KARABÜK-DİKMEN AĞAÇLANDIRMASINDA ÇAM SÜRGÜN BÜKÜCÜ PASI (Melampsra Pinitrqua Rstr.) ENFEKSİYONUNUN SEBEPLERİ Nuri Kaan ÖZKAZANÇ Bartın Orman Fakültesi, Orman Entmljisi ve Kruma Anabilim Dalı ÖZET Bu çalışma 1995-2005 yılları arasında yapılmıştır. Türkiye de ldukça yaygın lan Melampsra pinitrqua Karabük-Dikmen ağaçlandırma alanında ilk larak 1995 yılında Sarıçam lar (Pinus sylvestis) üzerinde tespit edilmiştir. 1995-2005 yılları arasında çalışma alanı her yıl belirli periytlarla incelenmiştir. Hastalık 1995-2000 yılları arasında maksimum seviyeye ulaşmıştır. Fungusun etkisi; 2000 yılından snra azalmaya başlamış ve 2005 yılında çk az görülmüştür. Pinus sylvestris lerin 1-10 yaş döneminde lması, fungusun ured ve teleut spr safhalarının knukçusu lan Titrek kavak (Ppulus tremula) ın alanda yğun larak bulunması, Pinus sylvestris'in alanın yerli ağacı lmaması nedeniyle hastalığın şiddeti 2000 yılında artmıştır. Pinus sylvestris'lerin hastalığa duyarlı ldukları 1-10 yaş döneminden çıkması ve fungusun ured ve teleut spr safhalarının knukçusu Ppulus tremula'nın alanda yk edilmesi ile hastalık 2004 yılından snra rtadan kalkmıştır. Anahtar Kelimeler: Karabük-Dikmen, Çam sürgün bükücü pası, Çam, Kavak CAUSES OF PINE TWIST RUST (Melampsra Pinitrqua Rstr.) INFECTION IN PLANTATIONS OF KARABÜK-DİKMEN ABSTRACT This study was cnducted in the years 1995-2005. Melampsra pinitrqua which is fairly widespread in Turkey was first determined n Pinus sylvestris in plantatin areas f Karabük-Dikmen in 1995. The case area was investigated during certain perids each year between 1995 and 2000. The disease reached the highest level during 1955-2000. After 2000, the damage has started t decrease and the impact f fungus cmpletely vanished in 2005. Disease severity was high in 2000 because Pinus sylvestris was in 1-10 years ld and Aspen (Ppulus tremula) which is uredial and telial hst f the fungus was very dense in this area and Pinus sylvestris was nt a native tree fr the area. After 2004, the disease has cmpletely dissappered since Pinus sylvestris vercame the suscepitible age f 1-10 years ld t disease and Ppulus tremula was destryed in the area. Keywrds: Karabük-Dikmen, Pine twist rust, Pine, Pplar 63
1. GİRİŞ Orman ağaçlarında hastalık yapan biyljik etmenler, çğunlukla ağaçlarda hastalık belirtilerinin görülmesi ile tespit edilebilmektedir. Bu da eknmik kayıpların artmasına sebep lmaktadır. Ülkemiz çam rmanlarında geniş bir alanda zarar yapan funguslardan biri lan Melampsra pinitrqua, hem çamlarda hem de kavaklarda hastalık meydana getirerek eknmik kayıplara sebep lmaktadır. Fungus kavaklarda yaprak alt yüzeyinde turuncu renkli uredspr kabarcıklarının belirmesi ile kendini gösterir. Kışın ise aynı yaprak bölgelerinde kyu kahverengi-siyah renkte teleutspr kabarcıkları belirir. Fungusun uredsprları 0,2-0,3 mm çapında, ilk larak açık sarı, lgunlaştıklarında sarı prtakal renktedirler. Bu uredsprlar arasında ince uzun saplı, saydam, lbut biçiminde ve baş kısmı şişkin 10-50 x 12-17 μm büyüklükte parafizler bulunur (Selik, 1966; Hansen ve Lewis, 1997; Çanakçığlu ve Eliçin, 1999). Yaşamını iki farklı knukçu bitki arasında sürdüren