Frrat Oniversitesi Orta DoQ Arasr1nnalan Deraisi C.1, S. 2, Elan@. 2003 113 TURK~YE TUMZMINDE ORTADO~ ULKELER~N~N DURUMU (1982-2002) Handan ARSLAN* Erdal KARAKA!$** Dunyada yaqanan olurnsuzluklan Tiirkiye'nin kendi lehine qevirmesi ve turizmde yeni pazarlar aramasi,airiglmleri, son donemlerde slkqa gundeme gelmektedir. Tiirkiye, ozellikle bulundu@ konum itibariyle Ortadogu pazarlni kendine gekrnek igin yeni girigimlerde bulunrnakta ve Ortadogu iilkelerine yonelik ikili goriiqmelere onem vermektedir. Tiirkiye turizrni, son yrllarda hizli geliqme gijsteren Ortadogu pazarma abr1iij;lni koymaya baqlamigtlr. 2001 yilinda 11 Eyliil'de ABD7ye yapilan sald~rinin ardindan turizm alamnda geliqmeler kaydeden Turkiye, Ortadogu ulkeleriyle oian iliqkilerini, 2003'te daha da geliqtirilerek yeni bir platforma tagimaya qaligmaktadu. Bu ~aligmada ge~migten guniimiize Tiirkiye turizminde, Ortadogu ulkelerinin durumu incelenmiqtir. Anahtar Kelimeler: Tiirkiye, Turizm, Ortadogu. THE EFFECTS of M~DDLE EAST COUNTRIES on TOU~SM ABSTRACT The efforts to take advantages of the recent negative events taking place on the world and to find new tourisim markets is recently discussed very often. Turkey gives much effort to make use of esspecially Middle East market and gives importance to the side-by-side negotratrous. Heuce, Turkey has put her pressure on the Middle East market whose tourism is being rapidly grown recently. After terrorist attack to USA on 1 llb september 2001, as a rapidly growing country Turkey is being working to develop her relations with Middle East countries in 2003. In this study, the eflects of Middle East countries on the Turkish tourisim have been studied. Key Words: Turkey, Tourisirn, Middle East. * Dr., F~rat Universitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi Coaafya Boliimii, 23169 ELAZIG ** Dr.. Frrat Universitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi CoBafya Boliimii, 23169 ELAZIG
114 H. Arslan, E. KARAKAS; Tiirkive Turizminde 0rtadoL;u Ulkelerinin Durumu (1 982-2002) Turizm faaliyetlerinin ilk olarak ne zaman bagladiglni tam olarak tespit etmek olduk~a gu~tur. hsanlmn yer degigtirmeleri onceleri lusa mesafelerle baglamg, kat edilen geligmelerle birlikte insanlar daha soma uzakmesafelere yonelmigtir. Bum bu hareketleri ilk agamada turizm aktivitesi olarak kabul etmek, dom olamaz. Fakat yer degigtirme hareketleri insanlar tarafindan daha ilk qagardan itibaren bir turizm faaliyeti olarak degerlendirilrneye baglanmgtlr. Ornegin, bir aragtmci tarafindan yer degigtirme aktivitesinin oncusu olarak A~agi Mezopotamya toplumlan kabul edilmektedir. Bunlar tekerlegi, yaziyi icat etmig olrnalan nedeniyle (bagta Siimerler), yer debgtirmenin, yani turizm ama~li seyahatin oncusu sayillrlar. Bu da, yaklagik giiniimuzden 5000-6000 yil oncesine dayanmaktadlr. Ote yandan tarihin bu devirlerindeki bazi seyahatleri, domdan dowya bir turizm hareketi saymak miirnkiindiir. CiZnku giinumuzden 5000 yil kadar once, Aga'jl Misx'daki Menfis ~evresinde bulunan pirarnitler, insanlar tarafmdan ziyaret ediliyordu (Doganay H., 2001: 18). Turizm aktivitesinin ilk qaglarla baglamasi ile birlikte, bu faaliyet ge~itli donernlerde ve farkli boyutlarda geligme gosterrni~tir. Modern anlamda turizm; I.. Dunya Savagl'ndan soma hizla geligrnig, daha genig halk kitlelerine ve uzak mesafelere yayillr dururna gelmigtir. Guniimuzde parasal ve kitlesel bir olay haline gelen turizmin yaratti@ ekono~nik ve politik etkiler, iilke ekonornilerinde ve ozellikle uluslararasl ekonomik ve politik iligkilerde onemli etkiler/sonuqlar do-aktadlr. Bu durum, yalniz uluslararasi turizrn hareketinden buyuk pay alan geliqnig ulkelerde degil, aynl zamanda geligmekte olan iilkelerde de turizme verilen onemi arttmaktadn. Ulusal ve uluslararasi diizeyde kazandiei;l dev boyutlarla turizmin; yatmmlan ve ig hacrnini geligiren, gelir yaratan. doviz saglayan, yeni istihdam alanlan asan, sosyal ve kiiltiirel hayati etkileyen, siyasal balumdan da onemli toplumsal ve insancil fonksiyonlann gerqeklegtirilmesini kolaylagtlran bir nitelik kazanmasi, ulkelerin dikkatinin bu ekonomik olgu iizerinde yogunlagmasina neden olmugtur. Ozellikle geligmekte olan ulkelerin kar~ilagtiklan ekonomik sorunlann ve darbogazlm agilmasinda, turizmin yarattid dinamik ekonornik etkiler, soz konusu ulkelerin turizm gersebne daha fazla onem vermelerini saglamgtlr. Turizm faaliyetlerinin ulkelerin ekonomik yapilanmalmnda onemli bir paya sahip olmasi nedeniyle geligme gostermesi, kuresel turizm hareketlerine her gegen yil farkli bir boyut kazandirmaktadlr. 