TEKSTİL EĞİTİMİNDE TEMEL İLKELER YE SORUNLAR Doçent Doktor 6üngör BAŞER 1. GİRİŞ Bir meslek dalındaki eğitimi bazı temel ilkelere bağlamak ve çeşitli sorunlarına çözümler oluşturmak için doğru yaklaşım önce eğitimi genelde ele almaktır. İkinci adım, eğitimin amacını ortaya koyup, bu amaca ulaşmanın yollarını araştırmaktır, Eğitimin amacı bilgili, yetenekli ve becerili bir insan yetiştirmek olarak so«mutlaştırılabilir* Bilgi, 1.Yaşam için gerekli bilgiler, 2«Yeni bilgiler kazana* İilmek için gerekli bilgiler, 3.özel ve mesleki bilgiler olarak üç grupta incelenebilir. Bunlardan birincisini kişisel ve toplum içindeki davranış kuralları, ikincisini okuma, yazma ve sayma ile başlayan genel bilgiler, üçüncüsünü bir iş yapmak için gerekli bilgiler oluşturacaktır* Eğitimin ikinci amacı olan yetenek kazandırma, zekâ, kavrayış, karar verme, tepki gösterme gibi kişisel yeteneklerin belirli bir doğrultuda yönlendirilmesi ve geliştirilmesidir,bu yönlendirme psikolojik öğeleri içerdiği gibi genel bilgi ve deneyim birikimiyle de güçlenir* Beceri ise kişiye belirli bir işi yapmak için kazandırılan zihinsel ve bedensel davranış modelleridir. Bir ressamın renkleri seçmesi zihinsel yeteneği, fırça kullanışı kaba çizgilerle el becerisi olarak düşünülebilir. 0 halde mesleki eğitim, kişiye o mesleğin gerektirdiği işleri başarıyla yapmak için gerekli bilgilerin verilmesi» yetenek ve becerilerin kazandırılması yönünde planlanacaktır. Bu açıdan tekstil eğitimi ve sorunlarını ele alabilmek için önce tekstil mesleğinin temel özelliklerini ve diğer mesleklerden farklı yanları ortaya koymak yararlı olacaktır* 2. TEKSTİL MESLEfiîNİN TANITIMI Tekstil mesleği, liflerden oluşturulan ve tekstil ürünleri olarak tanıdığımız endüstri ürünlerinin yapımı ile ilgilenir. Tarihi M.ö.5000 yıllarına kadar varan tekstil mesleğinin uğraş alanları içine bu yüzyılda kimya endüstrisinin bir ürünü olan yapma lif üretimi ile ikinci dünya savaşından sonra fabrikalaşan hazır giysi üretimi de girmiştir. Tekstil endüstrisi gerek kullandığı hammadde özellikleri gerek işlem özellik«leri bakımından "hafif endüstri 11 tanımına girmektedir, üretim aşamalarının ve kullanılan makinaların çeşitliliği, tekstil ürünlerinin iplik ve kumaşta olduğu gibi uzunluk ve alan boyutlarına bağlı olarak üretimi nedeniyle üretim hızının düşüklüğü gibi etkenler tekstil endüstrisini "emek yoğun 11 bir endüstri yapmaktadır. Tekstil üretim işlemlerine gelince bu alanda da çeşitlilik görülmektedir, Kimyasal, mekanik ve ısıl işlemler bir tekstil ürününün üretiminde çeşitli aşamalarda karmaşık bir düzen içinde yer alırlar. Bu özellik tekstil endüstrisini yapım endüstrilerinin "tekstil ve giyim sektörü" başlığı altında ayrı bir bölümü durumu na sokmaktadır, üretim değeri, çalıştırdığı işgücü sayısı ve aile bütçesine etkile ri açısından tekstil endüstrisi birincil öneme sahip endüstrilerden biridir. 2.1«Tekstil Mesleğinin Uzmanlık Alanları Tekstil üretiminin çok sayıda ve birbirlerinden farklı işlemleri kapsaması, tekstil mesleğinin oldukça çok sayıda uzmanlık alanına bölünmesine yol açmaktadır» Aslında bu her meslekte böyle olmakla birlikte, tekstil mesleğinin özel bir üretim