hetercius bir pas lan Melampsra pinitrqua'nın tek hücreli lan spermatium ve aecidisprları çam (Pinus spp.) sürgünlerinde luşur. Yazın meydana gelen dikaryt özellikli ured spr safhası ise titrek kavak (Ppulus tremula) ya da akkavak (P. tremula x alba ya da P. alba) yapraklarında meydana gelir. M. pinitrqua'nın teleutsprları snbaharda, basidisprları ise bir snraki yılın ilkbaharında luşur. Çamlarda bir yıldan daha fazla barınamayan fungus, kavak tmurcukları ve kabuğunda kışlar (Butin 1995). Genç çam sürgünlerinde 1 3 cm uzunlukta sarımsı lekeler ve kabarcıklar şeklinde spermagniumları luşur ve bunlar aecidiumları meydana getirir. Peridiumun yırtılması ile aecidisprlar rüzgar, yağmur ve vektör böcekler ile kavak yapraklarına ulaşır. Melampsra pinitrqua, kavak yapraklarının alt yüzeyinde uredium kabarcıklarını luşturarak uredsprlar ile kavak yapraklarında seknder enfeksiynlarına devam eder. Vejetasyn snunda urediumlar arasında önceleri kahverengi snradan siyah lan teliumlar luşur. Fungus kışı kavakta asılı kalan ya da yere dökülmüş lan ölü kavak yapraklarındaki teliumlar içinde, teleutspr halinde geçirir. Ertesi yıl vejetasyn döneminin başlamasıyla bu teleutsprlar çimlenir ve primer enfeksiynları yapacak lan basidisprları luştururlar. Bu basidisprlar rüzgar ile çam sürgünlerine ulaşır (Vural ve Tunçtaner, 1971; Vural, 1975; Butin 1995; Çanakçığlu ve Eliçin, 1999). Melampsra pinitrqua ismini sürgünlerin C ve snrasında S şeklinde kıvrılmasından alır. Enfekte lan çam sürgünlerinin dış kabuk kısmı çatlar. Kabuk kısmının çatlaması ile desteğini kaybeden sürgün karşı kısımdaki sürgün gelişiminin devam etmesinden dlayı aşağı dğru kıvrılarak sarkar. Fakat sürgün daha snra dikine dğru kıvrılarak büyümesine devam eder. Bu şekildeki gelişmeler snucunda sürgün S şeklinde kıvrılır (Selik, 1966; Butin, 1995; Çanakçığlu ve Eliçin, 1999). Melampsra pinitrqua nın Karabük-Dikmen ağaçlandırmasında 1995 yılında ilk tespitinden snra hastalığın etkisinin giderek arttığı belirlenmiş ve bu artışın sebeplerini araştırmak için bu çalışma yapılmıştır. 2. MATERYAL ve METOT Çalışma Karabük Orman İşletme Müdürlüğü, Dikmen Orman İşletme Şefliği 269, 270 ve 271 nlu bölme sınırları içinde yer alan Sarıçam (Pinus sylvestris) ağaçlandırma sahasında 1995-2000 yılları arasında yürütülmüştür. Çalışmada ilk larak hastalığın yğun lduğu yerler tespit edilmiştir ve bu alanlarda periydik larak sörveyler yapılmıştır. Yapılan arazi çalışmaları sırasında Pinus sylvestris ağaçlarının iğne yaprak, sürgün ve dallarından ve Ppulus termula nın yapraklarından hastalığı tanımlayıcı örnekler tplanmış, bu örnekler plietilen trbalara knularak arazi örnek fişlerine örneğin alındı yer, mevki, tarih ve materyal nt edilmiştir. Ayrıca her örnek için arazi uygulama defterlerine örneklerin alındığı ağacın ve yerin genel durumu hakkında bilgiler nt edilmiştir. Araziden alınan örnekler labratuar rtamında gazete kağıtları arasına knularak saklanmış ve zaman geçirilmeden makrskbik ve mikrskbik incelemeleri yapılmıştır. Bu amaçla Nikn SMZ-U marka stere mikrskp ile hastalıklı kısımların makr incelemeleri yapılarak dkular üzerinde fungusun izleri aranmıştır. 64