'Cllkelerin dogal ve kiiltiirel qekiciligi, bu ~ekicilim cazip hale getirilmesi iqin yapilan duzenlemeler, farkll destinasyonlann sunulmasi yanlnda ulkeler arasi iligkiler ve insanlann farkll alanlara olan gezme-gorme gudiileri de turizm faaliyetlerine yon vermektedir. Ayrica son ylllarda insanlar tarafindan moda olan turizm alanlmnm artik cazibesini yithesi, farkli alanlarda turizm hareketlenmeierinin olugmasin~
Frrat ~niversitesi Orta Do6u Arannnalan Deraisi C. I. S. 2, Elazrg?. 2003 115 sagamgtlr. Bu farkli yonlere doeju olan geligmeler, yeni yapilanmalar ve iilkelerin turizm politikalanndaki debyirnden kaynaklanmaktadlr. Uluslararasi turist sayilmda ve gelirlerinde 11. Dunya Savagi'ndan bu yana siirekli artiglar gozlenrnektedir. Fakat bu artiglar, bazi donemlerde beklenilenin altinda gergeklegmigtir. 1950'den bu yana dunya turizminin geliqme seyrini etkileyen engellerin onemli bir lusm; Ortadob kaynakli olmu~tur. 1958'de Suveyg Kanali'nin Misrr tarafindan millilegtirilmesi, 1967'de yalnizca alti gun 'siiren, fakat uzun donemli sonucu olarak terorizm geklinde ortaya @an ~ra~-~srail savaqi, 1973'de savaqm tekrarlanmasi ve 1974 petrol krizinin ardindan OPEC7in petrol fiyatlmm silah olarak kullanmasi, 19807de baglayan ve on yil kadar siiren kan-1rak savagi ve 1982'de dunya petrol fiyatlanm artigi, 19917deki Kijrfez krizi gibi benzer olaylar hep OrtadoEu7dan kaynaklamgtr. Ozellikle 199 1 ' deki Korfez krizi Ortadom ve gevresine yonelen turist trafigini onemli olqude durdmuytur (Ozgu~ N., 1998: 222). Dunya turizmi, turist sayisi balumndan yillik ortalama % 5, turizm gelirleri b&mndan cia % 10 dolaylmnda bir buyiirne gostermektedir. WTO'nun (World Tourism Organization) hazlrladi@ bir rapora gore, 2020 yilinda turist sayisinln diinya genelinde 1.6 milyar civarinda olacah tahmin edilmektedir. Dunya turizm pastasinln p~asal biiyiiklugiinun ise 2 trilyon dolar civannda olmasi beklenrnektedir (WTO, Tourism 2020 Visio*:, 1996:3). Dunya Turizm Orgutu'ne gore 21. yuzyilin ilk yirrni yillnda da bu buyume hzla surecek gibi goriinmektedir. Uluslararasi turizmdelu bu biiyiime hizi, diinyanln her tarafinda eyit olmamakla birlikte genelde turizrnde en buyiik harcamayi zengin ulkelerden gelen turistler yapmg, yine en onemli ve istikrar kazanrmg turizm alanlan da, ~imdiye kadar hep zengin iilkeler olmugtur. Ornegin, pay1 gittikqe azalmakla birlikte, hala diinya turizminin ymdan fazlasi Avrupa'da gergeklegmektedir. Bununla birlikte, Rusya7nin kapilmni aqmasi ve Do@ Bloku iilkeleriyle ayni d6nemde kapitalizme yonelmesi, Cin7in ataga gegmesi turistlerin bu ulkelere kargi olan meraluni arttimgtu. Bu durumun, turistlerin yoneldib ulkeler slralamasinda, siireklilik kazanip kazanmayacab belli olmamakla birlikte, dunya turizm dengeierinde gozle gorulebilir degigmelere yo1 aqacaa kesindir. Do@ Bloku ulkelerinden Macaristan, Polonya ve Cek Cumhuriyeti, soz konusu ulkelere ozellikle biiyuk otel zincirlerinin de gelmesiyle, onernli turizm ulkeleri halinde gelmiglerdir (8zgug N., 1998: 225). 2001 yilinda yaganan 11 Eylul olaylmin ardindan gegen sure i~inde dunya turizminin durumunu degerlendiren Dunya Turizm Orgutu (WTO), ozellikle havayolu ulagimna bu olayin yo1 agtigi buyiik yihmn heniiz onanlamadig1 belirtilmektedir. A~iklamaya gore, dunyadaki turizm hareketlerinde canlanrna goriildu~u, ancak bunun turizm gelirlerini ayni oranda artirrnadi@ belirtilmigtir (Tablo: 1.). 2002'nin ilk yarisinda Avrupa ve ABD7deki
