle bir sözcüğü ilk olarak Birnennamen aus Hemşin adlı makalemde kaleme aldım (BHising 2004: 101f). Makalenin başlığından anlaşıldığı gibi bu sözcük bir annut ismi, TÜRKİYE TÜRKÇESİ, daha doğrusu HEMŞİN TÜRKçEsİ xaç'ac'ur armudu (~ xeç'eç'ur ~ heç'eç'ur)'dur. ı Benzeri biçimlerde aynı terimi e Lazca, Gürcüce, Megrelce ve Pontus Ermenicesinde de karşılaşmaktayız; işte birkaç örnek: LAZCA (Atina ağzı) xaçaçur-i mcxul-i, (Vice-Arxavi ağzı) mcxul xeçeçul-i ve (Xopa ağzı) mcxul xeçeçur-i (Marr 1910: 230a); hececuli 'bir armut çeşidi' (Benli 2004: 82b); GÜRCÜCE xeçeçur-i 'bir armut çeşidi' (TschenhSli 2344a: KEGL 8: 1431), (Acar ağzı) xeçeçur-i sxal-i ~ xeçeçur-a, (Gur ağzı) xiçiçur-i 'bağ bozumu zamanında kemale ermiş bulunan ve kış sırasında toprağa gömülü küplerde saklanan annut çeşidi' (Nizara3e 1971: 435a; Gigineisvili e. a. 1961: 661b; Ylonti 1984: 748b, 756b);2 ERMENİcE (Pontus) xacajur 'bir armut çeşidi' (HLBB II: 287a). Bütün bu biçimlerin temelini teşkil eden etimonun aslı az önce işaret edildiği gibi Abhazcada aranmalıdır: ABHAZCA a-ha-c"c"a (harfi: 'armutçuk, küçük armut') 'Pyrus pyraster' (AAlAM 1999: 35). ABHAZCA a-ha 'armut' ile -c"c"a (? < *-c"ac"a) küçültme ekinden 3 ibaret olan bu türemenin MEGRELCE (Senak ağzı) xeçeç-i üzerine diğer Kartvel dillerine yayılmış (IPA): /xatsadzur/, /xetsetsur/, /hetsetsur/. Değişik ağızlardan kaynaklı GÜRCÜCE xaçiçur-i, xiçiçur-i, xeçiçur-i, xaiçur-i, xiiçuri, xeiçur-i ve kviçiça/e-i 'sonbaharda kemale yetişen ve kış ayları için konserve edilen bir armut çeşidi' gibi biçimleri Megrelidze (1938: 195f) bize tanıtmaktadıf. Küçültme eki ABHAZCA -c"c"a pek işlek bir ek değildir; a-ha-c"c"a'dan başka ona ancak a-k,oara--c"c"a 'küçük bir su, derecik, çay'söcüğünde rastlamaktayız (Chirikba, sözlü olarak). Öntakı, AB HAZ CA a- artikele benzer, belirleyici bir unsur olarak değirlendirebiliriz.
WORKSHOP ON TURKISH DIALECTS 143 olduğu zannolunur (bk. Chirikba 1998: 134). Bu armut adının nasıl ve ne zaman Türk Pontusu ile oradaki lisanlara geçiş yolunu bulduğu kültür tarihi bakımından şimdilik belirsizdir. Tek bilinen ise şudur: Pontus Ermenicesindeki ve Hemşin Türkçesinde kullanılmış olan biçimler yalnız Gürcüce ya da Lazcadan kaynaklanabileceği -ur ekinden anlaşılır. 4 Dil coğrafyası nazarından Lazcadan alındığı daha da akla yakındır. Aynısı Trabzon mahalli ağızlarının birisine ait olan TÜRKİYE TÜRKÇESİ hececulap 'bir armut çeşidi' (DKT-Trabzon) için doğrudur. Burada ilave unsuru olarak tespit edilen -ap arkasında RUMCA arrıov'dan kaynaklayan -arr' segmenti saklanıyor (bk. BHising 2004: 100). Yani bu ek, işbu biçimin PONTUS RUMCASI *XET0ET00U Aarr' gibi aracı bir biçim üzerinden Trabzon Türkçesine geçmiş olduğunu gözümüzün önüne sermektedir; işte: LAZCA xeçe.cul-i > PONTUS RUMCASI *XET0ETGouA( arr') > TÜRKİYE TÜRKÇESİ (Trabzon) hececulap. Tartışılacak ikinci sözcük bir pantolon çeşidinin adı, TÜRKİYE TÜRKÇESİ zzpka'dır. Türkçe Sözlük'e göre vurgusu ilk heceye düşen zıpka (zipka) 'Karadeniz kıyısı halkının giydiği dar paçalı potur' dur (TS 1672a; Steuerwald 1051 b). Bu açıklamadan sözü ettiğimiz giyim parcasının bu adla en başta Karadeniz bölgesinde yaygın olduğunu öğrenmekteyiz. Bu yüzden etimolojisine bakmadan önce Anadolunun kuzeyine kısa bir seyahat edip terimin Türkiye Türkçesindeki yayılışıyla ilgili bilgi toplayalım. Bu maksatla Derleme Sözlüğü'ne (DS 4375a) göz atsak aslında yeter; orada manası 'ağı geniş, paçaları dar bir çeşit şalvar' diye verilen bu sözcük için bulabildiğimiz biçim çeşitleri ile yayılış yerleri şunlardır: zzpka (*Gelibolu - Çanakkale; İçdedeler *Geyve, Solaklar - Kocaeli; Bolu; Kastamonu ve çevresi; Aşağı Dereköy *Safranbolu - Zonguldak; *Kurşunlu - Çankırı; Sinop; Ordu; Giresun ve çevresi; Trabzon ve çevresi; Rize; Haczilyas *Koyulhisar - Sivas); zzbka (İncirli *Gölpazarı - Bilecik; Aşağı çayır - Zonguldak; *İskilip - Çorum; *Merzifon köyleri - Amasya; *Bafra, *Çarşamba - Samsun; Gare * Ardeşen - Rize; Adakale * Ardanuç - Artvin; *Kemah - Erzincan; Gürcü *Kızılcahamam - Ankara); zipka (Yakademirciler - Zonguldak; Kastamonu; Trabzon) ve zipka (Trab- 4 GÜRCÜCE -ur 'bir nesnenin köken veya üye1iğini işaretleyen sıfatları' oluşturan bir ektir (bk. Fahnrich 1986: 40). Bu morfem, Gürcücede sözcüğün temeli, yani xeçeç-'in esas en bu türetilmiş sıfat biçiminde (m)sxal-i 'armut' ile birlikte, demek ki xeçeçur-i (m)sxal-i olarak kullanılmış olduğunu göstermektedir.
144 UWE BLASING: KAFKAS DİLLERİNDEN ÖDÜNÇ BAZI SÖZCÜKLER zon'un Şalpazarı köyünde yaşayan Çepni) 'bir çeşit pantolon' (Çelik 1999: 566); zibka (Çorum); zzbga (*Şebinkarahisar - Giresun); zıvka (*Mecitözü - Çorum; Alişar köyleri *Merzifon - Amasya; Huruç - Tokat; Erzurum; Keşanuz - Ankara; Germir - Konya); zıvga (NarZıdere - İzmir; Çorum; *Merzifon - Amasya; *Zile - Tokat; Maksutlu *Şarkışla - Sivas; Kıbrıs); zivka (*Güdül, *Beypazarı - Ankara); zivga (Diği *Singurlu - Çorum); zıkva (Erzurum); zığva (Geçitli * Ardanuç - Artvin; Erzurum; Erzincan; Elazığ) ve zığva 'zıpka; geniş ağlı, arkasında galle denilen pilili kısım bulunan bacak kısımları dar pantolon' (Atılcan 1977: 120).5 Bu oldukça zengin verilere dayanarak bu biçimleri birbirlerinden sadece hafifçe ayrılan üç gruba ayırınak mümkündür: [zipka], [zivka] ve [zikva]. Tabii, etimonun asıl tarzını yansıtan biçimin hangisi olduğuna burada daha karar veremeyiz. Bu yüzden artık terimin etimolojisi üzerine var olan görüşlere bakmamızın sırası geldi. Türk Dilinin Elimolojik Sözlüğü'nde Hasan Eren (1999: 469) biraz veciz bir şekilde "Kökenini bilmiyoruz" diye yazmıştır. Bu konuda daha verimli olan Trabzon-Maçka Etimolojik Sözlüğü'nde