AVRUPADA MESKEN PROBLEMİ Prof. Kemal Ahmet ARU Bu yazının baş tarafı 11-12/1952 sayısmdadır Danimarka : Danimarkada da, İsveçte olduğu gibi, emeklilere mesken temini hususunda bir kanun vardır. 1935 de Kopenhag belediyesinin açtığı bir anket, emekli ihtiyarların ekserisinin, fena şartlar içinde ikamet etmekte olduğunu, ödedikleri kiraların, aldıkları tekaüt aylıklarına nazaran yüksek bulunduğunu göstermiştir. 1936 dan 1948 e kadar Kopenhag belediyesinin teşebbüsleri sayesinde 4300 emekli meskeni inşa edilmiştir. Bu mahalleler siteler halinde, 500-1000 mesken bir arada, şehrin muhtelif mmtakalarmda kurulmuş ve her merkezin bir kalifiye hastabakıcısı vardır. Bu kimse, mahallî idarelerle kiracılar arasmda bir mutavassıt rolü oynar, bilhassa âcil hastalık vak'alaı-mda yardımları çok büyüktür. Bu meskenlerde yemek pişirmeyen veya hazırlamak istemiyenlere hazır yemek tevzi edilir. Umumiyetle bu lojmanlar bir ve iki odalıdır. Her blokta, aile bayramlarını veya altın senei devriyeleri tes'id için merasim salonları düşünülmüştür. Evli ailelerde, eşlerden biri öldüğü zaman, kalan, bir bekâr dairesine geçenek mecburiyetindedir. İhtiyarlarda ölüm mikdarı fazla olduğundan, lojmanların ancak % 25 i çiftler içindir. Kopenhag belediyesi emekli ihtiyarlar için tatbik etmekte olduğu inşaat programı hitam bulduktan sonra, aynı şartlar içinde yaşıyan, kronik hastalıklı, alil, az gelirli emekli olmıyan ihtiyarlar için de, aynı şekilde bir programla meskenler inşa etmeğe karar vermiştir.»** Fransa: 1939 senesine nazaran Fransada, bugün, inşaat masrafları % 1200 artmış, harp içinde kiralar stabilize edilmiş, paranm da devalüasyonu bunu takip etmiş, bu suretle kiralar, umumi gelirin % 1.5 ne kadar düşmüştür. Bu durum karşısında, mülk sahiplerinin temin ettikleri gelir, binaların bakım ve tamir masraflarını dahi karşılayamaz olmuş ve hususî teşebbüslerin inşaata sermaye yatırmalarına imkân kalmamıştı. Diğer taraftan harp içinde, bir milyondan fazla mesken tahrip olmuş ve Fransadaki şehircilik ve imar bakanlığının bildirdiği gibi Fransadaki mesken ihtiyacını karşılamak için, ayda (20.000) ev inşa etmek lâzımgeliyordu. Fransada, diğer memleketlerdeki durumun aksine olarak, geniş halk tabakalarına mesken inşası, Belediyeler tarafından değil, bu işte mütehassıs H.B.M. (offices publices d'habitations â bon marehe) büroları tarafından deruhte edilmiştir. Bu teşekküller, resmî kararlarla tesbit edilmiş, muayyen standartlara cevap veren ev inşa eder, bunları kiraya verirler. Bu organizasyonların düşük faizle temin ettikleri krediyi, hükümet muvafakatiyle, emekli sandıkları vermektedir. 1947 de kabul edilen bir kanunla H.B.M. teşekküllerine, daha müsait kredi şartları kabul edildi; memleket içinde yapılmış olan bu ucuz mesken ofislerine ikraz edilen sermayelerin amortismanı daha uzun vadelere bağlandı. Bu müddet evvelce 40 sene iken bu defaki kanunla 65 seneye çıkarıldı. Halka kira evleri inşa edecek bu teşekküllerin ödeyecekleri faizler şöyle hesap edilmektedir: İlk iki sene faizi: 0 dır. Üçüncü seneden beşinci seneye kadar faizi: % 1 dir. Altıncı seneden onuncu seneye kadar faizi % 1.9 dur. Onuncu seneden 65 inci seneye kadar faizi: %2.9 dur. (Bu mikdara amortisman da dahildir). Bu operasyonlarda bir malî muvazene tesis etmek için hükümet tarafuıdan, ucuz meskenlerin azamî kira bedelleri de tesbit edilmiştir. 