Daha snra bu kısımlardan kazıma ve kesit alma yöntemleri ile alınan parçalar ile su rtamında prepartlar hazırlanmıştır. Hazırlanan bu preparatlar ise Nikn Eclipse E 400 marka ışık mikrskbu ile incelenmiştir. Bu incelemelerde fungusun spr yapıları aranmıştır. Çalışmanın bu aşamasında Nikn FE 100 marka ftğraf makinesi ile tespit edilen bulguların ftğrafları çekilmiştir. Elde edilen bulgular mevcut literatür ile karşılaştırılarak fungusun teşhisinin dğrulu araştırılmıştır. Ayrıca arazi çalışmaları ile belirlenen nktalardan hastalığın seyri periydik sörveyler ile kntrl edilerek hastalığın araştırma alanı içindeki gelişimi takip edilmiştir. 3. BULGULAR VE TARTIŞMA Yapılan arazi çalışmalarında hastalığın ilk belirtisi larak çam sürgünlerinde fungusun siyah ve yuvarlak-val yapıdaki aecidiumları görülmüştür. Aecidiumlar sürgünlerdeki çatlayan kabuk kısımlarında daha yğun larak bulunmaktadır. Hastalığın ilerlemesi ile bükülen sürgünlerdeki kabukların kabardıkları ve bu kısımların sarıprtakal rengi aldığı ve alt kısımlarında ise aecidiumların lduğu gözlenmiştir (Şekil 1). c a b Şekil 1: Melampsra pinitrqua nın a) Aecidium b) Reçine c) Kabaran kabuk kısmı ve fungusa ait yapı. Vural ve Tunçtaner (1971) sürgünlerdeki bu kabuk çatlaklarının kambiyum tabakasının tamamen ölmesi snucunda luştuğunu ve çatlakların içindeki nekrtik alanlarda aecidiumların meydana geldiğini belirtmişlerdir. Buna karşın Butin (1995) ise sürgünlerdeki kabuk kavlamalarına bu kısımlarda gelişen aecidiumların neden lduğunu belirtmektedir. Bu aecidiumlardan alınan kesitlerle yapılan preparatlarda fungusun aecidisprları genellikle tplu halde ve çğunlukla zincir şeklinde dizili ldukları görülmüştür. İlk luşmaya başladıklarında şeffaf ve renksiz lan aecidisprlar lgun hale geldiklerinde sarı-prtakal ya da kahverengine dönüşmektedir. Tam lgunlaşan aecidisprların dış yüzeylerinde diken benzeri ufak çıkıntıların luştuğu görülmektedir (Şekil 2). 65
A B Şekil 2: Melampsra pinitrqua nın A) Genç aecidisprları x20 B) Olgun aecidisprları x20. Kavak yapraklarındaki teliumlar yuvarlak ya da val şekilde lup lgunlaştıkça şişmekte ve kubbe şeklinde kabarmaktadır. Olgunlaşmış teliumlardan alınan kesitlerle yapılan preparatlarda teliumların yaprakların üst ve alt epidermisi arasında sütunlar halinde uzamış larak bulundukları görülmektedir. Parlak, kyu sarı ya da kızılkahve renkte lan teliumlar birbirlerine iyice girmiş sık yığınlar halinde görülmektedir. Teliumlar içindeki teleutsprlar ise kırmızımsı kahverengi renkte görülmektedir (Şekil 3). A B Şekil 3: Melampsra pinitrqua nın kavak yapraklarındaki teleut yatakları ve teleutsprlar. A) Kavak yapraklarındaki telium yuvaları B) Epidermis arasındaki teliumlar (x 10) Yapılan gözlemler sırasında bulaşmanın lduğu 1 2 yaşlı sürgünlerde fungus gelişimi ve aecidiumların luşması ile sürgünün dış kabuğunun çatladığı ve levhalar halinde kabardıkları görülmüştür. Sürgünde enfeksiynun lduğu bu nktada elipsit yapıda bir ur luşmakta ve bu nktadaki iğne yapraklarda dipten itibaren kızarma, sararma ve slma göze çarpmaktadır. Bulaşma nktasındaki sürgün kısmının bir tarafının gelişmesi, diğer 66
