STAT K Ç BASINÇ ALTINDAK HASAR DAVRANI I

LAMAN SARIM KOMPOZ T BORULARIN M X MODA GÖRE STAT K Ç BASINÇ ALTINDAK HASAR DAVRANI I Hüseyin ARIKAN Selçuk Üniversitesi Seydi ehir Meslek Yüksekokulu, Seydi ehir, KONYA ÖZET Bu çal mada, farkl aç larda yüzey çenti i aç lm, filaman sar m cam takviyeli plastik (CTP) borular n, statik iç bas nç alt ndaki hasar davran lar incelenmi tir. Deneyde, serbest uçlu, iç bas nç testi uygulanm r. Deneylerde; alt tabakal, ±55 sar m aç na sahip, E-cam/epoksi cam takviyeli plastik borular kullan lm r. 0º, 15º, 30º,45º,60º, 75º ve 90º aç lar nda ve a/t= 0.50 sabit olmak üzere eliptik yüzey çentikleri aç lan numunelere, hasara u ray ncaya kadar statik iç bas nç uygulanm r. De ik aç larda yüzey çenti ine sahip numunelerin patlama bas nç de erleri tespit edilmi tir.çatlak aç n de imi ile patlama bas nçlar ndaki de im incelenmi tir. Anahtar kelimeler: CTP boru, yüzey çenti i, mix mod ve patlama bas nc FAILURE BEHAVIOR OF FILAMENT WOUND COMPOSITE PIPES UNDER STATIC INTERNAL PRESSURE ACCORDING MIX MODE ABSTRACT In this study, failure behavior of filament wound glass reinforced plastic (GRP) pipes with surface notch which have different angles under internal pressure has been investigated. Glass reinforced plastic (GRP) pipes are made of E-glass/epoxy and tested open-ended condition Test specimens have antisymetric six layers, which have ±55º winding angles. Tests have been performed at seven different notch angles such as 0º, 15º, 30º,45º,60º, 75º and 90º and a/t = 0.5. The burst pressures of specimens are determined. Variation of the notch angles between burst pressure has been examined. Keywords : GRP pipe, surface notch, mix mode and burst pressure 1. G Son y llarda, CTP borular, yüksek mukavemet, hafiflik ve korozyon gibi özellikleri aç ndan çelik borulara alternatif malzeme olarak kullan lmaya ba lanm r. Özellikle, savunma sanayinde, yüksek bas nç dayan gerektiren roketatar namlular nda yayg n olarak kullan lmaktad r. Ayr ca, çme suyu hatlar, kapal sistem sulamalar, bas nçl /bas nçs z at k su hatlar, ya mur suyu drenajlar, orta ve küçük ölçekli hidroelektrik santrallerinin cebri borular, endüstriyel so utma suyu hatlar ve yolalt geçi leri gibi pek çok alanda tercih eilmektedirler. 527