K_udret Emiroğlu (1989: 239) bayağı kapsamlı, burada ise tam tartışılması mümkün olmayan bilgiyi elimize venniştir. Sözün kısası, Emiroğlu'nun sonucu şudur: TÜRKİYE TÜRKÇESİ zzpka'nın zıbzn ("-' zıbun) 'kundak çocuklarına iç çamaşırı olarak giydirilen, ince pamukludan kısa ve kollu giysi' ile ilişkileri araştırılmalıdır. İsmet Zeki Eyüboğlu ise TÜRKÇE zıpka'nın (1991: 780a) RUSÇA zipun 'çiftçi elbisesi' (Pawlowski i: 463a) ile bir bağlantısı olabileceğini düşünür. Sırf Ankara ilinden, doğrusu hem kültür hem de ulaşım bakımından daha çok Karadeniz bölgesine bağlı olan bu ilin kuzey kısımlarından kaynaklı şu belgeleri Bozyiğit (1998: 278f) toplamıştır: zıbka (Gürcü *Kızılcahamam) 'ağı geniş arkaya çok yığılı, bacakları gayet dar potur; Lazlar ve Orta Anadolu Efendileri giyer'; zımka (Gürcü *Kızılcahamam) 'ağı geniş, pacaları dar bir çeşit şalvar'; zıvka (Keşanuz * Ayaş) id., (Yeşilöz *Güdül) 'dar paçalı şalvar'; zigva ~ zivga (*Beypazarı) 'ağı geniş, pacaları dar bir çeşit şalvar' (bk. Torun 2004: 305b).
WORKSHOP ON TURKISH DIALECT S 145 Her ne ise, bu iki etimolojik çözümlerinin hiç biri inandirici değildir. Zira, bu değişik sözcükler ne ünsüzsel yapılışı ne de anlambilim bakımından birbirlerine denk gelmemektedir. Daha önemli ve ileri götürücü bir haber Bilal Aziz Yanıkoğlu'nun Trabzon ve Havalisinde Toplanmış FaIklar malzemesi (1943: 300) adlı araştırmasında buluyoruz, çünkü ona göre TÜRKİYE TÜRKÇESi zipka (~ zifka) "Ekseriya siyah renkde dar ve kıvrıntılı pantolon ve elbise [...]. Son Rus harbinde gelen muhacirlerin bu havalide yaydıkları köylü elbise"dir. Sözcüğün etimolojisinden aslında hiç söz etmediği halde bize mühim bir ipucu veriyor, yani pantolonun ı 9uncu asrın son yarısında ve kendi tahminimce Kafkasya' dan ya da Kafkasya'yi geçen göçmenler tarafından getirildiğidir. Gerci, o tarafa yol alsak, Türkçeden hariç bu pantolon ismine hem Lazca ile Megrelcede hem de Gürcücenin bazı ağızlarında rastlamaktayız. Adı geçen diller şu biçimleri göstermektedir: LAZCA zip~a (Arxavi ağzı) ~ 3i~a (Vice-Arxavi ağzı), 3ikva (Xopa ağzı), çi~çva (Atina ağzı) 'iç donu' (Marr 1910: 145a); 3ikva 'pantolon' (Erten 2000: 334), 'Lazların giydiği dar şalvar'; zikva 'pantolon (Lazlara mahsus)' (Benli 2004: 51 b, 295a); GÜRCÜCE 3ikva ~ 3igva 'bir çeşit pantolon' (KEGL 8: 763,746; Tschenkeli 2077a), (Yukarı Acarca) 3igva-y (sali), (Çveneburebi: Ineboli)63igva-i 'evlerde dokunmuş, kaba bir kumaştan yapılmış pantalon', örneğin: cven diduaneb 3iguai ecuen, maxsovs 'hatırlıyorum, bizim yaşlılar 3igva giymişler' (Nizara- 3e 1971: 410a; Ylonti 1984: 686b; Putl~ara3e 1993: 650b). MEGRELCE 3ikva 'pantalon' (Kipsidze 1914: 375b), 'vatkalı pantolon' (Kadshaia & Fahnrich 2001: 539a). Çveneburebi ("bizimkiler") ekseriyetle Türkiye'de yaşayan Güreüler için kulanılan bir terimdir.