116 H. Arslan. E. KARAKAS; Tiirkiye Turivninde OrtadoS?~ Ulkelerinin Durumu (1982-2002) ekonomik durgunluga raigmen bazi pazarlarda onemli sayilabilecek geligmeler yagand1ij;lni kaydeden WTO yetkilileri, olurnsuz beklentilerin gergeklegmemesi durumunda diinya turizminin 2002 yihda bir toparlanma donemi yagayaca@ni ve 2003 yilindan itibaren de eski buyiime ~izgisini yakalayacagini ifade etmektedirler (Turizm Gazetesi, 2000). - Tablo: I. 1996-2001 Yzllan Arasznda Gerqekleqen Uluslararasz Turivn Hareketleri. Kaynak: World Tourism Organization.. Diinya Turizm bgiitii WTO, turim sektoriinun 2002 yilim, beklenenden daha iyi bir performansla kapattlbm agddarmgtx. 2002 ylhmn gegici sonu~lmni degerlendiren WTO, turist saylsimn 700 milyonu agmasim onemli bir ba~arr olarak belirtmig, 2001'i izleyen zor siiregte 2002 yllinin da bir qok olurnsuzluma geqtimi soyleyerek, buna ra@nen turist sayislnda ortalama % 3,l ormnda bir art19 yakalandibni, bu diizeyin ise toparlanrnanin onemli bir iqareti olarak yorumlanabilecegini vurgulamgtir. Orgiit, seyahat eden turist sayisinda meydana gelen 22 milyonluk artigin "Yeni Bin Yilin" donumii olan 2000 yilinln da otesine geqtil@i ve bu gostergenin sektoriin hala yagad~gimn ve ayakta kald~bnm bir gostergesi oldugunu vurgulamqtlr. 2002 sonu~lanni degerlendiren WTO, dunya turizm hareketlerinde onemli de&ikler meydana geldi@ni de agiklamg~. Avrupa'nin hala ilk slrada oldu@mu belirten WTO uzmanlan, As y a ve Pasifiklerin yeniden tlrmanig a ge~erek ABD' nin oniinde ikinci slraya oturdugunu, Afrika ve do@ b@lgelerine giden turist sayisinda da onemli artiglar oldu(junu kaydetmiglerdir. Uzmanlar, Ortadob bolgesindeki geligmelerin de dikkat qekici oldugunu vurgulamaktadlrlar. WTO verilerine gore Avrupa bolgesinin tamam % 2,4'luk artlg ile 2002'yi karla kapatlrken, en buyiik artivi % 4 ile Orta ve Do@ Avrupa iilkeleri elde etrnigtir. Avrupa bolgesinde Tiirkiye, Hrrvatistan ve Bulgaristan en hzli art19 gosteren iilkeler olarak dikkat sekerken, en buyiik diigiigii ise % 5,3 ile Polonya ve % 3,5 ile Portekiz yagarmgtlr. 2002 ylli verilerine gore en hizli geligmeyi Asya Pasifik belgesi yakalarken, 131 milyon turisti konuk eden bolge, yaka1ad1ij;l % 7,9'luk geligme ile son on yilin geligme hiz~nin da uzerine gkmayi bagmgtir. Bolgede en buyiik geligmeyi % 21 ile Hong Kong, % 17 ile
WTO yetkilileri, turistlerin teror olaylan karg~sinda eskisine gore daha denevirnli olduklann~ bu yiizden de bu tiir eylemlerden dolayi seyahate Frrat Universitesi Orta Doh ~ra.&nnalan Dernisi C.1. S. 2. Elazrc, 2003 117 h-an ve % 11 ile Gin gergeklegtirirken, en buyuk dugugii % 6,6 ile Hindistan ve % 2,2'lik oranla da Endonezya yavarmgtrr. 11 Eyliil olaylanndan sonra turizm gelirleri siirekli gerileyen ABD ve Amerika k~tasi bu diigiig trendinden 2002 yllinda da qikmay~ bagararnarmgtlr. Bolgede ABD, &st sayisinda gerileme kaydederken, en iyi yiikselig Aqantin'de goriilmiig, ArJantin turist saylslni % 15 artmrken, Brezilya, Kiiba ve Dominik Curnhuriyeti gibi onemli turistik destinasyonlarda da gerilemeler kaydedilmigtir. 2002'(ie730 milyon dolaylnda turist qeken Afrika lutasl bir yrllik siireci %J 3,7'lik bir artigla kapatmgtlr. Bolgede en hlzl~ yukseligi % 9,9 orarundaki artrglarla Giiney Afrika ve Gana elde ederken, en buyiik dii~ugii ise % 6 ile Tunus vs % 2,7 ile Fas gerqekle~tirmigtir. Ortado@ iilkeleri 2002 yllim genelde kazangli kapatmgtlr. 24 milyon turist qeken bolge 2001'e gore % 10,6'lik bir geligme gostermigtir. Bolgede en hzli yiikseligi % 30 ile Dubai, % 13 ile Liibnan ger~eklegtirirken, Misu % 9,4, Urdun de % 6,l oranlnda geligmigtir. Geqen yrl Bali ve diger bazl bolgelerde meydana gelen teror olaylann~n ardlndan turist saylsinda ~ok onernli bir gerileme yaganmamasl, turizmin genelde iktisadi durgunluktan daha gok etkilendigi gerge@ni ortaya qikarrmqtlr (Tablo: 2 ). Tablo: 2. 2002'de Yiikselen ve Diiyen Paznrlar ULKELER DUB ~f HONG KONG(C$\I) &AN ARJANT~N lxhwye LUBNAN ARTIS % 30 21 17 15 13,6 13 ULKELER TANZANYA HIRV ATISTAN ORDUN SENEGAL WG~LTERE FRANSA I MACAO(C~N) I 12 I ABD 1-0.1 I I JAPON Y A I 10 IFAS 1-2.7 1 1 GANA 1 9.9 1 POLONYA 1-5.3 1 I BOSTWANA 1 7.3 I BREZILYA 1-7.2. 1 Kaynak: World Tourism Organization