tarafının ise gelişememesi nedeni ile sürgünlerde ilk larak bir büzüşme ve bunu takip eden dönemlerde ise kıvrılmalar gözlenmiştir. Ayrıca sürgünlerde bu ilk bükülmenin meydana geldiği nktadan snraki iğne yaprakların sararmaya ve daha snra da kurumaya başladıkları belirlenmiştir (Şekil 4). A B Şekil 4: Melampsra pinitrqua nın A) Sürgündeki uru, B) İlk sürgün bükülmesi ve iğne yapraklarda kuruma. Hastalığın ilerleyen dönemlerde Pinus sylvestris'lerin sürgünlerinde C-S şeklinde kıvrılmalara sebep lduğu ve bu tip sürgünlerdeki iğne yaprakların zamanla tamamen kuruduğu, hastalığın şiddetine bağlı larak sürgünlerdeki kıvrılmaların arttığı ya da bir kez kıvrıldıktan snra durduğu ve çk şiddetli hastalıklarda sürgünlerin helezn şeklinde kıvrıldıkları yapılan gözlemler snucunda tespit edilmiştir (Şekil 5). Dikmen Orman İşletme Şefliği sınırları içinde hastalığın meydana geldiği 269, 270 ve 271 nlu bölmelerde yapılan arazi çalışmaları sırasında Melampsra pinitrqua nın hayat döngüsünü her sene düzenli larak tamamladığı görülmüştür. Fungusun hayat çemberini tamamlaması için gerekli en önemli etken lan ured ve teleut spr safhasını geçirdiği knukçusu Ppulus tremula nın alan içinde ldukça yğun larak bulunması, fungusun bu alanda hayat döngüsünü tamamlaması ve yeni bulaşmalar yapması için ldukça uygun bir rtam yarattığını göstermiştir (Şekil 6). Karabük-Dikmen'de 1990 yılında Pinus sylvestris ile ağaçlandırması yapılan 269, 270 ve 271 nlu bölmelerdeki ağaçlar 1995 yılında 2-2,5 m bya ulaştıklarında Melampsra pinitrqua fungusunun belirtileri ve etkisi görülmeye başlanmış ve ilk tespitler bu zamanda yapılmıştır. Bu tarihten itibaren hastalığın şiddetini giderek arttırdığı ve hızla yayıldığı gözlenmiştir. Nitekim müteakip yıllarda yapılan arazi çalışmaları sırasında 1996 yılında hastalığın alandaki ağaçların yaklaşık larak % 50-70'inde zarar meydana getirdiği tespit edilmiştir. Bu dönemden itibaren her yıl düzenli larak Znguldak Bölge Müdürlüğü, Orman Zararlıları İle Mücadele Şube Müdürlüğü tarafından ured ve teleut spr safhalarının knukçusu Ppulus tremula'nın yk edilmesine yönelik mücadeleler yapılmasına karşın hastalık uzun bir süre tam larak kntrl altına alınamamış, ancak belirli ölçülerde yayılması engellenmiştir. 67
A B C D Şekil 5: Melampsra pinitrqua nın A) C ve S şeklindeki hasarı, B) Terminal sürgünlerdeki hasarı, C) Genç sürgünlerdeki hasarı, D) Helezn şeklindeki hasarı. Fungusun ağaçlandırma alanındaki Pinus sylvestris ağaçlarına verdiği hasar dikkatle incelendiğinde, hasarın genellikle daha genç ağaçlarda (1-10 yaş) ve özellikle de bu genç ağaçların yeni ve uç sürgünlerinde daha şiddetli lduğu tespit edilmiştir. 1995-2000 yılları arasında hastalığın alan içindeki hasarının bu derece yüksek lmasının nedenleri şu şekilde sıralanabilir: Fungusun hayat döngüsünü tamamlaması ve çamlara yeni bulaşmalar yapması için gerekli lan ured ve teleut spr safhalarını geçirdiği knukçusu Ppulus tremula'nın alan içinde yğun larak bulunması. Alanın bir ağaçlandırma sahası lması sebebi ile knukçu çamların hastalığa duyarlı lan 1-10 yaşlı dönemde lmaları. Ağaçlandırmada kullanılan Pinus sylvestris in bu alanın ekljik kşullarına ve tprak özelliklerine uygun lmayan bir tür lması. Alana kmşu lan Ankara-Eskipazar Orman İşletme Müdürlüğü'nün bir Pinus nigra ağaçlandırması yapması ve bu alanda da yğun larak fungusun uredial ve telial knukçusu lan Ppulus tremula'ların bulunması. 68