146 UWE BLASING: KAFKAS DİLLERİNDEN ÖDÜNÇ BAZI SÖZCÜKLER Resim 1. Zıbkalı iki Laz kayıkçı. 7 Fakat daha ileriye, Güney Rusya ve Ukraynaya gittiğimiz zaman sözcüğün izi tamamen kaybolur, başka bir ifadeyle terimimizin yayılış alanı Kaflms bölgesini kuzeye doğru geçmez. Şimdi K.artvelce dışındaki Kafkas dilleri araştırıldığında Abhazcada bu pantolon adının eşi olan ABHAZCA a-3ajkoa '"-' a-3ajkoa (oku: adz6ykva, adziykva) 'dar pacalı, genellilde siyah renkli bir erkek pantalonu; potur' sözcüğünü bulmaktayız. Bu birleşik sözcük Ana Batı Kaflcasçadan miras gelen iki öğeden ibarettir, birincisi ya 'su' manasına gelen ABHAZCA a-3a ya 'ince' manasındaki a-3a, ikincisi ajkoa '"-' ajkoa 'pantolon' dur (Chirikba 1996: 65, 69, 12). Bu yüzden bu sözcüğün diğer dillerde rastgeldiğimiz bütün eşbiçimlerin ana etimonu olduğuna hiç şüphe kalamaz Koçu 1967: 168 ("Laz kiymeti").
WORKSHOP ON TURKISH DIALECTS 147 (bk. Klimov 1986: 182). Manasına gelince, 'su pantolonu' suda ya da aşırı rütübeti olan yerlerde çalışırken giyilen bir pantolon değil, fakat-bir hikayeye göre-pantolonun nasıl yapıldığını anlatır. Zira pantolona tıpık şeklini tam verebilmek için Abhazlar onu diktikten sonra bir daha suya bırakırlar, yani paçalarını alt tarafından kapatıp içine su doldurur asarlarmış. Tabii, bu hikayenin doğru olup olmadığına burada karar verilemez. Ne olursa, anlambilim bakımından 'ince', yani ABHAZCA a-3a daha da akla yakındır! 50 1...J.L! i ı CM Resim 2. Adzaykva 'nın biçim modeli. 8 Yine de bu giyim parçasının o kadar yayılışının altında yatan neden bilinmemektir. Belki Yanıkoğlu'nun önerdiği gibi yayılmasına göçmenler sebep olmuş, ama bence ticari bir nesne olarak Kuzey Anadolunun pazar yerlerine geldiği de düşünülmelidir. Eski kaynaklarda o hususta şimdiye dek hiç bilgi bulamadım. Eski sözlüklerde de malumat yoktur. Sadece geçen yüzyılın başında yayımlanan Türk luğati (Kadri II: 977b) veya Kdmus-ı Türkı (Sami Bey: 693b) gibi bazı sözlüklerde terim OSMANLICA. (zzbqa ~ zzbqa) 'dar potur; Karadeniz sevahalı ehalisinin giydikleri Laz poturu' tarzında yer almıştır. Terimin Türkiye Türkçesine giriş kapısı olarak hiç olmazsa Lazca düşünülür. Bunun yanı sıra sözcük zikva şeklinde Erzurum bölgesindeki yerel Kürtçeye bile geçmiş: Zilam şalwarek ku je re dibejin "Zikva" Oera Wl teng jora Wl jireh) li xwe dikin. (WikEns) 'eski zamanda erkekler zikva denilen, yukarısı geniş, aşağısı dar olan bir potur giyiyordular'. Malija & Akaba 1982: ı 13.