29 haziran 1949 da kabul edilen bir kanunla, bu evlerin kira bedeli her 6 ayda bir yükselmeğe tâbi tutulacak ve 5 sene zarfında kira bedeli bugünkü duruma nazaran % 100 artmış olacaktır. İsviçre: İsviçrede, 1939 a nazaran hayat % 62 nisbetinde pahalılaşmış, buna mukabil, inşa masrafları % 100 artmıştır. Harpten evvelki kiralar, normal gelirin % 20-25 ini teşkil etmekte idi. Resmî kontrol sayesinde, kira mikdarları burada da stabilize edilmiş, halbuki harpten sonra, gelir mikdarı % 50 artmış bulunduğundan, kiracılar lehine müsait bir vaziyet hasıl olmuştur. Demek ki burada
da mesken inşaatını teşvik için, devlet, yardım tahsisatı ayırmak mecburiyetinde kalmıştır. İsviçrede yapı kooperatifleri geniş mikyasta faaliyet göstermektedir. İsviçre konfederasyonu, bütün kantonlar ve belediyeler, mesken inşaatına, maliyet bedelinin % 15-40 arasında yardım tahsisatları (subvention) 1ar ayırmışlardır. Fakir ve dar gelirli halk tabakalarının meskenleri, umumiyetle, kooperatifler tarafından inşa edilmektedir. Bu cins evlerin satışı mümkün değildir. Kooperatifler, inşa ettikleri meskenleri, dar gelirli, çok çocuklu ailelere kiralamakla mükelleftirler. Kooperatiflerin kiraları, daimî bir şekilde belediyeler tarafından kontrol edilmekte ve kooperatif idare heyetlerinde belediyelerin bir mümessili bulunmaktadır. Halen İsviçrede 250 kooperatifin idare ettiği 25.000 mesken vardır. 1942-1947 seneleri içinde, İsviçrede 72.000 mesken inşa edilmiş, bu mikdarm 44.000 i devlet yardımiyle yapılmıştır. Bu suretle kira bedelleri hissedilir bir şekilde düşmüş ve hayat pahalılığının da kısmen önüne geçilmiştir. Harpten evvel senede 1200 İsviçre frangına kiralanan standard bir evin bugünkü kirası 1400-1600 franktır, isviçrede, bilhassa Zürih belediyesi 45 senedir, mesken inşasına büyük önem vermiştir. Halen şehrin mesken işine yatırdığı sermaye 34 milyon franktır. Bu mikdarm 7 milyonu şehrin kooperatiflere yaptığı ikrazdır. Kalan 27 milyonu belediyenin kiralık meskenlerine yatırmış olduğu seımayedir. Senede 1.790.000 frank kira toplandığına nazaran, bu sermaye %6.6 bir faiz getirdiği görülür. Belediyenin tayin ettiği kira bedelleri, şehirdeki diğer binaların kiralarına nisbetle çok düşüktür. 1947 sonunda belediyenin Zürih şehrinde 3400 aileyi barındıracak evi mevcuttu. Bu mikdar, yeni ilâvelerle her sene artmaktadır. Zürih belediyesi, ayrıca kooperatiflere, bedeli, uzun vade ve düşük faizle ödenen arsalar temin ederek, mesken inşaatına, maliyet bedelinin % 94 üne kadar ikrazda bulunmakta, belediyeye, % 10 hisse satın alarak, bu faaliyete bizzat iştirak etmektedir. Zürihte, 1934 senesine kadar 50 kooperatif 12000 mesken inşa etmiş, bu işe 268 milyon frank sarfedilmiştir. Belediye kendi memurlarının emekli sandığından da bu işe ikrazda bulunmuştur. Belediye, kooperatiflerin hesaplarını, bir nizamnameye istinaden her sene kontrol etmektedir. Belediyenin tayin ettiği bir komisyon, hazırlanan kooperatif projelerinin şehircilik ve mimarî bakımlardan, sağlam konsepsiyonlara dayanmasını temin eder. Dar gelirli, çok çocuklu aileler için, sade, rasyonel meskenlerin inşası tasvip edilmektedir. Arazi israf eden, yol tullerini, tesisat şebekesi masraflarını arttıran, villâ şeklindeki mene- münferid evlere malî yardım yapılması kat'iyetle dilmiştir. Harp dolayısiyle yükselen maliyet