118 H. Arslan. E. KARAMS: Tiirkive Turiminde Ortado& ~lkelerinin Dururnu f 1982-20021 gitmeme yoniindeki davraniglannda degi~imler oldudnu vurgulmgtir. Ancak ekonomik beklenti ve durumlmn seyahat karamda ilk srrada yer aldi&nl belirten uzmanlar, devletlerin yaylmladib teror uyanlannin da artik modasim gesti@ diigiincesini ileri siirmuglerdir. WT07nun yaptigi degerlendirmede, derin knz surecinden tam qilulrnamg olrnaslna ramen 2003'te, fma ve ulkelerin umutlu olduklan belirtilirken, israil-~ilistin satqrnalan ile Irak7a yonelik saldinlann, orta vadede en qok ~ekinilen sorunlar oldubna dikkat sekilmigtir (Turizm Gazetesi, 2003). Tiirkiye'ye gelen yabanci turist sayisi gok uzun yillar dii~iik bir duzeyde kalrmg; 19507de 30 bin civmda olan ziyaretqi saylsi, diinya turizminin biiyiik bir geli~me siireci igine ginnesi ve bunun ulkernize yansimas~yla, o zaman iqin hizll sayilabilecek bir geligme gostererek, 1959'da 166 bine qikmgtir. 1960 yihnda siyasal nedenlerle azalan bu say1 daha soma yeniden bir artig siireci isine girerek 1965'de ilk kez yanm rnilyonu geqmigtir (Ozgiiq N., 1998: 588). Tiirkiye'ye gelen twist sayisindaki en istikrarlr donem, kugkusuz Tiirkiye'nin 1980'li yillann ikinci yansindan baglayarak, hizll bir hamle ile diinyaca taninan ve bilinen bir tatil ve gezi ulkesi durumuna gelmesiyle gerqeklegmigtir. 198 l'de 1.1 milyon olan turist sayisi, 1985'e gelindiginde 2 milyonu agmgtlr. Bu istikrarlr geligmede izlenen turizm politikalan yaninda, ulke isinde 12 Eyliil 1980 sonrasi ger~eklegtirilen yeni yap~lanmalmn da etkisi olmugtur (Tablo: 3.a. b), (Grafik: I). 1995-1998 yillami kapsayan donemde Tiirk turizminin uluslararasi turizm geliri isindeki pay1 % 1,4'ten % 1,6'ya; gelen yabancl turist sayisl ise 7,7 milyondan, 9,6 milyona yiikselmi~tir. 1995-1998 doneminde ulkemizde turist sayisinin % 26,2 turizm gelirlerinin ise % 45 artti@ goriilmektedir. Turist sayisi ve doviz gelirlerindeki bu artigla Tiirkiye, diinyada en qok turist kabul eden iilke siralamasinda 12'nci, gelirlerde ise 8'inci slraya yiikselrnigtir. 1998 yilinda iilkemize gelen turist sayisi 9,7 milyon kigi, turizrn geliri ise 7,2 milyar dolar olarak gergeklegmigtir. 1999 yllinda yaganan deprem felaketi ve konjonktiirel nedenlerle ulkemize 7,4 milyon turist gelrnig ve turizm gelirleri bir onceki yila gore yiizde 27,8 oramnda bir azalrna ile 5,2 milyar dolar olarak gerqeklegmigtir (UZUN VADELI STRATETI VE S E K ~ ~ T C I BE$ YILLIK KALKIIWLA PLAN1 2001-2005,2000: 205). 2000 yilina gelindiginde Tii.rkiye.de turist saylsi 10.4 rnilyona ulagrm~ ve bu deger 2002 yilinda 13 milyona yiikselmigtir. Diinyada ve Tiirkiye'nin isinde bulundu@ Ortadogu bolgesinde yaganan olumsuzluklar kugkusuz turizm sektoriinii buyuk bir bunalima solunu~tur. Fakat buna ramen genellikle turist savilanndaki artisla voluna devam eden Tiirk turizmini 2003'tc ha77
Flrat Universitesi Orta D oh Arasnnnalan Dernisi C.1. S. 2. ElazzG. 2003 119 belirsizlikler beklemektedir. ~zellikle Amerika'mn Irak'a mudahalesi nedeniyle iilkemizin 2003 turizm sezonunda, turist sayisi babndan buyuk olqude etkileneceb duguniilmektedir. Tiirkiye'ye gelen yabancllam iilkelere gore dagllrmna bakti@rmzda; 2002 verilerine gore ulkemize en fazla turist gonderen ulkeler arasinda; Almanya, B.D.T. ve ingiltere gibi iilkeler ilk siralarda yer almaktadlr. 2002'de 13 milyon turist iqinde; 3.4 milyon turist ile Almanya birinci sirada yer almaktadir. B.D.T. ise 1.6 mily onluk bir rakam ile ikinci slrada bulunmaktadir. B.D.T. ulkeleri i~erisinde ise Tiirkiye'ye en fazla turist, Rusya'dan gelmektedir. Dunyada turizm hareketleri bu donem iqinde bir geligme gosterirken, Tiirkiye gerek ekonomi politikalan kapsarmnda ve gerekse mikro bazda turizm sektoriinde ~ ok hull bir buyume gostermigtir. Turistik amaqli yatmmlardaki arti~, milli gelir iqinde turizmin paylnin yiikseligi, hizmet sektoriinde oncelikli istihdam alaru haline doniigmesi, odemeler dengesine olumlu katlusl, yabanci sermayeyi ulkeye gekmesi sektoriin onemini aqik bir ~ekilde gostermektedir. Ulkemize gelen yabancilam cobafi kiikenleri, yillar itibariyle de5jgiklikler gostermektedir. begin 2000 yihnda ulkemize yanm milyonu a&n turist gonderen ABD, 2001 ve 2002' de dugiigler gostenni~ ve turist sayisi balumndan ust slralardaki yerini kendisinden daha az niifusa sahip olan Avrupa ve Ortadow ulkelerine blrakrmgtlr (Tablo: 3.a.b).
