istanbul TiCARET ODASI YAYlN NO :1994-5 ' ORTAAFRIKA IHRACAT PAZAR ARAŞTIRMASI NiJERYA GANA TANZANYA istanbul
Bu çalışma, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti'nin Birleşmiş Milletler Geliştirme Programı çerçevesinde TUR/88/031 numaralı projesi olup istanbul Ticaret Odası'nın elemanlarınca hazırlanmıştır. Hazırlayanlar Selçuk Tayfun Ok Özlenen Sezer
ÖN SÖZ Oda'mızın, ihracatçılarımızın ve dış yatırımlarla ilgilenen şirketlerimizin potansiyel pazarlarla ilgili bilgi gereksinimlerinin karşılanmasına yönelik çeşitli çalışmaları da bulunmaktadır. Bu tür çalışmalarımızın en önemlilerinden birisi ihracat pazar araştırmaland ır. Ticari ve ekonomik ilişkilerimizin geliştirilmesi bakımından potansiyel arzeden ülkelerdeki piyasa koşulları, ekonomik durum, iş mevzuatı ve işadamiarım ız açısından yararlı olacağı düşünülen diğer konulara ilişkin bilgilerin araştırılıp değerlendirildiği bu çalışmalar, 1984 yılından beri sürdürülmektedir. 1989 yılına kadar yalnızca Oda'mızın olanakları ile gerçekleştirilen bu tür araştırma çalışmaları, Birleşmiş Milletler (BM) Geliştirme Programı çerçevesinde işbirliği yaptığımız Uluslararası Ticaret Merkezi (ITC) ile ortaklaşa projelerle de yapılmaya başlanmıştır. Söz konusu proje çerçevesinde gerçekleştirilen bu araştırmada, ülkemiz açısından bugüne kadar hemen hemen hiç değerlendirilmeyen fırsatiara sahip olan, ancak yeterli bilgi sahibi almadığımız üç Afrika ülkesi seçilmiştir. Doğu'dan Batı'ya doğru Orta Afrika kuşağında yeralan Tanzanya, Nijerya ve Gana, özellikle ihracat potansiyelimiz açısından incelenmiştir. Araştırmamızın ihracatçılarıiıııza ve ilgililere faydalı olmasını diler, hazırlanmasında katkısı bulunan BM kuruluşlarına, T.C. Nijerya Büyükelçisi Salih Zeki Karaca'ya, T.C. Lagos Ekonomi ve Ticaret Müşaviri Ayhan Özkan'a, çalışmayı yapan Oda' m ız elemanları Selçuk Tayfun Ok ve Özlenen Sezer'e, yazımını gerçekleştiren Oya Uçar ve Selma Subutay'a teşekkür ederim. Genel Sekreter Prof. Dr. ismail Özaslan
içindekiler ÖNSÖZ AMAÇ-YÖNTEM........................................................................................ 9 ÖZET DEGERLENDiRME-SONUÇ... 11 NiJERVA... 15 1. ÜLKE VE TOPLUM... 17 1. COGRAFi YAPI... 17 2. DEMOGRAFiK YAPI... 17 2.1. Sosyal Yapı... 17 2.2. Nüfus... 17 2.3. Dil... 18 2.4. Din... 18 2.5. Eğitim ve Sağlık... 18 2.6. Para Birimi... 19 3. TARiHi YAPI... 19 4. idari YAPI... 19 ll. GENEL EKONOMi... 20 1. GENEL DURUM... 20 2. imalat SANAYii... 23 3. TARIM VE HAVVANCILIK... 25 3.1. Tarımsal Üretim... ~... 25 3.2. Hayvancılık, Balıkçılık... 26 4. MADENCiLiK VE PETROL... 27 4.1. Maden Üretimi... 27 4.2. Petrol Üretimi... 28 5. ULAŞTlRMA... 30 5.1. Karayolu Taşımacılığı... 30 5.2. Denizyolu Taşımacılığı... 30 5.3. Demiryolu Taşımacılığı... 30 5.4. Havayolu Taşımacılığı... 30 6. BÜTÇE VE ÖDEMELER DENGESi... 31 lll. DIŞ TiCARET... 33 1. GENEL DIŞ TiCARET... 33 2. ihracat... 34 3. ithalat... 36 4. TÜRKiYE-NiJERYA TiCARi ilişkileri... 39 IV. PAZAR HAKKINDA BiLGiLER... 40 1. PAZARlN YAPISI... 40 1.1. Yurtiçi Mal Arz ı...,... 40 1.2. Dış Ticaretin Genel Seyri... 41 1.3. ithalatta Kısıtlamalar... 42 1.4. ithalat Uygulaması... 43 1.5. ithalatta Vergi Uygulamaları... 43