CTP borular n bu kadar geni kullan m alanlar, bu borular n üretim parametreleri ve mekanik özellikleri aç ndan ara rmalar da h zland rm r. Tarakç lu ve arkada lar, de ik sar m aç lar na sahip ve yüzey çatlakl filaman sar m CTP borularda, sar m aç n ve yüzey çatla n yorulma davran na ve patlama mukavemete etkisini ara rm lar, ayr ca yüzey çatlakl CTP borular n korozif ortamdaki yorulma davran lar da incelemi ler [1-5]. Philippides ve ark. [6], tabakal CTP kompozit levhalar üzerinde yapt yorulma deneylerinde, sabit ömür zarflar elde etmi lerdir. Shan ve Liao [7], cam ve karbon takviyeli epoksi matriks kompozitlerin çekme durumundaki yorulma davran lar, Vanpaepegem ve ark. [8], yorulma sonucu tabaka ayr lmas olay, Wolodgo [9], filaman sar m borularda, çekme durumundaki yorulma davran incelemi lerdir. Kaynak ve Mat [10], ±55 sar m aç, 2 tabakal, CTP borular, %60, %70 ve %80 σ zz statik gerilme oranlar nda, R=0.1 ve f= 0.1, 1 ve 10 Hz frekans alt nda çekme yorulmas na tabi tutmu ve frekans n, hasar mekanizmas na etkisini incelemi lerdir. Bax [11] taraf ndan yap lan bir çal mada filaman sar m k sa boylu iç bas nca maruz tüplerin yorulma deneyleri ile deformasyon davran lar ara lm r. Martens ve ark. [12-13], filaman sar m borular, aç k uçlu, kapal uçlu iç bas nç ve eksenel çekme durumlar nda yorulma davran lar incelemi lerdir. Perreux ve ark. [14-15], ±55 o sar m aç ve üç tabakal, E cam-epoksi reçine, filaman sar m borularda, frekans n yorulmaya etkisini incelemi lerdir. Tong [16], sabit genlikteki yükler alt nda, E cam/epoksi filaman sar m CTP levhalarda yorulma olay, Devrajsinh [17], k rp lm karbon elyaf takviyeli termoplastik, tabakal kompozit ve dokuma cam takviyeli epoksi kompozit malzemelerin, çatlak ilerleme mekanizmas n, yorulma davran na ba olarak nas l de ti ini incelemi lerdir. P. Mertiny ve A. Gold, Fiber takviyeli polimer kompozit silindirik kaplarda yüksek bas çta s nt hasar n ölçülmesi üzerine çal ma yapm lar ve s nt hasar n uygun birbiçimde tan mlanabilmesi için ileri metodolojilere ihtiyaç oldu unu ifade etmi lerdir [18]. Bu çal mada, alt tabakal, ±55 sar m aç na sahip, E-cam/epoksi cam takviyeli plastik borular kullan lm r. 0º, 15º, 30º,45º,60º, 75º ve 90º aç lar nda ve a/t= 0.50 sabit olmak üzere eliptik yüzey çentikleri aç lan numunelere, hasara u ray ncaya kadar statik iç bas nç uygulanm r. De ik aç larda yüzey çenti ine sahip numunelerin patlama bas nç de erleri bulunmu tur. 2. DENEYSEL ÇALI MA 2.1 Numunelerin Haz rlanmas zorell firmas ndan haz r olarak temin edilen Filaman Sar m CTP borular n imalinde elyaf olarak; 17 µm çap nda, Vetrotex 1200 teks, E cam ve matriks malzemesi olarak; Ciba Geigy, Bisphonel A, Epoksi CY 225 kullan lm r. Üretimde ya sarg (wet winding) metodu kullan lm r. S cakl 60 C de kontrol alt nda tutulan bir reçine banyosundan geçirilen elyaflar, yine s cakl 60 C ye getirilen ve üzerine QZ-13 kal p ay malzeme sürülen, çap 72 mm ve boyu bir metre uzunlu unda olan mandreller üzerine, toplam 6 tabaka olmak üzere sar larak imal edilmi tir. Her bir boru için ba tan sona sabit lik sar m aç kullan lm r. Üretilen kompozit borular n tabaka dizilimi (+55º/-55º) 3 antisimetrik olarak seçilmi tir. Sar m i lemi bittikten sonra, 2 saat 135 C ve daha sonra tekrar 2 saat süreyle 150 C s cakl nda f nda tutulan numunelerin kür i lemi tamamlanm r. Daha sonra borular, 100 mm uzunlu unda kesilerek standart deney numuneleri haline getirilmi tir. Çizelge 1. de kullan lan elyaf ve matriks malzemenin özellikleri verilmi tir. 528

Çizelge 1. Kullan lan elyaf ve matriks malzemenin özellikleri E (GPa ) ν σ çek (MPa) ρ(gr/cm 3 ) ε kop (%) Vetrotex 1200 teks E-cam 73.0 0.25 2400 2.6 1.5-2 Ciba Geigy CY 225 epoksi reçine 3.4 0.38 50-60 1.2 4-5 ç çap 72 mm ve et kal nl t= 2.4 mm olan ±55 sar m aç filaman sar m CTP borulara eliptik yüzey çenti i açmak için, a/t = 0.50 ( a, çentik derinli i, t, boru kal nl ) olacak ekilde, çap φ=68 mm ve kal nl 1 mm olan kanal freze çak kullan lm r. Daha sonra freze tezgah nda özel bir aparat kullan larak, CTP borular üzerine 0º, 15º, 30º,45º,60º, 75º ve 90º do rultuda eliptik yüzey çentikleri aç lm r. ekil 1. de boru ekseni ile aç ematik gösterimi verilmi tir. ekil 1. Yüzey çenti inin boru ekseni ile yapt aç ekil 2. de boru üzerindeki sonsuz küçük bir dv hacim eleman na etki eden kuvvetler ve ayn borunun eksenel çekme ve kapal uçlu, aç k uçlu iç bas nç yükü alt nda olmas halinde gerilme durumu ematik olarak verilmi tir. Burada; σ θθ te etsel gerilme, σ zz eksenel gerilme ve σ r radyal gerilmedir. Deneylerde serbest uçlu (aç k uçlu) gerilme durumu (σ θθ ) kullan lm r. Serbest uçlu iç bas nç testi ile te etsel yönde gerilme olu urken eksenel yönde herhangi bir gerilme olu mamaktad r. σr Kapal uçlu Aç k uçlu Eksenel çekme iç bas nç (serbest uçlu) iç bas nç ekil 2. Bir boruda eksenel çekme, kapal ve aç k uçlu iç bas nç gerilme durumu Serbest uçlu iç bas nç testi için, ekil 3 de görülen test aparat imal edildi. Hidrolik pompa ile bas nç art, 10 ar barl k bas nç aral klar ile tedricen patlay ncaya kadar yap lm r. 529