Şekil 6: Melampsra pinitrqua nın Pinus sylvestris ler arasındaki ured ve teleut spr safhasını geçirdiği knukçusu Ppulus tremula lar. Hastalığın görüldüğü yıllar byunca alan sürekli larak kntrl edilerek hastalanmış çamlar ile kavaklar hemen alandan çıkartılmıştır. Ancak alana kmşu lan Ankara-Eskipazar Orman İşletme Müdürlüğü'ndeki Pinus nigra ağaçlandırmasında herhangi bir mücadele ve kruma uygulaması yapılmadığı için fungusun ured ve teleut spr safhalarını geçirdiği diğer knukçusu Ppulus tremula bu alanda sürekli larak bulunmuştur. Bu da yapılan mücadele ve kruma çalışmalarının neticesini lumsuz yönde etkilemiş ve verimi düşürmüştür. Uygulanan tüm mücadele çalışmalarına karşılık 2003 yılında yapılan kntrllerde hastalığın hala alanda varlığını sürdürdüğü görülmüştür. Ancak 2003 yılı içindeki periydik alan kntrllerinde fungusun zararının geride kalan yıllara göre ldukça azaldığı gözlenmiştir. 2004 yılında yapılan kntrllerde ise alanda fungusun etkisinin çk azaldığı, münferit bazı ağaçlarda hafif hastalık durumlarının lduğu gözlenmiştir. 2004 yılında hastalığın alandan kayblma durumuna gelmesinin sebepleri şu şekilde yrumlanabilir: Pinus sylvestris'lerin hastalığa çk hassas ldukları 1-10 yaş dönemini bitirmiş ya da bitiriyr lmaları. Çam fidanlarının yıllar içinde büyümesi snucunda kapalılığın artması, ışık enstantanesinin rman tabanı ve tprak yüzeyindeki bitkilerin gelişmesini engelleyecek derecede azalmasına neden lmuştur. Bu sebepten dlayı kesilen titrek kavakların kök ve kütük sürgünleri yeterli ışığa kavuşamadıkları için gelişememiş ve alanı terk etmek zrunda kalmıştır. Ured ve teleut spr safhalarını geçirdiği knukçusunun rtamdan uzaklaşması ile Melampsra pinitrqua hayat döngüsünü tamamlayamamış ve alandan zamanla kayblmaya başlamıştır. 2004 yılından snra yapılan kntrllerde ise alanın tümüyle Melampsra pinitrqua fungusundan kurtulduğu görülmüştür. 69
KAYNAKLAR Butin, N. 1995. Tree Diseases and Disrders; Cause, Bilgy, and Cntrl in Frest and Amenity Trees. Oxfrd University Press ISBN: 0 19 8549326 (Hbk) U.S.A. Çanakçığlu, H. ve Eliçin, G. 1999. Fitpatlji Özel Bölüm İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları Rektörlük N:4195, Fakülte N: 459, ISBN: 975-404-545-3, İstanbul. Hansen, E. M. and Lewis, K. J. 1997. Cmpendium f Cnifer Diseases. The American Phtpathlgical Scietty (APS) Press ISBN: 0-89054-183-3 U.S.A. Selik, M. 1966. Ormancılık Fitpatljisi. Dizerknca Matbaası, İstanbul VIII+178s Vural, M. ve Tunçtaner, K. 1971. Pinus maritima Mill. İle Tesis Edilmiş Genç Plantasynlarda Tasallutu Tespit Edilen Melampsra pinitrqua Rst.'ya Karşı Kimyasal Mücadele Çalışmaları. Kavak ve Hızlı Gelişen Orman Ağaçları Araştırma Enstitüsü Yıllık Bülteni (5-6):39-54 İzmit. Vural, M. 1975. Türkiye'de Yerli ve Kültürleri Yapılan Kavaklarda Yapraklara Arız Olan Funguslar. Kavak ve Hızlı Gelişen Yabancı Tür Orman Ağaçları Araştırma Enstitüsü Yenili Basımevi, İstanbul. VIII+240s. 70