alanında uzmanlık niteliği dikkate alınırsa bu oiclükçn ilginçtir, örneğin tekstil üretimi bir kiwyasal madde üretimi gibi geri 1 ş bir endüstri alanına yayılmamıştır. Bu karşın genelde en az şu etkinlik alanlarına bölünebilir; a. Yapma 1 i f üretimi b. îplik üretimi c. Dokuma d. Örme e. Boyama ve basma fv Âpre (terbiye) g e Konfeksiyon Genelde yapılan bu ayırım meslekî uzmanlık açısından yetersizdir, Uzmanlık aklanları en geniş biçimde aşağıdaki gibi sıralanabilir : 1. Sentetik lif üretimi 2. Rejenere lif üretimi 3. Pamuk iplikçiliği 4. Kamgam iplikçiliği 5* Strayhgarn iplikçiliği 6. Sert lif iplikçiliği (keten, kendir» jüt için) 7. îpek iplikçiği 8. Yapma lif iplikçiliği. 9. Dokumacılık *10, Halı dokumacılığı 11. Atkı örmecilik 12. Çözgü örmecilik 13. Boyacılık 14. Basmacılık 15. Pamuk apreciliği 16. Yün aprecî1 iği 17. Baskı desinatörlüğü 18. Dokuma desinatörlüğü 19. Halı desinatörlüğü 20. Kumaş konfeksiyonculuğu 21. örme konfeksiyonculuğu 22. Modacılık 0 halde, tekstil eğitiminin ilkelerini ve sorunlarını bu kapsam içinde ele' a- 1 ip, endüstriyel üretimin kalifiye olmayan işçiliklerinden, üretim yönetimi ve araştırmaya kadar olan tüm aşama ve düzeylerinde saptamak uygun bir yaklaşım olacaktır» 2.2. Tekstil Meslek ve Eğitiminin Bölumiendirilmesi Tekstil mesleğini ve meslek eğitimini bölümlendirirken endüstriyel üretimde çalışan kişilerin yaptıkları işleri fonksiyonel olarak ve bilgi gereksinimi açısından değerlendirmek zorundayız. Bu açıdan, tüm mesleklerde olduğu gibi tekstil meslek ve eğitimini, 1, Kalifiye işçilik ve ustalık 2, Teknisyenlik 3, Mühendislik ve uzmanlık 4, Araştırmacılık ve Yöneticilik olmak üzere dört grupta ele alabiliriz. Bu dört grup insan için uygulanacak eğitim orta, yüksek ve lisans üstü eğitim düzeylerinde ve farklı biçîmferde olacaktır. Şimdi her bir grup için uygun eğitim biçimlerini araştıralım: U Kalifiye işçi yetiştirmek için en uygun eğitim orta öğretim düzeyinde meslek eğitimi olacaktır, İnsan ve makina yönetiminin ilk aşaması olan ustalık için gerekli bilgiler orta öğretim çerçevesinde programlanan meslek dersleri ile verilebilir, Diğer yandan usta yetiştirmek için ilkokul eğitiminden sonra iş yerinde ya da orta öğretim düzeyindeki özel kurumlarda düzenlenen kurslardan da yararlanılabilir*
2. Teknisyenlik, teknik sorumluluk taşıyan işlerin yapılması ve küçük üretim birimlerinde üretim ve iş sorumluluğunun yüklenmesi için gerekli bir uzmanlık ve yöneticilik görevi olarak karşımıza çıkmaktadır. Teknik ve üretim sorumlulukları söz konusu olduğuna göre, teknisyenlik eğitiminin orta öğretim düzeyinin üstünde bir eğitimi gerektireceği açıktır, Ancak planlama, projelendirme ve incelemeden çok, işe yakın teknik bir çalışma söz konusudur. Bu nedenle lisans düzeyinde bir eğitim yerine mesleğe yönelik iki ya da üç yıl gibi kısa süreli bir eğitim daha uygundur. Diğer yönden, işletmelerde orta öğretim görmüş yetenekli elemanlara iş yerinde ya da dışında verilecek özel kurslarla da bu tür ara insan gücü yetiştirilebilir. Ancak bu düzeyde bir eğitim idari sorumluluk söz konusu olduğunda yetersiz kalacaktır«3. Mühendislik için günümüz teknolojisinin gelişmişlik düzeyi ve