ISSN:1306-3111 e-journal of New World Sciences Academy 2009, Volume: 4, Number: 2, Article Number: 5A0013 ECOLOGICAL LIFE SCIENCES Received: July 2008 Accepted: March 2009 Series : 5A ISSN : 1308-7358 2009 www.newwsa.com Azize Toper Kaygın Yafes Yıldız Mustafa Avcı Bartin University azize_toper@yahoo.com Bartin-Turkiye BARTIN YÖRESİNDE BAZI KELEBEK TÜRLERİNİN BİYOLOJİLERİNE AİT KAYITLAR ÖZET Bu araştırma, Bartın da 2007 yılında gerçekleştirilmiş olup Bartın için 3 yeni (Nymphalis polychloros (Linnaeus,1758), Hyphoraia aulica (Linnaeus, 1758), Nycteola asiatica (Krulikovsky, 1904) olmak üzere toplam 4 kelebek türünün biyolojilerine ait arazi ve laboratuar çalışmalarından oluşmaktadır. Anahtar Kelimeler: Bartın, Kelebek, Tür, Biyoloji, Yeni Kayıtlar RECORDS ABOUT BIOLOGIES OF SOME BUTTERFLY SPECIES IN BARTIN PROVINCE ABSTRACT This research has carried out in 2007 in Bartın. It has conducted as both field and laboratory studies. About 3 new species (Nymphalis polychloros (Linnaeus, 1758), Hyphoraia aulica (Linnaeus, 1758), Nycteola asiatica (Krulikovsky, 1904)), totally 4 species of butterflies biology for Bartın are reported. Keywords: Bartin, Butterfly, Species, Biology, New Records.
1. GİRİŞ (INTRODUCTION) Kelebekler (Lepidoptera) tüm böcekler içerisinde genellikle çok bilinen ve kolay tanınan türlerdir. Yaklaşık tanımlanan 200,000 türün, 11,300 ü Kuzey Amerika da, 10,000 i Avustralya da ve 2500 ü de Britanya dadır [6]. Kelebekler (Lepidoptera), böcekler sınıfı içerisinde barındırdığı tür sayısı açısından en geniş takımlardan biri olmasına rağmen, Türkiye de bulunan türlerin belirlenmesi ve yayılışı çalışmaları tamamlanamamıştır. Buna rağmen Türkiye nin değişik yerlerinde çoğunluklada bölgesel bazda çalışmalar yapılmıştır [1]. Kelebekler, gündüz kelebekleri (Rhopalocera) ve gece kelebekleri (Heterocera) olmak üzere ikiye ayrılırlar. Bunun yanında Macrolepidoptera ve Microlepidoptera olarak 2 gruba ayrılmaktadırlar. Rhopalocera ve Heterocera nın bir kısmı Macrolepidoptera; geri kalanlar ise Microlepidoptera grubunu oluşturmaktadır [19]. Yumurtadan çıkan yavruya tırtıl denir. Tırtıllar birkaç defa veya ekseriyetle 4-5 kere deri değiştirdikten sonra pupa olurlar. Pupaları örtülü tiptendir. Bazen de, ipek böceği ve çam kese böceğinde olduğu gibi koza içinde bulunur. Kelebeklerde erginlerin yaşam süreleri kısadır; bazı türlerde 1-2 gün bazılarında ise 1-2 haftadır [5]. Lepidoptera türlerinin değişimleri tam (Holometabola) metamorfoz dur. Ağız parçaları emici yapıda olup labrum ve mandibula kısalmıştır. Birinci maxilla kaynaşarak tek parça halini almıştır. Lobus internus gelişmiş ve bir hortum şekline dönüşmüştür. Enine kesitinde Lobus internus un bir oluk şeklinde olduğu ve bunların karşılıklı duruşları ile hortumunun oluştuğu görülür. Böcek istirahat ederken bu hortum kıvrılmış olarak başın alt tarafında durur. Beslenme esnasında açılarak düz bir durum alır. Bazı kelebeklerin hortumları kısmen ya da tamamen dumura uğramıştır. Bu kelebekler ergin dönemlerinde besin alamazlar [4]. Bu durum dışında, genellikle kelebekler çiçek nektarlarıyla beslenirler ve bu sırada bitkilerin döllenmesine aracılık ederler. Kelebekler