120 H. Arslan. E. KARAKAS: Tiirkive Turizminde Ortadodu ulkelerinin Durumu (1982-20021 Tab1o:la. Tiirkiye'ye Turist Gijnderen ilk On Be8 ~lke ve Turist Sayzlan (x I000 Ki$ i)
Flrat Universitesi Orta Do@u Arashrmalan Dernisi C.I. S. 2. Elaz@. 2003 121 Tablo:3.b. Turk je'ye Turisr Gonderen nk On Be8 Olke ve Tun'st
122 H. Arslan. E. KARA KAS: Tiirkive Turivninde Ortadodu akelerinin Durumu ( 1982-2002) Gra fik: 1. Tiirkiye 'ye Gelen Turis t Sa yr larr TuristSays~ i I c u O a 3 a b c u O a a d N o a a a m a a 3 c ' w o o c n m m m a a a m ~ @ J o J, - F, - Y Y F 7 T 7 I - - - DEER ONBE$ mke TOP. -ORTADOW ak. 1 ~XTLEPI -GENEL TOPW I / Tiirkiye, diger Akdeniz nkeleri ile kargila~tmldi@da, turizmde hsa zamanda c;ok onemli adimlar atmgtlr. Sektore kendisinden 30 yil ijnce glrmig olan Fransa, ispanya ve Yunanistan'dan ozellikle son 5 yil i~inde daha biiyuk bir biiyiixne kaydetmigtir. 25 yil i~inde turist saylsi Turkiye de % 750 artarken, bu oran Yunanistan da % 270, Fransa da % 50 olarak gergekle~migtir. Tiirkiye, hizli biiyiime potansiyeli sayesinde kendisinden 30 yil once yola ~ikrmg ulkeler ile araslndaki farh buyiik olgiide kapatrmgtlr. Dunya Turizxn agiitii'nun (WO) yapti@ tahminlere gore, Turkiye turizmi 1955 yilindan 2020 yilina kadar ortalama % 5,5 oraninda buyume gosterecektir. Bu buyiime orani, Avrupa iilkeleri arasinda en yiiksek dordiincii bu yiime oranidtr. Dun y a Turizm Orgiitii'nun (WTO) ag i klamalanna gore, Tiirkiye'ye gelen turist sayisinin 2010 yilinda 17.1 milyona, 2020 ytlinda ise 27 milyona yiikselecea tahmin edilmektedir. Bu ongoriilere gore Tiirkiye, 2010 yilinda 12.5 rnilyar dolar, 2020 yllinda da 19.8 rnilyar dolar turizm geliri elde edebilecektir ( T ~ T YVAKIFLAR E BANKAS1 T.A.O., 2001:21).
Fwat Universitesi Orta Doeu A~raznnalar~ Der.cisi C.1. S. 2. ElazrE 2003 123 Bugun Ortadogu, kokleri tarihe dayanan bunalimlardan kaynaklanan b oerilimler ve sicak ~atigmalar nedeniyle, ne yazrk ki halen dunyam en sancill bolgelerinden biri olmaya devam etrnekte ve bu ozelligiyle uluslararasi gundemi yomn ~ekilde meggul etmeyi surdiirrnektedir. Uluslararasi toplurn, Ortado@'daki gerilirnin azaltilmasi ve bolgenin bir an once istikrara kavugturulmasmin, bolgesel igbirligini elverigli lulacak bir ortam yarataca@ gerqeginden hareketle, bolgedeki geligmeleri yahndan izlemekte ve ban91 saglayacak kogullann olugturulmasi yonunde gaba gostermektedir. Tiirkiye'nin, Ortadob'yla mevcut koklii tarihi, kiiltiirel, dini ve sosyal iligkileri ve cobafi yalunh@ itibariyle, bolgedeki geligmelere duyarsiz kalmasi miinkin degildir. Kugkusuz, bolgeye bang ve istikrann gelmesi, turn bolge ulkelerinin oldu@ kadar Tiirkiye'nin de gikarlanna hizmet edecek bir geligme olacaktu. Bolgede ihtiyag duyulan giiven ortarmnin tesisi, hem siyasi istikran sagayacak hem de ekonomik refahm olugmasma katluda bulunacaktlr. Tabiatiyla bunun da Ortadogu sinlrlmnin digindaki yakn co@afya iizerinde de olumlu yansimalm hissedilecektir. Ortado@'yla olan bu cobafi ve tarihi baglar, Turkiye'ye, bolgeye hem i~eriden hem de digandan bakabilme firsatlm vermekte, bu ayncallbndan yararlanarak bolge ulkeleriyle daha yakin iligkiler geligtirrne olanab tanimaktadlr. Bu durum ayni zamanda Tiirkiye'ye bolgesel ban?, istikrar ve refahm saganmas1 yoniinde ayn bir sorumluluk da yuklemektedir (Anadolu7ya Haberler, 2001). Bolge ulkeleriyle ikili duzeydeki ili~kilerin, hem bolgesel sorunlan gozmesi, hem de iilkerniz agisindan tagidla onem ortadadlr. Tiirkiye; Avrupa, Asya, Karadeniz ve Akdeniz bolgesinin oldugu kadar Ortadogu co@-afyasinm da bir parqasidlr ve bu konumunun kendisine yiikledid sorurnlulu@n da bilinciyle Ortadogu'da kalici istikrar, bang ve refahn saganabilmesi i~in elinden geleni yapmak durumundadlr. Dogu-Akdeniz bolgesi; Orta-Dobda giivenligin sag!anmasi ve bansln kalici hale gelrnesiyle, uluslararasi alanda turizm faaliyetlerinin en hlz11 geligti@ bolge olacaktir. Dunya Turizm ijrgutuniin tahminleri, mevcut kogullann devam etmesi durumunda bile, Orta-Do@ biilgesine yonelik turizm talebinin onumiizdeki yirmi yillik donemde ortalama yillik % 6.5 oramndaki biiyiime hizi ile, Do@ Asya-Pasifik bolgesindeki buyiimeden sonra ikinci sirada yer alacagini gos tenne ktedir. Bu temel kabul altinda, Orta-Dogu ban~inin, Do@ Akdeniz'de guven1iii;i kalici hale getirmesiyle Tiirk turizm endustrisinin Akdeniz Bolgesinde dorduncu buyuk destinasyon olmasi ve diger iis Akdeniz ulkesi; 1spanya, Fransa ve 1talya ile birlikte Avrupa'da Akdeniz Turizm pazannin en az % 807ini olugturmasl miimkiindiir. Dunya Turizm 0rgutu'niin tahminlerine gore bolgesel olarak Avrupa pazannin biiyume hzinin giderek yavaglayacagi bir donernde, eg