bedelleri, konfederasyon, kanton ve belediyeleri bu işlerin malî yükünü taksim etmeğe mecbur etti. Kooperatiflere ikraz şekli şöyle tesbit edildi. Arazi kıymeti dahil, maliyet bedelinin: % 7.5 ini konfederasyon % 7.5 ni kanton, (faizsiz olarak) % 30 unu mahallî belediyeler. Bu suretle inşa masraflarının % 45 i temin edilmiş oluyordu. Lâzım olan mütebaki sermayenin: Bank, % 65 ini % 3.5 faizle birinci ipotek karşılığı Kantonal % 29 unu % 1.5 faizle mahallî belediyeler ikinci ipotek karşılığı. % 6 sını da % 3.5 faiz alarak kiracı temin temektedir. İsviçrede, kooperatiflerin inşa etmekte jiduğu bu siteler, asrımızın en yeni şehircilik konsepsiyonlarına göre yapılmaktadır. Bu resmî yardımlar sayesinde meskenlerin kültürel seviyeleri çok yükselmiştir; aynı zamanda, şehirlerde, imar bakımından programlı bir şekilde ilerlemektedir. Türkiye : Türkiyede halen mevcut, mesken inşaatını teşvik e- den, 5218 ve 5228 sayılı kanunlar, mesken problemini, memleket mikyasında halleder mahiyette olmayıp, sadece arızî ve muvakkat bir tedbir olarak kabul edilebilir. Bu kanunların tafsilâtına girmiyeceğiz. Esasları itibariyle, vatandaşlara, daha ziyade, bedelini 10 senede ödeyecekleri arsalar temini hususundadır. Bina inşa masrafları, yol ve tesisat masrafları karşısında sadece arsa temin etmek bu dâvayı halletmiyeceği tabiidir. Ayrıca, her sene, mahdut bir kredi de Emlâk Bankası eliyle, evi olmıyan vatandaşlara, 20 sene vade ve % 5 faizle dağıtılmaktadır. Bu da memleketin mesken ihtiyacını karşılamaktan çok uzaktır. Avrupanm muhtelif memleketlerinde, mesken dâvasının, resmî ve gayri resmî teşekküller vasıtasiyle, birçok kollardan nasıl ele alındığını, geniş halk tabakalarına ne suretle mesken teminine çalıştığını yukarıda izah ettik. Devletlerin mesken işini, tıpkı bir eğitim işi gibi, esas vazifeleri meyanmda saydıklarını, şehirlerdeki bu sosyal dâvayı programlı bir şekilde halletmeye çalıştıklarını gördük. 1950 senesinde İstanbul şehrinin mesken durumunu tetkik eden komisyonumuz, ihtiyacın ne derece şiddetli, vaziyetin ne kadar vahim olduğunu görmüştü. O zaman yapılan hesaplara göre şehrin derhal temin edilmesi icabeden 40.000 meskene ihtiyacı vardı. Mevcut bütün şartlar bizi, mesken buhranını en kısa
bir zamanda karşılamak üzere, asgarî mesken üniteleri araştırarak, bu meseleyi iktisadî bir problem olarak tetkike sevketmelidir. Mevcut imkânlarımızla, azamî sayı, da mesken inşasının yegâne sureti hal olduğunu kabul etmek zarurîdir. Diğer taraftan mantıkî bir ev plânında biolojik şartları da unutmamalıdır. Kabul edilecek ev tipleri, muayyen bir asgarinin (meselâ 35 m 2 ) altına düştüğü takdirde, bu yuva, bir aileninin inkişafı, çocuk yetiştirmesi için müsait bir mesken olmıyacaktır. İsveçteki halk meskenlerini etüt ederken, kat irtifalarmı 2,50 m ye indirerek, blok derinliklerini, kat sayısını arttırarak elde edilen tasarrufların yekûnu % 14 ü bulmuş, tasarruf edilen bu bedel, binanın sahasının arttırılmasına kullanılmıştı. Arazi üzerine binaların yerleştirilme tarzı, seçilen tipler, evlerin ayrık veya bitişik nizamda veya çok katlı bloklar içinde tertiplenmiş olması, meskenin maliyeti üzerinde büyük rol oynayan faktörlerdir. İsveç, İngiltere, Danimarka, İsviçre, ayrık nizamda villalar şeklinde yapılan meskenlere yardım tahsisatı ayırmadığını daha evvel görmüştük. Maksat, mesken inşaatma