ekil 3 Serbest uçlu iç bas nç test aparat 3. DENEY SONUÇLARI ve TARTI MA Yap lan statik iç bas nç deneyleri sonucunda, farkl yüzey çenti i aç na sahip numuneler patlay ncaya kadar iç bas nç testine tabi tutuldular. Çentik aç na ba olarak numunelerin patlama bas nçlar de imi ekil 4 de verilmi tir. Grafikten de görülece i üzere boru eksenine paralel olan çentikli numunede en dü ük bas nç de eri elde edilmi tir. Çentiksiz numunenin patlama bas nc 270 bar tespit edilmi tir. Elde edilen bas nç de eri 120 bar de erinde olup, et kal nl n yar na kadar eliptik yüzey çenti i aç lm bir boru için yine de oldukça yüksek bir de erdir. Çentik aç artt kça, çentik duyars zla makta ve patlama bas nc artmaktad r. = 90 o de erinde patlama bas nc en yüksek de erini almaktad r. Boru ekseninde olu an te etsel gerilmenin, eksene dik do rultudaki gerilmenin iki kat oldu u göz önüne al nd nda sonucun bu de erde olmas beklenen bir durumdur. çentik aç n artmas ile patlama bas nc n artmas n bir di er nedeni = 0 o daki çentik uzunlu u de eri artt kça dü mekte ve = 90 o de en dü ük de erini almaktad r. ekil 4. Çentik aç na ba olarak numunelerin patlama bas nçlar de imi Yap lan statik iç bas nç deneyinde hasar; boru patlamaya yak n de erlere kadar elastik ekil de imi olup, daha sonra patlamaya yak n de erlerde kal ekil de imine ramaktad r. Ba lang çta, artan iç bas nçla, boru çap nda art ve boru boyunda k salma eklinde olmaktad r. Borunun bu ekilde çal mas ile tabakal bir yap ya sahip olan borularda, tabaklar aras kayma gerilmesi neticesinde, çatlak dibinde tabaka ayr lmas n 530

(delamination) ilk belirtisi olarak beyazla ma (Whitening) ve daha sonra matriste mikro çatlaklar (matrix cracking) olu makta ve olu an bu k lcal çatlaklar n ilerlemesi ile borunun iç yüzeyinden d yüzeyine k lcal delikler (pin hole) meydana gelmektedir. Yüzeye ula an bu delikler çatlak dibinde terleme, daha ilerleyen bas nçlarda damlac k ve daha sonra s jeti olarak sonuç hasar meydana gelmi tir. Tarakç lu ve arkada lar yapt klar çal malarda ayn sar m aç na sahip borular n yorulma ve statik iç bas nçlar n da da benzer hasar davran gözlemlemi lerdir [1-5]. Çentik aç n hasar olu umuna ve geli imine herhangi bir etkisi olmamakla birlikte sadece aç n küçük de erlerinde beyazla ma daha fazla olu mu tur.ve aç artt kça tabaka ayr lmas n i areti olan beyazla ma daha da azalm r. Tüm çentik aç lar nda ayn hasar mekanizmas i lemi tir. Hasarl boru numnelerinin resimleri ekil 5-6 da verilmi tir. ekil 5. Çentiksiz ve s ras yla 0 o, 15 o ve 30 o aç larda çentik aç lm borular n deney sonras resimleri ekil 6. S ras yla 45 o, 60 o 75 o ve 90 o aç larda çentik aç lm borular n deney sonras resimleri 531