1.6. Dağıtım Kanalları... 47 1.7. Tüketicinin Yapısı ve Davranışlar... 48 1.8. ihracat Olanaklarım ız... 49 1.9. ihracatçılarımıza Öneriler... 51 V. işadamlari için YARARLI BiLGiLER... 52 1. ÜLKEYE GiDiŞ... 52 2. NASIL GiDiLiR... 52 3. NE ZAMAN GiDiLiR... 53 4. GÜMRÜK KONTROLÜ... 53 5. i KLiM-KIY AFET... 5:3 6. ULAŞIM... 53 7. iş SAATLERi... 53 8. HABERLEŞME... 54 9. DiGER YARARLI BiLGiLER... 54 1 O. YARAR Ll ADRESLER... 54 11. GÖRÜŞÜLEN KiŞiLER... 54 12. FAYDALANILAN KAYNAKLAR... 56 GANA... 57 1. ÜLKE VE TOPLUM... 59 1. COGRAFi YAPI... 59 2. DEMOGRAFiK YAPI... 59 2.1. Sosyal Yapı... 59 2.2. Nüfus... 59 2.3. Dil... 60 2.4. Din... 60 2.5. Eğitim ve Sağlık... 60 2.6. Para Birimi... 60 3. TARiHi YAPI... 61 4. idari YAPI... 61 ll. GENEL EKONOMi... 62 1.TARIM... 66 2. imalat SANAYii... 68 3. MADENCiLiK... 69 4. BANKACillK... 71 5. BÜTÇE VE ÖDEMELER DENGESi... 72 6. ULAŞTlRMA... 73 6.1. Karayolu Taşımacılığı... 73 6.2. Demiryolu Taşımacılığı... 73 6.3. Havayolu Taşımacılığı... 74 6.4. Denizyolu Taşımacılığı... 74 lll. DIŞ TiCARET... 75 1. GENEL DIŞ TiCARET... 75 2. ihracat... 77 3. ithalat... 78 4. TÜRKiYE-GANA TiCARi ilişkileri... 81
IV. PAZAR HAKKINDA BiLGiLER... 82 1. PAZARlN YAPISI... 82 1.1. Pazarın Tanımı ve Büyüklüğü... 82 1.2. Dağıtım Kanalları... 83 1.3. Tüketicinin Yapısı ve Davranışları... 85 1.4. ithalat Rejimi ve Uygulaması... 86 1.5. ithalatı Yasak Mallar ve Kısıtlamalar... 86 1.6. ithalatın Finansmanı... 87 1.7. ithalatta Gerekli Belgeler... 87 1.8. ithal Mallarında Standart Uygulaması ve E kspertiz Uygulaması... 87 1.9. Gümrük Rejimi ve istenilen Belgeler... 88 1.1 O. ithalatta Alınan Vergiler... 88 1.11. Ambalaj Paketierne ve Etiketlema Standartları... 89 1.12. Pazara Giriş için Çeşitli Bilgiler... 90 V. işadamlari için YARARLI BiLGiLER... 94 1. ÜLKEYE GiRiŞ... 94 2. NASIL GiDiLiR... 94 3. NE ZAMAN GiDiLiR... 94 4. GÜMRÜK KONTROLÜ... 94 5. iklim VE KIYAFET... 95 6. ULAŞIM... :... 95 7. iş SAATLERi... 95 8. HABERLEŞME... 95 9. OTELLER... 96 10. DiGER YARARLI BiLGiLER... 96 11. Y ARARLI ADRESLER... 96 12. GÖRÜŞÜLEN KiŞiLER... 102 13. FAYDALANILAN YAYlNLAR... 104 TANZANYA... 105 1. ÜLKE VE TOPLUM... 107 1. COGRAFi YAPI... 107 2. DEMOGRAFiK YAPI... 107 2.1. Sosyal Yapı... 107 2.2. Nüfus... 108 2.3. Dil... 108 2.4. Din... 108 2.5. Eğitim ve Sağlık... 108 2.6. Para Birimi... 108 3. TARiHi YAPI... 109 4. idari YAPI... 109 ll. GENEL EKONOMi... 11 O 1. TARIM... 113 2. MADENCiLiK... 116
3. imalat SANAYii... 117 4. BÜTÇE... 119 5. BANKACillK... 120 6. ULAŞTI RMA.................................................................................. 121 6.1. Demiryolu Taşımacılığı... 121 6.2. Karayolu Taşımacılığı... 122 6.3. Denizyolu Taşımacılığı... 122 6.4. Havayolu Taşımacılığı... 122 lll. DIŞ TiCARET... 123 1. GENEL DIŞ TiCARET... 123 2. ihracat... 124 3. ithalat....................................................................................... 125 4. TÜRKiYE-TANZANYA TiCARi ilişkileri... 127 IV. PAZAR HAKKINDA BiLGiLER... 128 1. PAZARlN YAPISI... 128 1.1. Pazarın Tanımı ve Büyüklüğü... 128 1.2. Dış Ticaretin Seyri ve Beklentiler... 130 1.3. Dağıtım Kanalları... 