124 H. Arslan. E. KARAKAS: Tiirkive Turminde Ortadoh ~lkelerinin Durumu (1982-2002) deger olarak Tiirkiye'nin yer aid@ Akdeniz pazannda da buyume bmm yavaglayacaktrr. Ancak istisna olarak Tiirkiye ve Do@-Akdeniz pazannda buyume hzmin artig isinde olacab varsaymnl da veri olarak ele aldimzda, Akdeniz pazmmn dordiincu buyugu olacak Tfirkiye7yi, qok yogun bir rekabet ortam beklemektedir (Turizm 2023 Vizyonu). Dunya turizmindeki geligmeler ve yeni yonelimler, turizmin 21. yuzyil ig inde ulkelerin e konomik yapilanmalmda en bu yuk sektor olacadn1 gostennektedir. Daha once da belirttifjirniz gibi diinya genelinde ve Turkiye'de uluslararasi turizm hareketlerinde ve gelirlerinde baz~ zamanlarda istikrarslzliklardan ~ ok qabuk ve onemli diizeyde etkilenen turizm sektoriinun, 1991 yll~nda yaganan "Kijrfez Savag~" nedeniyle geliqme trendinin dugtiigii gozlenmigtir. Turkiye'de ise 1986 yihnda yaganan "Cernobil Kazasl" ve 1991 ylllndaki Kiirfez Savagl nedeniyle turizm sektorii olumsuz etkilenmigtir. Son iki yilda ise "Asya Krizi" ve teror sorunlan nedeniyle turizm gelir ve turist sayislnda onemli dugugler gozlenrnigtir. Ancak 2000 yillnln ilk aylannda geqen ylla gore %407a varan artqlar kaydedilmekte ve bu oranlar Tiirk turizminin toparlanma e@liminde oldu@nu gostermektedir (Bulut E., 2000: 73). Yukandaki bilgilere ek olarak, WTO'ya gore Cin7in 2020 yillnda 137.1. milyon turist giri~i ve %8.6'& turizm geliri payiyla dunya genelinde lider ulke konumuna yukseleceb belirtilmektedir. Hong Kong ile 1997' de birlegmesinden soma bu rakamlann daha da buyiimesi olasldr. ABD7nin ise 2020 ylllnda 102.4 rnilyon turist girigi ve %6.4'1uk gelir paylyla dunya slralamas~nda 2.slrada bulunacab tahrnin edilmektedir (WTO, Tourism 2020 Vision, 1996:4-14). Tahminler, son ylllarda bu iki ulkede yaganan olumsuzlularla buyuk oranda etkilenecek gibi goriilmektedir. ABD'ye yapllan 11 Eyliil sald~nlan ve Cin'i scn donernlerde tehdit eden "Sars ViriisiiWniin bu iki ulkenin turizmine sekte vurmasl, kiiresel turizmi yeni bir araylga yoneltecektir. Dunyada yaganan bu tux- olumsuzlukian Tiirkiye'nin kendi lehine ~evirmesi ve yeni pazarlar ararna girigimleri son donemlerde s~k~a gundeme gelmektedir. Tiirkiye, ozellikle bulundub konum itibariyle Ortadogu pazannl kendine gekmek iqin yeni girigirnlerde bulumkta ve Ortado@ iilkelerine yonelik ikili goriigmelere onem verrnektedir. Tiirkiye turizmi son ylllarda hlzli geligme gosterdigi Ortadogu pazama agirllk koymaya baglarmgtr. 2001 yilinda 11 Eylu17de ABD'ye yapilan saldmn ardlndan turizm alanznda geligmeler kaydeden Tiirkiye, OrtadoB ulkeleriyle olan iligkilerini 2003'te daha da geligtirilerek anlaylglni yeni bir platforma taglnmaya qallgrnaktadlr. 11 Eylu17den soma ABD ve Avrupa destinasyonlanna seyahatleri daha da zorlagtmlan Araplann, turistik faaliyetlerini kendi bolgeleri iqinde yomnlagtmaya baglamalan Tiirkiye'nin bu pazara yonelik tahminle~i olumlu yonde etkilemigtir. 11 Eyliil oncesinde Ortadogu pazarlannda onernli geligmeler kaydeden Tiirkiye, boyle bir firsatln
Fzrut ~niversitesi Orta Doeu Ar~nnnalan Dergisi C.I. S. 2. EIazlt 2003 125 da gikmasi ile birlikte agu.li@ni bu pazardaki fuarlara ve tamtim planlama ~evirmigtir. Bu kapsamda yuriitulen qaliqmalar, Turizm B akan1ib ve ozel sektoriin girigimleriyle; Tiirkiye Nrizmi, 2003'te Ortadogu ulkelerinde tamtilacak ve Tiirkiye talebinin trendi yukseltilmeye ~aligilacaktir (Tablo: 4). Tablo: 4. Turivn Bakanlzgz 'nzn 2003 Yzlmda Katzlacagr Turizm Fuarlan 1 FUARCAR I ULKELER I I Akdeniz Kahire Tur.Fum 1 Misir 1 Holidays Int.Fair 1 Urdiin $am Turizm Fum ( Suriye lmptm Akdeniz Turizrn Fuan I lsrai! Bevrut Awtte Turizrn Fuan 1 Liibnan Kuveyt Turizm Fum I Kuveyt Jeltx Leisure -Tou.Ex~o T F. Cidde 1 S.kibistan Emirates Holidays Fair Dubai I B.A.E. 1 Kaynak: Turizm Gazetesi. Arnerika'ya yapilan saldm ile baglayan savaq, Akdeniz bolgesinde dikkatlerin Tiirkiye'nin iizerine ~evrilmesine neden olmu~tur. Aynca, teriirist saldm sonrasi olugan tepki ve ardindan yaganan geli$melerin, Arap iilkelerindeki ust gelir grubuna mensup kigilerin Tiirkiye'ye yonelmesine neden olduh yap~lan istatistikler neticesinde belirtilmektedir. Yapilan aqiklamalarda; "Bugun Arap ulkelerine charter uqak seferleri yapilrnadib iqin yalcln olmamzin bize bir faydasi yak." denilrnektedir (Kongre Dergisi, 2001). Bugan, Tiirkiye'ye en fazla turist gonderen ilk on beg iike iqinde birer Ortadoa ulkesi olan kan ve ~srail'de 2002'de geli~me gostererek bu siralamada yerlerini alrmglardu. Sinu. koqumuz olan han; ilk on beg iilke iqinde yanm milyona yaklavan turist sayisi ile yedinci slrada yer alrnaktadir. En fazla degere 2002 yilinda 300 bin turist sayisi ile ula~an 1srail ise, 2002'de 271 bin turist sayisina diigtiigii halde ABD'de daha fazla bir degerle 12. slrada yer almaktadrr (Tablo: 3.a.b.). Ortadogu'dan gelen turist- sayilan ve geldikleri ulkeler apsindan degerlendirdigimizde ilk iiq sirada; kan, israil ve Suriye yer almaktadlr. han'm 1982'den bu yana iilkemize gondennig oldugu turist sayisina bakti@mzda; 1986'daki Cernobil kazasiyla birlikte bir duqiiq ve onun ardindan, 1991'deki Korfez Krizi, 1993'deki iq huzursuzluklanmz ve 2001'deki 11 Eylul krizi etkilerini gostermi~tir. Fakat butiin bu dalgalanmalara ramen &an, 2002'de yanm milyona yaklagan turist sayis~yla; Ortadogu ulkeleri iqinde hep birinci slrada yer alrmgtlr (Tablo: 5.a.b.). Buna en biiyiik neden; Turkiye ile sinlr korqusu olmas~, ulagirmn rahatligi ve her iki ulkenin de birer Musliiman iilke olmasi gosterilebilir.