4. SONUÇLAR 0º, 15º, 30º,45º,60º, 75º ve 90º aç lar nda ve a/t= 0.50 sabit olmak üzere eliptik yüzey çatlaklar aç lan numunelerin statik iç bas nç testleri sonucu a daki sonuçlar elde edilmi tir; - Çentik aç artt kça, çentik duyars zla makta ve patlama bas nc artmaktad r. = 90 o de erinde patlama bas nc en yüksek de erini almaktad r. - çentik aç n artmas ile patlama bas nc n artmas n nedeni = 0 o daki çentik uzunlu u de eri artt kça dü mekte ve = 90 o de en dü ük de erini almaktad r. - Çentik aç n hasar olu umuna ve geli imine herhangi bir etkisi olmamakla birlikte sadece aç n küçük de erlerinde beyazla ma daha fazla olu mu tur. - Yap lan statik iç bas nç deneyinde hasar; tabakal bir yap ya sahip olan borularda, tabakalar aras kayma gerilmesi neticesinde, çatlak dibinde tabaka ayr lmas (delamimation) ilk belirtisi olarak beyazla ma (Whitening) ve daha sonra matriste mikro çatlaklar (matrix-cracking) olu makta ve olu an bu k lcal çatlaklar n ilerlemesi ile borunun iç yüzeyinden d yüzeyine k lcal delikler (pin-hole) meydana gelmektedir. Yüzeye ula an bu delikler çatlak dibinde terleme, daha ilerleyen bas nçlarda damlac k ve daha sonra s jeti olarak sonuç hasar meydana gelmi tir. TE EKKÜR Bu çal ma, Selçuk Üniversitesi Bilimsel Ara rma Projeleri (BAP) Koordinatörlü ü taraf ndan desteklenmi tir. Yazar, bu destekten dolay Selçuk Üniversitesi Bilimsel Ara rma Projeleri (BAP) Koordinatörlü ü ne te ekkür eder. KAYNAKLAR 1- Tarakç lu, N., Akdemir, A., Avc, A., 2001, Strength of filament wound GRP pipes with surface crack, Composites Part B, 32, 131-138 2- Tarakç lu, N., Gemi, L., Özcan, M., ±450 Filaman sar m cam/epoksi borular n iç bas nç alt nda yorulma hasar davran Selçuk Ün. 6.Uluslararas K lma Konferans, Konya, 2003. 3- Gemi, L., Tarakç lu, N., Yap, A., ±550 Filaman sar m cam/epoksi borular n iç bas nç alt nda yorulma hasar davran Selçuk Ün. 6.Uluslararas K lma Konferans, Konya, 2003. 4- Tarakç lu, N., Gemi, L., Yap, A., Fatigue Failure Behavior of Glass/Epoxy ±55 Filament Wound Pipes under Internal Pressure. Composites Science and Technology 2005:65,703-708. 5- Avci, A., ahin, Ö.S. and Tarakcioglu, N. 2005, Fatigue behavior of surface cracked filament wound pipes with high tangential strength in corrosive environment, Design and Performance of Composite materials Conference, 3-6 april Sheffield, UK 6- Philippides, T. P., Anastas os, P., 2001, Complex stress state effect on fatigue life of GRP laminates. Part I, J. of Fatigue, 24: 813 823 532

7- Shan, Y., Liao, K., 2002, Environmental fatigue behavior and life prediction of unidirectional glass carbon/epoxy hybrid composites, J. of Fatigue, 24: 847 859. 8- Vanpaepegem, W., Degrieck, J., 2001, Fatigue degradation modelling of plane woven glass/epoxy composites, Composites Part A, 32: 1433-1441. 9- Wolodgo, J., 1999, Biaxial fatigue and leakage characteristics of fiber reinforced composite tubes, Ph.D. Thesis, University of Alberta. 10- Kaynak, C., ve Mat, O., 2001, Uniaxial fatigue behaviour of filament-wound glassfiber/epoxy tubes, Composite Science and Technology, 61: 1833-1840. 11- Bax, J., 1970, Deformation behaviour and failure of glass fibre reinforced resin material, Plastic and Polymers, 2: 27-30. 12- Ellyin, F., and Martens, M., 2000, Biaxial fatigue behaviour of a multidirectional filament-wound glass-fiber/epoxy pipe, Composite Science and Tecnology, 61: 491-502. 13- Martens, M., and Ellyin, F., 2000, Biaxial monotonic behaviour of a multidirectional filament-wound glass-fiber/epoxy pipe, Composites Part A, 31: 1001-1014. 14- Perreux, D. and Joseph, E., 1996, The effect of frequency on the fatigue performance of filament wound pipes under biaxial loading: experimental results and damage model, Composite Science and Technology, 57: 353-364. 15- Richard, F., and Perreux, D., 2000, A reliability method for optimization of φ fiber reinforced composite pipes, Reliability Engineering and System Safety, 68: 53-59. 16. Tong, J., 2002, Characteristics of fatigue crack growth in GFRP laminates, Int. J. of Fatigue, 24: 291 297. 17. Devrajsinh, R., A., 1997, Development of a new fatigue damage growth model for polymer matrix composites, Ph.D. Thesis, University of Wayne State, USA 18. Mertiny, P. ve Gold, A., Quantificition of leakage damage in high pressure fibre reinforced polymer composite tubular vessels, Polymer Testing, 2007, 26:172-179. 533