primer zararlı hayvanlardır. Tırtılları genellikle sağlıklı bitkilerin çeşitli bitki kısımlarını yemek suretiyle büyük zararlar yaparlar. Zararları çoğu zaman fizyolojik karakterli olup, bitkilerin sağlıklarına zarar vermekte ve yaşamlarını tehdit etmektedirler. Bununla beraber teknik zarar yapan türler de mevcuttur. Yani, yaptıkları zararla odunun ekonomik değerini düşürmektedirler. Generasyonları genel olarak bir, ender olarak iki ya da üç seneliktir. Kışı yumurta, larva ya da pupa döneminde geçirirler; birkaç tür ise ergin olarak kışlar [5]. 2. ÇALIŞMANIN ÖNEMİ (RESEARCH SIGNIFICATION) Bu araştırmada yer alan kelebek türlerinden Saturnia pavonia L. adlı kelebeğin ergininin 22.04.2004 tarihinde Bartın Orman Fakültesi nde kampus alanı içerisinde bulunduğuna dair kayıt vardır[20]. Ancak biyolojisine yönelik bilgiler mevcut değildir. Diğer kelebek türlerinin ise Bartın yöresinde ilk kez tespitine ve biyolojisine dair kayıtlar verilmektedir. 3. GEREÇ VE YÖNTEM (MATERIAL AND METHOD) Araştırmalar, arazi ve laboratuar çalışmaları şeklinde yürütülmüştür. Hangi türün nerede, ne zaman yakalandığını belirten notlar arazi defterine kaydedilmiştir. Ergin ya da larva formunda toplanan örnekler laboratuara getirilerek gözlem altına alınmıştır. Her gün yapılan gerekli kontroller Biyoloji İzleme Fişi ne yazılarak kaydedilmiştir. Toplanan örneklerin teşhisinde Baytaş [2], Cassie [3], Hesselbarth et al. [7], Hofmann and Marktanner [8], Tolman and Lewington [18] den faydalanılmıştır. 98
Laboratuara getirilen materyallerden larva formunda olanlar beslenme kavanozlarına alınarak larva konukçusu tür/türlerle beslenilmiş, beslenme işlemi boyunca 1-2 gün aralıklarla eski yaprak artıkları taze yapraklarla değiştirilerek ortamının kirlenmemesine (küflenmesi) dolayısıyla larvanın zarar görmemesine özen gösterilerek, ergin elde edilmeye çalışılmıştır. Bu sırada türün biyolojik evrelerine ait bilgiler not edilmiştir. Ergin hale gelen kelebekler etil asetata batırılmış kurutma kâğıdı ile birlikte kavanozun içine atılmış ve kavanozun ağzı hava almayacak şekilde sıkıca kapatılmıştır. Örnekler en geç 12-24 saat sonra formunu kaybetmeden (kurumadan) uygun yöntemlerle kelebek germe tahtalarında uygun iğnelerle germe işlemine tabi tutulmuşlardır. Yaklaşık 1 hafta süreyle germe tahtasında kurumaya bırakılmıştır. Germe tahtasında iken, küçük etiketlere tarih, mevki, konukçu türlere ait bilgiler yazılmıştır. Teşhis işleminden önce Samsung Pro-815 Dijital kamera ile türlerin fotoğrafları çekilmiştir. Sonra teşhisleri yapılarak koleksiyon kutularına yerleştirilmişlerdir. Bu kutulardaki örnekleri küf fungusları ve koleksiyon zararlısı böceklerden korumak için naftalin kullanılmıştır. Tablet halindeki naftalin, kâğıda sarılı halde kutuların içine yerleştirilmiştir. 