Tab1o:S.b. Ortadogu Ulkeleri (1992-2002) (x 1000 Kiqi). Kaynak: DIE. Turizm Yilllklm, 1982-2002.
Firat Vniversitesi Ona DoPu Arastrmlan Dernisi C.1. S. 2. Elazr.@. 2003 127 Turist sayisi balumndan ikinci srada yer alan Israil'in yillar itibariyle iilkemize gondermig oldugu turist sayisi ise ozellikle 1982'den bu yana sok farkli oranlar sergilemektedir. 1982'de 3 bin 700 turist gonderen iilke, 1986'ya gelindiii;inde, 1985'teki 5 bin 400'lerdek.i turist sayisini 10 binin iizerine ~ikarrmgtlr. Bu artlgin en biiyiik nedenc 1985'e kadar iki iilke araslndaki siirtii~meli donemin 0zal hiikiirnetiyle yeni bir siirece girrnesidir. Bu tarihten itibaren iki ulke araslnda diplomatik engeller kalkrm~ ve 1992'de Oslo siireciyle, Turkiye, 1srail'le diplomatik iligki seviyesini buyi&el~ilik duzeyine qikarrmgtlt-. Aynca 1.06.1992 tarihinde ~iirki~e-1srail Turizm 1gbirligi Anlagmasi. Kudiis'te imzalanrmgt~ (Tiirkiye 1srail ~li~kileri Kronolojisi). Bu anla~mayi takip eden 1993 yil~nda 1srai17den gelen turist saylsi 49 binden 100 bine yiikselmigtir. Daha soma ise iki ulke araslndaki gorii~meler yogun bir gekilde devam etmi gtir. 1999'da Tiirkiye' yi sarsan deprem, 1srai17 den gelen turist sayisina da yansmigtlr. Fakat 2OOO'de 300 bini a9an turist saylsi bu kez 2001 ' de ABD' ye yapilan terorist saldindan etkilenerek 299 binlere gerilernigtir. 2OO2'de ise 271 bin turist sayisl ile ikinci slradaki yerini korunu~tur (Grafik:2). 1 1 Grafik: 2. israilfin Yillar jtibariyle Turkiye'ye I Gondermi~ Oldugu Turist Sayrsl (1982-2002). 1! Turis: Say~sl 320 1 I 300 -. 280 260-240 - I I i j 220-200 - 180 - I 160-60 -... I, I I, r Y~llar a ~ ~ m O N b c o a 3 O N m m m m o o o m o o o 0 I 1-~uris: Sayw 1! z z z z z ~ ~. - Y - ~ ~ I ~qiincii slrada yer alan Suriye ise, yirie Tiirluye'nin bir sinir ko~usu olup ylllar itibariyle 1996 ve 2001'deki dii~iik rakarnlar diglnda hemen hemen istikrarli bir durum sergilernigtir. 1996'da iilkemizin i~inde bulundub huzursuz ortam, 2001 'delu kiiresel huzursuzlulumar ve iki ulke arasindaki su problerni turist saylsindaki du~uglere neden olmugtur. Fakat iki ulke araslndaki kargilikli gorii~meler bu soma bir ~oziim bulunabilecegini gostermektedir. 2001'de
Turizm Bakanl'nm Suriye'yi ziyareti ve iki iilke arasinda irnzalanan Turizm 1gbirligi Anlagmasi, 2002'de bu Wkeden gelen turist sayism 12 binin iizerine s~karrmgtlr. Bu u~ iilke dlglnda bir diger sinuz ko~umuz olan Irak'm Turkiye'ye gonderdigi turist saylsl ise olduk~a diigiik degerler gostermektedir. Bunun en biiyuk nedeni ise iki iilke araslndaki huzursuz ortarmn yaratt@ gerginlikler, Korfez Krizi ile birlikte Tiirkiye'nin bu iilkeye uyguladig~ ambargolar ve Irak'in 0rtadoii;u'da meydana gelen problemlerin bag kaynaij;l olrnas~dlr. Son yillarda 0rtadoii;u iilkelerinden Tiirkiye'ye gelen turist say~lannda artiglann yaganmasi, bu yondeki girigirnlere de m t kaynab olmaktad~r. Ornegin, Urdiin, Lubnan ve Suudi Arabistan gibi iilkelerden gelen turistlerin sayisi her geqen y11 bir onceki ylla gore art~ gostennektedir. Ortadogu bolgesinde sayllan abns adaslnda ise durum qok daha farklidlr. Ciinkii adadan iilkemize sadece K.K.T.C.'inden turistler gelmektedir. Bu nedenle sadece adanin bu kesimi tabloda degerlendirilmigtir. 1985'e kadar ~ok diigiik degerlerde seyreden turist saylsi istatistiklerde; "Diger nkeler" grubunda degerlendirilmigtir. Bu ulke 1985'ten soma turizm faaliyetlerini en yogun $ekilde, kiiltiirel ve ekonomik baglmm da oldub Tiirkiye'ye yoneltmigtir. 1985'e kadar ulkernize gok diigiik sayida turist gonderen BAE, Yemen ve Katar "Diger LUkeler" grubunda degerlendirilirken, bu tarihten itibaren istatistiklerde yer alrnaya baglarm~lardlr. 