ayrılan tahsisattan azamî sayıda inşaatın istifadesini temin etmektir. Ayrıca bizler, en basit ve sade bir şekilde, rahat bir meskenin de yapılabileceğini bilmeliyiz. Meselâ bir oda kapısının mutlaka yağlı boya ile boyanması şart değildiı. Yine o kapıya takılacak basit bir kilit de maksadı temin etmeğe kâfi gelebilir. Bilhassa bu gibi şeylerde tradisyonu bırakıp, içinde bulunduğumuz şartlara uygun basit sadeliklerle hareket etmeliyiz. Eğer insanlara; bu gibi evlerde zevkle oturmayı temin edersek, hakikî, yapı sanatkârları olduğumuz anlaşılır. Şimdi geriye inşaat endüstrimizin, daha doğrusu bizde mevcut inşa tekniğinin, ikamet problemini karşılayacak, mesken buhranını halledecek durumda olup olmadığının tetkiki kalıyor. Mimarm dahiyane bir buluşla bu problemi bir anda halledeceğine inananlar aldanmış o- lurlar. Yapı tekniği ile meşgul bulunanlar, yapının birçok vadilerinde ilmî sureti haller bulmağa gayret sarfedecek- lerdir. Fakat ne de olsa bu kimseler hiç bir zaman bir sihirbaz değildir. Bu sade tedrici bir inkişafı beklemek zarureti vardır. Henüz garbın bir tradısyona bağlı olmıyan yapı usullerinin değerli ve değersizlerini, elde uzun senelerin tecrübe neticeleri bulunmadığından, birbirinden ayırmak güçtür. Bu sahada geniş mikyasta tecrübeler yapmak lâzımdır. Türk milletinin refahı, kurulacak yeni meskenlerin inşasına da bağlıdır. Bu mevzuda çalışanlar acaba halkı mesken sefaletinden kurtaracak, ve onları rahat evlere kavuşturacak yolu bulacaklar mı? Bunun tahkiki için, devlet, mahallî idareler, belediyeler, teknisyenler, inşaatçılar, el ele vererek, yorulmak bilmeden, yüksek bir idealizm fikriyle çalışmaları gerekiyor. Milletin bunu bizden beklemeğe hakkı vardır. Tashih: Prof. Kemâl Ahmet Aru'nun Dergimizin 1952 11-12 nci sayılarında çıkan «Avrupada Mesk an Problemi» adlı yazısında vukua gelen yanlışları aşağıda tashih ederken özür dileriz. Sahife Satır Yanlış Doğru 232 2 dertlerine fertlerine» 9 seviyesinde seviyesini» 19 memleketteki memleketlerdeki» 20 Sovyetler devletler» 21 inşasını inşasına» 28 kanun kanunlaı-» 56 cepheleri veçheleri» 62 revolusyonun revolüsyonu» 67 yani yeni» 72 stabilije stabilize» 73 dirletmiştir geriletmiştir. 233 3 edilmesini edilmesi» 55 â marche â bon marche» 27 mesken meskenlerin» 35 optumin optimum» 39 haiz taliplerin haiz bir meseledir. 234 7 seviyelerine seviyelerinin 7 30 kabiliyeti kabiliyetini» 30 görünmesi müşahedesi için bu temas» 37 riayet dirayet 235 7 200.000 sıhhat 2100 saat» 20 rezional regional» 21 H.B.M. H.S.B.» 26 teşebbüs tesbit 236 4 % 14 % 4 (Baş tarafı 99 uncu sahifede) İstihbarat şubesi: Parkların geniş ölçüde tanınması istifade edilmesi için malûmat sağlar. İmtiyaz şubesi: Parklar dahilinde nakliye vesaiti, yiyecek ve diğer ihtiyaçları karşılamak üzere mukaveleler tanzim eder. Emniyet şubesi : Ziyaretçilerin emniyetini sağlamak maksadiyle emniyet tedbirleri alır. Tarih şubesi: Tarihî ve arkeolojik araştırmalar ve tarihî ve kıymeti haiz eserlerin tamir ve ıslâhiyle alâkadar olur. Tabiî Bilgi şubesi: Müzeler temin etmek ve tetkik grupları tertiplemekle halkın tabiî bilgilere karşı alâkasını u- yandırır. Orman şubesi: Orman yangınları, ağaç hastalıkları ve böcek âfetleriyle mücadele ederek ormanlarm korunmasını sağlar. Halen bu servis, 28 Millî Park, 150 Millî âbide ve tarihî ve askerî parklardan sorumludur.