4. BULGULAR (FINDINGS) Nymphalis polychloros (Linnaeus, 1758) Papilio polychloros Linnaeus, 1758; Syst. Nat. (ed.l0)l: 477. Kelebeğin kanat açıklığı 53-56 mm olarak ölçülmüştür. Kanatları açık kahverengi sarı olup girintili çıkıntılı bir yapı gösteren kenarları boyunca koyu kahverengi şeritler görülür. Kanatların üzerinde çeşitli büyüklüklerde siyah lekeler mevcuttur. Türkiye de tüm bölgelerde görülmekle beraber [2], bugüne kadar Adana, Afyon, Amasya, Ankara, Antalya, Artvin, Aydın, Balıkesir, Bilecik, Bitlis, Bolu, Bursa, Çanakkale, Çankırı, Çorum, Denizli, Edirne, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Eskişehir, Hakkari, Hatay, Isparta, İstanbul, İzmir, Kahramanmaraş, Kars, Kastamonu, Kırklareli, Kırşehir, Konya, Kütahya, Malatya, Manisa, Mardin, Mersin, Muğla, Nevşehir, Niğde, Ordu, Rize, Samsun, Siirt, Sivas, Şırnak, Tokat, Trabzon, Tunceli, Şanlıurfa ve Van da tespit edilmiştir [7]. Kelebeğin tırtılları, Ulmus sp., Celtis sp. ve Salix sp. ile beslenir [2]. 23.05.2007 tarihinde Ağdacı köyünde Söğüt ağacı üzerinde beslenirken bulunan larvalardan 4 tanesi (Şekil 1) laboratuar ortamına getirilerek söğüt yaprakları ile beslenmiş ve ilk pupalar 25.05.2007 tarihinde elde edilmiştir (Şekil 2) 05.06.2007 tarihinde ise ilk ergin çıkışı olmuştur (Şekil 3). Şekil 1. Nymphalis polychloros (L., 1758) larvası (Figure 1. Larva of Nymphalis polychloros (L., 1758)) 99
Şekil 2. Nymphalis polychloros (L., 1758) pupası (Figure 2. Pupa of Nymphalis polychloros (L., 1758)) Şekil 3. Nymphalis polychloros (L., 1758) ergini (Figure 3. Adult of Nymphalis polychloros (L., 1758)) Saturnia pavonia (Linnaeus, 1758) Phalaena pavonia Linnaeus, 1758; Syst. Nat. (ed. 10) 1: 496. Kanat açıklığı 86 mm olarak ölçülmüştür. Ön kanatlar kırmızı kahverengi, arka kanatlar ise turuncu kahverengidir. Her iki kanat üzerinde birer adet göz şeklinde siyah benek bulunmaktadır. Vücutları oldukça tüylü olan türün erkekleri dişilere oranla daha küçük yapılıdır. Antenleri ise bariz bir şekilde çift taraflı tarağımsıdır. 05.04.2007 tarihinde arazide bulunarak laboratuara getirilen Saturnia pavonia (L.)(dişi) ergini (Şekil 4), 06.04.2007 tarihinde 24 adet yumurta bırakmıştır. Bu yumurtalardan 17.04.2007 de 16 adet larva çıkışı olmuştur (Şekil 5). Literatürdeki konukçu türleri dikkate alınarak beslenmeleri amacıyla Populus sp., Rosa sp. ve Salix sp. yaprakları verilmiştir. Larvaların her üç türle de beslendikleri gözlenmiştir. Keten [16], Düzce de yaptığı çalışmada larvaların sadece Salix babylonica türüyle beslendiğini kaydetmiştir. 100
Şekil 4. Saturnia pavonia (L.)(dişi) ergini (Figure 4. Female adult of Saturnia pavonia (L.)) Şekil 5. Saturnia pavonia (L.) yumurtası ve Rosa sp. üzerindeki 1. larva evresi (Figure 5. Eggs and 1. instar larva on Rosa sp. of Saturnia pavonia (L.)) 26.04.2007 tarihinde ikinci larva evresi, 05.05.2007 tarihinde üçüncü larva evresi, 14.05.2007 tarihinde dördüncü larva evresi ve 23.05.2007 tarihinde beşinci larva evresi başlamıştır (Şekil 6,7,8). 08.06.2007 tarihinde ise ilk pupalar görülmeye başlanmıştır (Şekil 9). Şekil 6. Saturnia pavonia (L.) a. İkinci larva evresi b. Üçüncü larva evresi (Figure 6. a. Second instar larva, b. Third instar larva of Saturnia pavonia (L.)) 101