148 UWE BLASING: KAFKAS DİLLERİNDEN ÖDÜNÇ BAZI SÖZCÜKLER Resim 3. Zıpka ve eşbiçimlerinin başlıca yayıldığı alan. Üçüncü tartışılacak sözcük de maddi kültüre ait olan bir terimdir: TÜRKİYE TÜRKÇE si paç'xa. 9 Hemşin Türkçesinde (Hala deresi - Çamlıhemşin) bu sözcüğün iki esas manası vardır: 1. 'yaprak ve ot taşınacak, insan boyu kadar uzun, açıkça bir sepet'; 2. 'basıt örgü halinde yapılmış bir ot külübesi' (BHising-Hala; bk. Günay 1978: 329). Bu terim için Artvinden başlayarak Karadenizin sahili boyunca taa Sinop'a kadar örnek bulunur, mesela paska (~ pasha, paçğa) 'büyük sepet' ya da 'kamıştan, çalıdan örülmüş bağ evi, bostan kulübesi, köylerde ot vb. konulan dam' (DS 3404b, 4632b; Emiroğlu 1989: 194b; Yanıkoğlu 1943: 288; Tokdemir 1993: 660b). LAZCA pacxa (Arxavi ağzı) 'yaprak toplamak için kullanılan örme sepet, örülmüş küme s,, (Xopa ağzı) 'tavukların üzerinde yumurtladığı, örgü şeklinde yapılmış yuva yeri', (Vice-Arxavi ağzı) 'örü1müş külübe' ve GÜRCÜCE pacxa 'örgü halinde yapılmış külübe' (KEGL 7: 50f; Tschenk6li 1458a) olarak tasdikianan sözcüğe 10 tam aynı biçimde Megrelcede de rast gelebiliriz: MEGRELCE pacxa 'dallar ve ona benzer malzemeden örülmüş olan külübe' (Kipsidze 1914, 335b; Kadshaia & Fahnrich 363a).lı Onun da menşei GENEL ya da ANA ABHAZCA *baca 'örgü, çit için kullanılmış ağaç dalı' ve *q"a 'yassı, düz'den oluşmuş olan *baca-q "a etirnonuna geri götürülen ABHAZ CA bac-q,, a ~ bac-q" a 'örgü, çit' gibi biçimlerdir (Chirikba 1996: 13). 10 II IPA /pat5xa/. Bu sözcük için bildiğim en eski kaynak, Sulxan-Saba Orbehani'nin Leksilf;oni kartuli (II: 187). RUSCA (Kafkas) pacxa < GÜRCÜCE pacxa (bk. Goletiani 1972:145).
WORKSHOP ON TURKISH DIALECT S 149 Resim 4a. Resim 4b. Pacxa-Külübesi (Batı Gürcüstan) p acxa-sepeti (Kaptanpaşa) 12 Kaynakça AAIAM (1999), Apsnô apsabarac'ara yazk'u azaart'a mat'erialkoa <Slovarnye materialy po prirodovedeniju Abxazü>, Aq'Oa (Suxum). Atılean, İhsan Coşkun (1977), Erzurum ağzı, halk deyimleri ve folklor sözlüğü, Erzurum. Benli, Faruk (2004), Lazca-Türkçe / Türkçe - Lazca ansiklopedik sözlük, İstanbuL. BHising, Uwe (2004), "Birnennamen aus Hemşin, Vorarbeiten zur Feststellung und Beschreibung der Birnenarten und ihrer regionalen N amen im östlichen S chwarzmeergebiet", Iran and the Caucasus, 8.1, 81-129, Leiden & Boston. BHising-Hala = Uwe BHising, Hala deresinde toplanmış, daha da yayımlanmamış malzemeden. Bozyiğit, A. Esat (1998), Ankara ili ağzı sözlüğü, Ankara. Chirikba, Viacheslav A. (1996), A Dictionary of Common Abkhaz, Leiden. Chirikba (1998) = Vjaceslav A. Cirikba, "K voprosu ob abxazskix zaimstvovanijax v megrel'skom jazyke", Voprosy jazykoznanija, 1998, 128-142. Çelik, Ali (1999), Trabzon-Şalpazarı Çepni kültürü, Trabzon. DKT (3 Şubat 2005), (Doğu Karadeniz Türkçesi) Yöresel sözlükler: Trabzon, www.karalahana.com/news.htm. DS (1963-82), Türkiye'de halk ağzından derleme sözlüğü, 1- XII, Ankara. Emiroğlu, Kudret (1989), Trabzon-Maçka etimoloji sözlüğü, Ankara. 12 Resim 4a: Narody Kavkaza II: 285; Resim 4b: Feurstein 55.