endüstriyel üretimin karmaşık yapısı düşünülürse lisans düzeyinde bir yüksek öğrenim zorunludur. Diğer yandan, mühendislik artık üretimin gerçekleştirilmesiiçingerekliteknik bilgilerin ve uygulama yöntemlerinin çok Ötesinde üretimin gerçekleştirilmesi için gerekli yöntem ve sistemlerin tasarımı ve geliştirilmesi için gerekli bilgi ve becerileri isteyen bir meslek olmuştur. Uzmanlık içinse iş yerinde belirli bir alanda sorumluluk gerektiren görevlerde deneyim, belirli bir alana yönlendirilmiş yüksek lisans eğitimi, özel kurs, seminer ve konferanslar yeterli olabilir, 4* Araştırmacılık ve üst düzey yöneticiliği bir mühendislik lisans eğitiminin düzeyini belirlemede ölçü olarak alınması gereken son aşamalardır. Bu açıdan lisans eğitimi, araştırmacı ve yönetici olarak görev alacak kişilerde gerekli kültürel ve mesleksel yeterliği sağlayan temel bilgiler vermelidir. 1 Bu bilgiler üzerinde oluşturulacak araştırıcılık ve yöneticilik eğitimi, yüksek lisans ve doktora düzeyinde bir "üniversiter" eğitim olabileceği gibi, üst yöneticilerce yönlendirilen ve de* netlenen araştırma ve yöneticilik deneyimleri olabilir. 3, ÖNERİLEN EĞİTİM PROGRAMLARI Tekstil mesleğinin farklı eğitim düzeylerinde uygun ders programlarının ne olması sorusunu incelerken şüphesiz bunu Türkiye'de uygulanan eğitim sistemi çerçevesinde ele almak gerekir. Bu açıdan, tekstil eğitimi "meslek lisesi", "meslek yüksek ökulu" s "üniversite lisans" ve "yüksek lisans" eğitimi olarak dört farklı düzeyde ele alınabilir, 3.1. Meslek Lisesi Eğitimi Lise düzeyinde meslek eğitiminin sorunları bellidir, öğrenciye lise kültürü verilirken, bunun yanısıra uygulamaya ağırlık veren bir meslek eğitimi yapılacaktır. Ancak lise ders programında boşluk yaratmadan ve ders içeriklerinde bir indi«rim yapmadan bunu gerçekleştirmek olanaksızdır. Ayrıca ülkemizde meslek lisesi e«ğitimi 1. meslek kazandırma, 2. üniversiteye hazırlama, olmak üzere iki amaca yönelmiş bulunmaktadır. Bu ikilemin tartışılması bu tebliğin konusu olmadığından burada yalnızca nasıl bir meslek eğitiminin yapılması gerektiği üzerinde durulacaktır. Lise düzeyinde meslek eğitimi, 1. tekstil teknolojisinin belirli bir alanda uzmanlık veren» 2, genel tekstil teknolojisi kültürü kazandıran, 3. lise ders programında yer almayan ve öğrenciye teknik formasyon sağlayan üç yönlü bir eğitim olmalıdır. Uzmanlık eğitimi bir önceki bölümde 22 ayrı dal olarak en geniş ayrım içinde belirlenen uzmanlık alanlarının biriyle ilgili ve uygulama ağırlıklı derslerle sağlanmalıdır* Genel tekstil kültürü ise, Tekstil Hammaddeleri, Tekstil Test Metodları ve tekstil teknolojisinin tümünü ana çizgileriyle tanıtan bir Genel Tekstil Teknolojisi gibi derslerle kazandırılabilir. Teknik formasyon dersleri ise Malzeme Bilgisi, Teknik Resim, Atölye Teknipî, Tesisat Bilgisi gibi dersler olabilir