Şekil 7. Saturnia pavonia (L.) nın dördüncü larva evresi (Figure 7. Fourth instar larva of Saturnia pavonia (L.)) Şekil 8. Saturnia pavonia (L.) nın beşinci larva evresi (Figure 8. Fifth instar larva of Saturnia pavonia (L.)) Şekil 9. Saturnia pavonia (L.) pupası (Figure 9.Pupa of Saturnia pavonia (L.)) Larva konukçusu türler, Betula sp., Alnus incana, Quercus robur, Salix, Populus tremula, Rosa sp., Fragaria ananassa, Alchemilla sp., Rubus sp., Potentilla palustris, Filipendula ulmaria, Malus domestica, Sorbus aucuparia, Rhamnus, Calluna vulgaris, Vaccinium sp. dur [9 ve 14]. Hyphoraia aulica (Linnaeus, 1758) Phalaena aulica Linnaeus, 1758; Syst. Nat. (Edn 10) 1: 505 Kanat açıklığı 35 mm olarak ölçülmüştür. Kanat rengi kahverengi olup, üzerinde sarı turuncu lekeler mevcuttur. Arka kanatlar turuncu renkte olup üzerlerinde düzensiz siyah lekeler bulunur. 08.05.2007 tarihinde Uluyayla da (Ulus) otlar üzerinde bulunan Hyphoraia aulica larvaları laboratuar ortamına getirilmiştir (Şekil 10). Polifag bir tür olabileceği düşünülerek beslenmesi amacıyla 102
çeşitli ot türleri verilmiştir. Larvalar verilen tüm türlerle beslenmiştir. 14.05.2007 tarihinde pupa olmuştur (Şekil 11). 22.05.2007 tarihinde ilk ergin çıkışı gözlenmiştir. Takip eden günlerde ise diğer erginler çıkmıştır (Şekil 12). Şekil 10. Hyphoraia aulica L. larvası (Figure 10. Larva of Hyphoraia aulica L.) Şekil 11. Hyphoraia aulica L. pupası (Figure 11. Pupa of Hyphoraia aulica L.) Şekil 12. Hyphoraia aulica (L., 1758) a. Erkek birey b. Dişi birey. (Figure 12. Male (left) and female adult (right) of Hyphoraia aulica (L.)) Türün larvaları Plantago, Taraxacum, Achillea, Euphorbia, Potentilla, Hieracium türleri ile [12] ve Cynoglossum, Deschampsia, Calamagrostis [10]türleriyle beslenir. 103
Nycteola asiatica (Krulikovsky, 1904) Nycteola hungarica (Kovács,1954), Nycteola populana (Patocka, 1953) Zool. Ent. Listy, 16:77, (Sarrothripus) [15]. Kanat açıklığı 21 mm ölçülmüştür. Ön kanatlar gri renkte olup, kanatlara dik olarak zikzaklı 2 şer çizgiden oluşan şeritler bulunur. Şeritlerin ortasında ise bakır renginde nokta mevcuttur. Türkiye nin hemen hemen her yerinde rastlanmaktadır. Özellikle Marmara ve Trakya Bölgesinde bütün ağaçlama ve fidanlıklarda tespit edilmiştir. N. asiatica yılda genellikle 2, bazen de 3 nesil verebilen primer karakterli bir kelebektir [17]. Larvalar Salix ve Populus türleriyle beslenmektedir [11 ve 13]. 24.05.2007 tarihinde kavak yaprakları üzerinde bulunan larvalar (Şekil 13)laboratuar ortamına getirilerek beslenmeye devam edilmiş olup, 28.05.2007 tarihinde pupa olmuştur (Şekil 14) 02.06 2007 tarihinde erginler çıkmıştır (Şekil 15). Şekil 13. Nycteola asiatica (Krulikovsky) larvası (Figure 13. Larva of Nycteola asiatica (Krulikovsky)) Şekil 14. Nycteola asiatica (Krulikovsky) pupası (Figure 14. Pupa of Nycteola asiatica (Krulikovsky)) 104
Şekil 15. Nycteola asiatica (Krulikovsky) ergini (Figure 15. Adult of Nycteola asiatica (Krulikovsky)) 5. SONUÇ VE ÖNERİLER (CONCLUSSION AND SUGGESTS) Bartın yöresinde gerçekleştirilen bu araştırmada Saturnia pavonia L. adlı kelebeğinin yörede bulunduğuna dair kayıt [20] dışında hakkında başka bilgi mevcut değildir. Nymphalis polychloros (Linnaeus,1758), Hyphoraia aulica (Linnaeus, 1758), Nycteola asiatica (Krulikovsky, 1904) türlerinin ise Bartın yöresinde ilk kez tespitine ve biyolojisine dair kayıtlar verilmektedir. Bu türlerin hepsi primer zararlı böcekler olup Nymphalis polychloros, Saturnia pavonia ile Nycteola asiatica