131 1.4. Tüketicinin Yapısı ve Davranışları... 131 1.5. ithalat Rejimi ve Finansman Uygulaması... 132 1.6. ithalat Kısıtlamaları ve Yasaklar... 133 1.7. Bürokrasi ve Kambiyo Uygulamaları... 133 1.8. ithalatta Gerekli Belgeler..................................................... 134 1.9. ithal Mallarında Standart Uygulaması... 134 1.1 O. ithalatta Kontrol ve Denetim... 135 1.11. Gümrük ve Antrepo Rejim... 135 1.12. ithalatta Vergi Uygulamaları... 135 1.13. Transit Ticaret..................................................................... 136 1.14. Zanzıbar'ın ithalat Rejimi... 136 1.15. Pazara Giriş için Çeşitli Bilgiler... 136 V. işadamlari için YARARLI BiLGiLER... 140 1. ÜLKEYE GiRiŞ... 140 2. NASIL GiDiLiR... 140 3. NE ZAMAN GiDiLiR... 141 4. GÜMRÜK KONTROLÜ... 141 5. iklim VE KIYAFET... 141 6. ULAŞIM... 141 7. iş SAATLERi... 142 8. HABERLEŞME... 142 9. ÇEŞiT~i ~DRES~E~... 142 1 O. GORUŞULEN KIŞILER... 147 11. FAYDALANILAN KAYNAKLAR... 148
AMAÇ VE YÖNTEM A.AMAÇ Bu pazar araştırmasının en önemli amacı, uluslararası ticaret ile ilgilenen firmalarımızın dikkatini, haklarında çok az şey bildiğimiz Orta Afrika ülkelerine çekebilmektir. Böylece, ihracatımızın arttırılması açısından yeni pazar olanaklarının bulunması, ihraç ürünlerimizin çeşitlendirilmesi de mümkün olabilecektir. Araştırmamızın bir başka amacı da, halen ithalatını yaptığımız birçok hammadde ve tarımsal ürünün daha değişik kaynaklardan daha düşük maliyetlerle sağlanması olanaklarının incelenmesidir. Afrika kıtasında, nispeten daha iyi değerlendirebildiğimiz Kuzey Afrika Ülkeleri ve Güney Afrika Cumhuriyeti dışında, ihracat potansiyelimizi değer!endiremediğimiz ülkeler mevcuttur. Bunlardan üçü, Birleşmiş Milletler'in (BM) ticareti geliştirme kuruluşu olan Uluslararası Ticaret Merkezi (ITC) ile yaptığımız işbirliği projesi çerçevesinde ele alınmıştır. Bunlar, doğudan batıya doğru orta kuşakta yeralan Tanzanya, Gana ve Nijerya'dır. Bu üç ülke, gerek ekonomik düzenleri, gerekse siyasi yapılanmaları dikkate alınarak, BM kuruluşları ile mutabakat içerisinde belirlenmiştir. Masabaşı ve saha araştırmalarımızda, yukarda belirtilen amaçlar doğrultusunda sözkonusu ülkelerin, a) Ekonomik yapısı ve durumu, b) Pazar büyüklüğü ve potansiyeli, c) Yurtiçi arz ve talep, ithalatının yöneldiği kaynaklar, d) Kalite, paketleme, ambalajlama ve işaretierne standartları, e) Dağıtım kanalları, f) Tüketici tercihleri, g) Dış ticaret mevzuatı, h) Pazar ile ilgili beklentiler ve öneriler, gibi işadamlarımızın gereksinim duyabilecekleri çeşitli ayrıntılar, mümkün olduğunca ele alınarak, incelenerek bilgi derlenmeye çalışılmıştır. B. YÖNTEM Oda'mızca, 1984 yılından bu yana gerçekleştirilen pazar araştırmalarında da olduğu gibi öncelikle, birinci aşamada, ihracatımız açısından potansiyel gösteren ülkelerden, ithalat büyüklüğü, ithalat mevzuatı, ihraç mallarımızın üçüncü ülkelerden ithal edilip edilmediği, ihracatçılarımızca yeterince tanınıp tanınmadığı, ekonomik ve siyasi yapısı ve istikrarı gibi çeşitli kriterler gözönüne alınarak Tanzanya, Nijerya ve Gana hedef ülkeler olarak seçilmiştir. 9