150 UWE BLASING: KAFKAS DİLLERİNDEN ÖDÜNÇ BAZI SÖZCÜKLER Eren, Hasan (1999), Türk dilinin etimolojik sözlüğü, ikinci baskı, Ankara. Erten, Metin (2000), Lazca-Türkçe / Türkçe - Lazca sözlük, İstanbuL. Eyüboğlu, İsmet Zeki (1991), Türk dilinin etimoloji sözlüğü; genişletilmiş ve gözden geçirilmiş ikinci basım, İstanbuL. Fahnrich, Heinz (1986), Kurze Grammatik der georgischen Sprache, Leipzig. Feurstein, Wolfgang, Untersuchungen zur materiellen Kultur der Lazen, unpublizierte Magisterarbeit, Freiburg i. Br. Gigineisvili, i. & V. Topuria, ı. Kavtara3e (1961), Kartuli dialek!ologia L kartuli enis 1!:ilota mo~le ganxilva:!eks!ebi, leksi~oni <Gruzinskaja dialektologija L kratkij obzor dialektov gruzinskogo jazyka: teksty, slovar'>, Tbilisi. Ylonti, AL. (1984), Kartul ~i/o-temata si,tqvis ~ona; meore gamocema, Tbilisi. Goletiani, Georgij Georgievic (1972), Gruzinskaja leksika v russkom jazyke (Kratkij tematiceskij slovar'), Tbilisi. Günay, Turgut (1978), Rize ili ağızları; inceleme, metinler, sözlük, Ankara. HLBB (2001-2003), Hayoc' lezvi barbarayin bararan <Dialectological Dictionary of the Armenian Language>, hator i & II, Erevan. Kadshaia, Otar & Heinz Fahnrich (2001), Mingrelisch-Deutsches Wörterbuch, Wiesbaden. KEGL (1950-64), Kartuli enis ganmar!ebiti leks*oni <Tolkovyj slovar' gruzinskogo jazykm, 1-8, Tbilisi. Kipsidze, i. (1914), Grammatika mingrel'skago (iberskago) jazyka s xrestomatieju i slovarem, S.-Peterburg. Klimov, Georgij Andreevic (1986), Vvedenie v kavkazskoe jazykoznanie, Moskva. Koçu, Reşad Ekrem (1967), Türk giyim, kuşam ve süslenme sözlüğü, Ankara. Malija, E. M. & L. X. Akaba (1982), Odeida i ii/isce Abxazov (Materialy dlja istoriko-etnograficeskogo atlasa Gruzii), Tbilisi. Marr, Nikolaj 1. (1910), Grammatika canskago (lazskago) jazyka s xrestomatieju i slovarem, S.-Peterburg. Megrelidze, i. V. (1938), Lazskij i megrel'skij sloi v gurijskom, Moskva & Leningrad. Narody Kavkaza (1962), Narody Mira: Narody Kavkaza II (pod red. B. A. Gardanova et al), Moskva. Nizara3e, S. (1971), Kartuli enis a/5aruli dialek.ti, leks*a <Adiarskij dialekt gruzinskogo jazyka, leksika>, Batumi. Orbeliani, Sulxan-Saba (1966-93), Leksi~oni kartuli I-II, Tbilisi.
WORKSHOP ON TURKISH DIALECTS 151 Pawlowski, Ivan Jakovlevic (1911), Russisch-Deutsches Wörterbuch, I-II, Riga. (Dritte, vollstandig neubearbeitete, beriehtigte und vermehrte Auflage, Leipzig 1974) Put~ara3e, Susana (1993), Cveneburebis kartuli <The Georgian Language of "ehveneburebi" in Turkey>, Batumi. Kadri, Hüseyin K.azim (1927-1945), Türk luğati, İstanbuL. Sami Bey (h. 1318) = Şemseddin Sami, Kamus-ı Türki, yeni baskı 1989, İstanbuL. Steuerwald, Karl (1972), Türkisch-Deutsches Wörterbuch <Türkçe-Almanca sözlük>, Wiesbaden. Tokdemir, Hayrettin (1993), Artvin yöresifolkloru, Ankara. Torun, Ethem (2004), Bilinen ve bilinmeyen yöreleriyle Beypazarı, Ankara. TS (1988), Türkçe sözlük, I-II, yeni baskı, Ankara. Tsehenkeli, Kita (1965-74), Georgisch-Deutsches Wörterbuch, I-III, Zürieh. WikEns (2 Şubat 2005) Wfkfpediya Ensiklopediya azad: Erzirom, http://ku. wikipedia.org/wiki/erzirom. Yanıkoğlu, Bilal Aziz (1943), Trabzon ve havalisinde toplanmış faiklar malzemesi, İstanbuL.