ormancılık açısından önem taşımaktadırlar. Ancak araştırma alanında bu türlerin yapmış oldukları zarar şu an için ekonomik zarar eşiğinin çok altındadır. Yine de, potansiyel zararlı olma durumlarını dikkate alarak, ormanlık alanlarda Nymphalis polychloros, Saturnia pavonia adlı türleri; kavakçılık yapılan ya da söğüt yetiştiriciliği yapılan yerlerde ise Nycteola asiatica türünü dikkatle izlemekte yarar vardır. Bu amaçla, türlerin biyolojisine dair elde edilen kayıtlardan faydalanılabilir. TEŞEKKÜR (ACKNOWLEDGE) Bu çalışma, 107T276 no lu TÜBİTAK Hızlı Destek Projesi ile yapılmış araştırmaların bir kısmını içermektedir. Finansal desteğinden dolayı TÜBİTAK a çok teşşekkür ederiz. KAYNAKLAR (REFERENCES) 1. Akbulut, S., Yüksel, B., and Keten, A., (2003). The Lepidoptera (Insecta) Fauna of Düzce Province, Turkey, Turk. J. Zool, 27, 257-268 2. Baytaş, A., (2007). A Field Guide To The Butterflies Of Turkey. NTV yayınları:13,istanbul. 3. Cassie, B., Sandved, K., and Pyle, R.M., (2007). A World Of Butterflies. Bulfinch Press,419p. New York, Boston. 4. Çanakçıoğlu, H., (1989). Orman Entomolojisi, Genel Bölüm, İÜ. Orman Fak. Yayınları, İÜ. Yayın No: 3405, Orman Fak. Yay. No: 382, ISBN: 975-404-0130-X, 385 s. 5. Çanakçıoğlu, H. ve Mol, T., (1998). Orman Entomolojisi, Zararlı ve Yararlı Böcekler, İÜ. Orman Fak. Yayınları, İÜ. Yayın No: 4063, Orman Fak. Yay. No: 451, ISBN: 975-404-487-2, 541 s. 6. Gillott, C., (2005). Entomology. Third Edition. Springer, 831 p., Netherland. 7. Hesselbarth, G., Van Oorschot, H., and Wagener, S., (1995) Die Tagfalter Der Turkei, Band I-III. 105
8. Hofmann, H. and Marktanner, T., (1995). Butterflies and Moths of Britain&Europe. Harper Collins Publishers, 158 p., London. 9. http://ukmoths.org.uk/show.php?bf=1643 10. http://www.funet.fi/pub/sci/bio/life/insecta/lepidoptera/ditrysi a/noctuoidea/arctiidae/arctiinae/hyphoraia/index.html 11. http://www.funet.fi/pub/sci/bio/life/insecta/lepidoptera/ditrysi a/noctuoidea/nolidae/chloephorinae/nycteola/index.html 12. http://www.leps.it/indexjs.htm?speciespages/hyphoaulic.htm 13. http://www.leps.it/indexjs.htm?speciespages/nyctesicul.htm 14. http://www.leps.it/indexjs.htm?speciespages/saturpavon.htm 15. http://www.noctuidae.de/page/art/asiaticakrulikovsky.html 04.03.2008. 16. Keten, A., (2002). Düzce Orman İşletme Müdürlüğü Ormanlarının Lepidoptera Türleri, AİBÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Mühendisliği Anabilim dalı, Yüksek Lisans Tezi, 138 Sayfa, Düzce. 17. Sekendiz, O. ve Yıldız, N., (1972). Nycteola asiatica Krull. (Sarrotripus musculana Ersch.) Türkiye'deki Yayılışı, Biyolojisi, Koruma ve Savaş Metotları İle Parazitleri Üzerine Araştırmalar 18. Tolman, T. and Lewington, R., (1997).Butterflies of Europe. Princeton University Press, 536p. 19. Toros, S., (1996). Park ve Süs Bitkileri Zararlıları. Ankara Üniversitesi. Ziraat Fak. Yayın No: 1266. 165 s. Ankara. 20. Toper Kaygin, A., Sonmezyildiz, H., Ulgenturk, S., and Ozdemir, I. (2008). Insect Species Damage on Ornamental Plants and Saplings of Bartin Province and Its Vicinity in the Western Black Sea Region of Turkey. Full research paper. Int. J. Mol. Sci. 2008, 9, 526-54. 106