3,2. Meslek Yüksek Okulu Eğitimi Yüksek okul düzeyinde meslek eğitimi, tekstil teknolojisinin yedi başlık altında ele aldığımız ana etkinlik alanlarından bir ya da birkaçında (örneğin boyaapre, dokuma-örme gibi) yoğunlaşan teorik ve pratik uzmanlık eğitimi, genel tekstil meslek eğitimi, temel fen ve temel mühendislik eğitimi olmak üzere dört yönde planlanan bir eğitim olacaktır» Meslek yüksek okulu düzeyinde temel fen formasyonu için üniversite birinci sınıflarında okutulan Matematik, Fizik ve Kimya dersleri yeterlidir. Mühendislik formasyonu ise Teknik Resim, Elektroteknik, Malzeme Bilgisi, Genel Mekanik, Pratik İstatistik, Atölye Tekniği gibi derslerle sağlanabilir, Genel tekstil eğitimi içinse Teotil Hammaddeleri, Tekstil. Test Metodları, Kalite Kontrolü ile İplikçilik, Dokumacılık, Örmecilik, Boyacılık ve Aprecilik gibi genel dersler yeterlidir. Bölüm dersleri ise, ayrıntılı ve uygulamalı olarak planlanmalıdır, örneğin iplikçilik bölümü, kamgarn iplikçilik ya da pamuk iplikçiliğini ayrı dersler olarak görmelidir, Tüm ileri ülkelerde üniversite eğitiminin bazı temel bilgileri lisede kazandırmak biçiminde üç yıla indirme yönündeki eğilim ve uygulamalar dikkate alınırsa, meslek yüksek okulu düzeyinde ve yukarıda açıklanan ilkeler doğrultusunda bir eğitimin en çok üç yıl olarak planlanması uygun olur, 3.3» Üniversite Eğitimi Üniversite eğitim programlarını düzenlerken lisans düzeyinde eğitim görmüş in-, sanların toplum hayatında önder, iş hayatında yönetici, proje sorumlusu ve araştırıcı olarak görev yüklenecekleri düşünülmelidir. Konuya bu açıdan bakılınca, üniversite eğitiminin kişiye herşeyden önce genel ve mesleksel kültür vermesi, problem çözme yeteneği ve yaratıcılık kazandırması gerektiği sonucuna kolayca varılır. Bu nedenle meslek bilgileri kadar çağdaş bilim ve teknolojiyi anlayıp uygulayabilmek için gerekli temel bilgi lerdeönemlidirgerçekte üniversite eğitiminin düzeyini bu bilgiler belirlemektedir, Üniversite düzeyinde tekstil eğitiminde iki farklı disiplin söz konusudur. Bunlardan biri tekstil sanat eğitimi olup 1. temel sanat eğitimi, 2. tekstil teknolojisi, 3* tekstil tasarımı olmak üzere üç bölümde ele alınabilir. Tekstil mühendis-* lik eğitimi ise, 1, temel fen eğitimi, 2. genel mühendislik eğitimi, 3, tekstil meslek eğitimi olarak farklı üç bölümde ele alınmalıdır* Ancak tekstil mühendisli» ği eğitimi, 1, Tekstil Kimya Mühendisliği, 2. Tekstil İşlem Mühendisliği, 3» Tekstil Makina Mühendisliği olmak üzere üç ayrı disiplin olarak da ele alınabilir (1)* Bunun nedeni, üniversite düzeyindeki eğitimin öğrencinin iş hayatında yükleneceği işlev ve bunun gerektirdiği temel fen ve mühendislik formasyonuna göre şekillendiği^gerçeğidir. Ders programları bu farklılaşmaya uyan bir yaklaşımlarda! ya da opsiyon programları olarak düzenlenebilir. Temel fen formasyonu için Fizik, Kimya, Matematik yanında İstatistik^ Nümerik Matematik, Bilgisayar Programlama dersleri gerekebilir. Temel mühendislik formasyonu için Mekanik (Statik ve Dinamik), Elektroteknik, Teknik Resim, Isı Transferi yanında Kimya dalındaki eğitim için Fizikokimya, Makromoleküler Kimya, Akışkanlar Mekaniği, İşlem dalındaki eğitim için Mukavemet, Termodinamik, Endüstri Mühendisliği, Makina dalındaki eğitim için Mukavemet, Elektronik, Akışkanlık Mekaniği*, Termodinamik ve Makina Teorisi gibi dersler gerekecektir. Tekstil eğitimi için Tekstil Hammaddeleri, Tekstil Test Metodları, Tekstil Kimyası, Tekstil Fiziği gibi temel tekstil dersleri yanında iplik teknolojisi, dokuma teknolojisi, örme teknolojisi, boya-baskı teknolojisi, apre teknolojisi ve