1985'te Bahreyn, 2000'e yalun turist saylsini 2002'de 4500'e ydcseltirken; BAE, 3000 turist sayislnl 5000'e yiikseltmigtir. 1985'te, Tiirkiye'ye 500 turist gonderen Yemen; 2002'de turist sayislm 1400 kigiye qikamgtlr. l985'te 700 turist gonderen Katar ise 2002'de turist sayis] en diigiik iilke olarak bu saylyi anacak 800 kigiye yukseltebilmigtir.1988'e kadar turist sayis] bakmundan en dugiik iilke ise Umman'dlr. Umman; 1989'da 600 olan turist sayisim 2002'de 1000'in uzerine &.irm~gtlr. Bu iilkelerin de 1985 ve 1988'den 2002'ye kadar geqen donernlerde bazi azaliglar ve artiglar gostennesi diinyada meydana gelen ve turizmi etkileyen olaylarla paralellik gostermektedir (Tablo: 5.a.b). Butiin bunlara ragmen bu iilkelerin de son ylllarda iilkemize gonderdikleri turist say~lanndaki artlg olumlu geli~melere bir iqarettir. Bu iilkeler de Tiirkiye turizrninde yer almaya aday diger OrtadoB iiikeleridir. CaBrmzda sosyal, ekonomik ve kiilturel alanlarda meydana gelen degigmeler, ozellikle sanayilegmi~ iilkelerde, turizm talebini onemli ol~ude artturmqtlr. Bu geligmelere paralel olarak, iilkelerin potansiyel turistleri ~ekrne
F~rat finiversitesi Orta DoGu Arastrnnalan Dereisi C.1. S. 2. Elazr@, 2003 129 gayretleri yogunla~makta, benzer turizm iiriinlerini pazarlayan iilkeler araslnda luyasiya bir rekabet gozlenmektedir. Turkiye, 1980 sonrasi bagka alanlarda oldua gibi turizm sektoriinde de onemli atdimlar gerqeklegtirmiqtir. Guniimiizde turizm, Tiirki ye ekonomisinde en gozde se ktorlerden biri haline gelirken, bu geiigmenin sosyal, kiiltiirel ve toplumsal etkileri onemli boyutlara ulagrmgtu. Tiirkiye, konumu itibariyle tagid@ stratejik onemini ulke ekonomisi a~lsindan de@gik platformlara ta~iyabilecek girigimlerde bulunmali ve gelecege y onelik avantajlan degerlendirmelidir. Tiirkiy e, Ortadom' da meydana gelen huzursuzluklan ekonomik yaplslnda fazlaca hissetmekte ve bu durum ozellime turizm sektoriinde biiyuk gelir kaylplanna neden olmaktadrr. Bu nedenle Tiirkiye'ye iki onemli gorev diigmektedir. Birincisi, bolgeyi huzura kavu~turacak girigimlerle kendi is huzurunu da saglamak; ikincisi ise iilke ekonomisinde onemli bir gelir kaynaa olan turizrn ekonomisinde giiven ortam saglayarak, Ortadogu pazannl da kazanmaktrr. KAYNAKLAR Anadolu' ya Haberler, 2001,Yd: 17, Bulten No: 22, www.byegnl.gov.trnayinlanrmz. Bulut E., 2000, "Tiirk Turizrninin Dunyadaki Yeri ve Dl? Qdemeler Bilanqosuna Etkisi", Gazi ~niversitesi fitisadi ve ~dari Bilimler Fak. Der., Cilt:2 Say:3, S.71-86, Ankara DIE, 1982-2002, Turizrn Yzllzklan, Ankara. Doganay H., 2001, Tiirkiye Turivn Co@-ahasz, Cizgi Kitabevi Yay., Konya DPT, Uzun Vadeli Strateji Ve Sekizinci Beg YzIEzk Kalkznrna Planz 2001-2005, 2000, Ankara Kongre Dergisi, 2001, www.kongredergisi.com, Sayi: 76 0zgi.i~ N., 1998, Turiun Co&-aJSasr &ellikler-~ol~eler, Cantay Kitabevi Yay., 1stanbul Turizm Gazetesi, 2000, www.turizmgazetesi.com Turizm Gazetesi, 2003, www. turizmgazetesi.com T~BAK, '2000, Turiun 2023 Vizyonu, Ankara.
130 H. Arslan. E. KARAKAS: Tiirkive Turiuninde Ortadoh Ulkelerinin Durumu (1982-20021 Tiirkiye Israil n~kileri Kronolojisi, http://alptekindursunoglu.sitemynet.com- /haritalar/id4. htm. Tiirkiye Valuflar Bankasi T.A.O., 2001, Turizm Sektorii, Planlama ve iktisadi Arqtznnalar Gmp Yonetmenli@ (~evzuatz ~zlerne, Degerlendirme Ve Ekonomik Arqtzrmalar Yonetmenligi) Sektor Arqtzmalan, Serisi No:23 (Subat 2001), Ankara. World Tourism Organization (WTO), 1996, Tourism 2020 Vision, Madrid