ikinci aşamada, masabaşı araştırması yapılacak hedef ülke (ler) ile ilgili olarak çeşitli dillerde yayınlanan mevcut bilgi kaynakları taranmış, güncel ve kullanılabilir bilgilerin toplanmasına çalışılmıştır. Masabaşı araştırmalarının ilk bölümünde Oda'mızda mevcut olan bilgiler incelenmiş, çeşitli kuruluşlardan dokümanlar toplanmıştır. ikinci bölümde ise, Cenevre'deki Uluslararası Ticaret Merkezi'nin dokümantasyon biriminde çalışmalar yapılmış ve bu ülkeler ile ilgili uzmanlarla görüşülmüştür. Üçüncü aşamada ise, sırasıyla Tanzanya, Gana ve Nijerya'ya gidilerek, Dar Es Salaam, Akra ve Lagos şehirlerinde saha araştırmaları gerçekleştirilmiştir. Masabaşı çalışmaları sırasında belirlenen ilgili kurum ve kuruluşlarla yüzyüze görüşmeler yapılarak sürdürülen saha araştırmalarında da, ilgili yetkililerden mevcut uygulamalar ile önümüzdeki yıllarda iş mevzuatı ile ilgili muhtemel politikaları ithalatçıların piyasa değerlendirmeleri, tercihleri, ihracştçılarımıza önerileri ile ilgili görüşleri alınmıştır. Dördüncü ve son aşamada da, masabaşı ve saha araştırmaları sonucunda elde edilen tüm bitgilerbir kere daha gözden geçirilmiş, araştırma sonuçları kaleme alınmış ve hazırlanan rapor kitap haline getirilmiştir. 10
ÖZET, DEGERLENDiRME VE SONUÇ Tanzanya, Nijerya ve Gana, gelişmişlik düzeyi bakımından dünya ortalamasının altında bulunmalanna karşm, Afrika kitasimn görece daha iyi durumda bulunan ülkeleri olup, kendi bölgelerinde önemli konumlara sahiptir. Yeraltı ve yerüstü kaynakları ile önemli bir potansiyele sahip olan her üç ülke de, yanlış ekonomi politikaları nedeniyle istedikleri gelişme hızına kavuşamamıştır. Özellikle Nijerya, zengin petrol rezervlerine rağmen, çeşitli tahminlere göre 120 milyona ulaşan nüfusu ve yanlış ekonomik uygulamalar nedeniyle, bulunması gereken çizginin altında kalmıştır. Sözkonusu ülkelerde tüketim ve ithalat eğilimi oldukça yüksektir. Bir yandan ekonomik büyüme için gerekli olan yatırım mallarının zorunlu ithalatı, bir yandan halkın bastırılmış tüketim açlığı ithalat faturasının sürekli artışına yolaçmaktadır. Ödemeler dengesinden kaynaklanan döviz darboğazı nedeniyle, kullanılmış mal ithalatı da oldukça yaygındır. Bu ülkelerin üçü de serbest piyasa ekonomisini tercih etmişlerdir. Dış ticaret sistemleri oldukça liberaldir. ithalatta ve ihracatta kısıtlama ve yasaklamalar çok fazla değildir. ithalatın finansmanı konusunda, özellikle Merkez Bankası kaynaklarından kullanım sözkonusu olduğunda, maliyet ve tahsis süresi artmaktadır. Bürokrasi ve gümrük işlemleri bakımından Gana, diğer iki ülkeye göre daha düzenlidir. Nijerya ise, gerek iç, gerekse dış ticarette çeşitli düzensizlikler yaşayan, hatta sistemli bir şekilde yabancı firmaları dolandıran illegal firmaların bulunduğu bir ülkedir. Öncelikle bu ülke ile olan ticari ilişkilerde çok daha ihtiyatlı davranmaktayarar vardır. Ürün kalitesi, ambalajlama, paketleme ve işaretleme standartları konusunda herhangi bir yaptırırnın veya talebin bulunmadığı bu ülke pazarlarında, özellikle tüketicilere yönelik gıda maddelerinde küçük paketierin satış şansı daha yüksektir. Alım gücünün zayıflığı, iklim ve koruma koşullarının yetersizliği nedeniyle büyük miktarda mal alımı yaygın değildir. Tüketici tercihleri