hazır giyim teknolojisi genel başlıkları altında diğer dersler düzenlenebilir, öğrenciyi belirli bir alana yönlendirmek için kredi saatleri opsiyon esasına göre esnek tutulabileceği gibi, bitirme projesine daha fazla ağırlık verilebilir. Çok sayıda ders öğrencinin ders konuları arasındaki ilişkileri kurmasını zorlaştırdığından sakıncalı olmaktadır. Bu nedenle aynı ders başlığı altında I, II S III gibi bölümlendirme1er yapılarak söz konusu alanın özel konuları ayrı ayrı ya da birlikte işlenebilir. Diğer yandan konu tekrarını önlemek bakımından bir dersin romen rakamlarıyla gösterilen bölümlerinden bazıları seçmeye açık bırakılabilir, örneğin yün iplik üretimi ile ilgili bir dersi seçen bir öğrenci pamuk iplik üretimi ile ilgili dersi almayabilir. üniversite düzeyinde sanat ağırlıklı tekstil eğitiminde de aynı yaklaşımla tekstil tasarımının dokuma, baskı ve kirkitli dokuma alanlarının tümüne eşit ağırlık veren bir sistem önerilecektir. Ancak belirli bir alanda daha yoğun uygulama ve proje olanağı sağlanması da düşünülebilir, 3.3. Lisans üstü* Eğitim Lisans üstü eğitim, hemen hemen bütün gelişmiş ülkelerde lisans düzeyinin üstünde ders programlarıyla desteklenen bir tez çalışması ve araştırma eğitimi olarak kabul edilmektedir. Ders programında uygulamanın taşıdığı ağırlık ölçüsünde yüksek lisans eğitimi bir uzmanlık eğitimine dönüşerek, tersi durumda daha çok bir üst eğitim niteliğinde kalacaktır. Bu tartışmaya açık bir konudur ve üniversitenin öğretim kadrosu ve araç-gereç olanaklarıyla da ilişkili olduğundan değişik uygulamalar söz konusu olmaktadır (2), Doktora eğitiminde ise durum farklıdır. Burada önemli olan araştırma ve tezdir. Bu nedenle ders programının tez çalışmasında öğrenciyi destekleyici olması önemlidir. Doktora yapan bir öğrencinin yüksek lisans aşamasından geçmiş olduğu varsayılırsa, yüklü ve zaman alıcı ders programlarının gereksizliği açıktır* 4, ÖZET YE SONUÇ Bu tebliğde tekstil alanında görev üstlenecek Öğrencilere yeterli bilgi, yetenek ve beceri kazandıracak bir eğitim sisteminin, eğitimin genel ve tekstil teknolojisinin özel gereksinimlerini karşılayacak biçimde nasıl oluşturulması gerektiği incelenmiştir* Bunun için önce tekstil mesleği fonksiyonel ve bilgi gereksinimi açılarından dört gruba ayrılmış, daha sonra her bir grup için hangi düzeyde bir e- ğitimin gerekeceği- araştırılmıştır. Böyle bir yaklaşım uzmanlık eğitiminin her grup için söz konusu olduğunu,ancak orta öğretim düzeyinden üniversite düzeyine geçerken bilgi ve uzmanlık alanlarının genişlemesi gerektiğini, üniversite düzeyinde uzmanlık eğitimi içinse lisans üstü programlara ve meslek deneyimine ağırlık verilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Diğer taraftan, üniversite eğitiminin hızlı gelişen ve değişen bir dünyada geleceğe dönük ve açık olması gerektiği, bir meslek eğitiminin ancak o mesleğin icra edilmesiyle olgunluğa ulaştığını ve hiçbir zaman tamamlanmış sayılmayacağı da bilinmelidir. 5. KAYNAKLAR 5.1. Textile Industries, The University of Leeds, 1979. 5.2. Postgraduate Study, The University of Leeds, 1983,