bakımından söylenebilecek ilk söz, tahmin edilebileceği üzere, ürün fiyatının en önemli unsur olduğudur. Tüketidierin ve ithalatçıların gözünde Avrupa, ABD ve Japonya menşeli malların bir prestiji bulunsa da, fiyat unsuru herşeyin gözardı edilmesine neden olmaktadır. Ayrıca, ithalatçılar açısından, ödeme koşullarının avantajlı olması, hatta mal takasının sözkonusu olması gibi durumlarda tercih hemen değişebilmektedir. Türk ihraç mallarının bir kısmı, başta Nijerya olmak üzere, bu ülkelerde bilinmektedir. Elektrikli ev eşyaları, otomotiv sanayi ürünleri, bisküvi ve şe- 11
kerlemeler, alüminyum profil, konserveler, inşaat malzemeleri, tekstil ürünleri, plastik eşyalar, ilaçlar gibi ürünlerimiz bu ülkelere az çok ihraç edilmektedir. Ancak, bu ülkelerdeki ithalatçıların Türkiye'nin üretim ve ihracat potansiyelinden yeterince haberdar olduklarını belirtmek zordur. TANZANYA Türk ihraç ürünleri için muhtemel bir pazar olan Tanzanya, kişi başına gelirin oldukça düşük olduğu ve ödemeler dengesinde büyük açıkların bulunduğu bir ülkedir. Takas yoluyla yapılacak ticaret ülke şartları itibariyle ve özellikle döviz sıkıntısını aşabilmek için uygun bir yol olarak görünmektedir. Tanzanya'dan Türkiye'ye ithal edilebilecek muhtemel ürünler kahve, kakao, kereste, tropikal meyvalar, hurma, deniz ürünleridir. Türkiye'den ihraç edilebilecek ürünler özellikle inşaat malzemesi, plaştik malzeme, hazır giyim, işlenmiş gıda maddesi, sebze, tahıl, elektrikli eşyalar, oto yedek parçası, ilaç, çeşitli tüketim maddeleridir. Türkiye'nin Tanzanya piyasasına girmesi için ulaşım büyük bir engel gibi görünse de, Uzakdoğu ve Güney Afrika güzer Direkt ulaşım imkanının sağlanması gahının üzerinde olması bir avantajdır. ürünlerimizin piyasaya daha kolay girmesini sağlayacaktır. Genel hatlarıyla Tanzanya orada yatırım yapmayı düşünenişadamlarımıza müsait bir ortam vaat etmektedir. GANA Gerek uluslararası ticaret, gerekse de dağıtım kanalları ve iç ticaret bakımından, Gana diğer. ülkelere nazaran oldukça düzenli bir ülkedir. Dış ödemeler dengesi sorunları bulunmaktadır. Özellikle ithalatın finansmanında giderek artan sorunlar belirmektedir. Tanzanya ile aynı sosyo-ekonomik yapıya sahip olan ülkede ithalat ve ihracat yapabileceğimiz ürünler de hemen hemen aynıdır. Gana Ticareti Geliştirme Konseyi, istanbul Ticaret Odası ile işbirliği yapmayı arzu etmektedir. Bu işbirliği ortak iş toplantıları ve Türk ihracatçılarının Akra Uluslararası Fuarı'na katılması şeklinde ifade edilmektedir. NiJERYA Türk ihraç ürünleri bu piyasalarda bilinmektedir. Buzdolabı, bisküvi, forklift, alüminyum profil halen Nijerya pazarında bulunan ürünlerimizdir. Nijerya'nın dış ticarette çeşitli sorunları vardır. Yabancı işadamları için güvenli iş yapabilme ise en önemli sorundur. Bir diğer sorun da tüm gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi ithalatın finansmanı sorunudur. Bu araştırmamız süresinde özellikle saptanan bir nokta da gerek dış ticaret gerekse genel ekonomik durum hakkında detaylı rakamsal bilginin Nijerya'da bulunmadığıdır. 12
Zengin petrol rezervleri ve 120 milyonluk nüfusu dolayısıyla, Nijerya, Afrika'daki en büyük pazarlardan biri olmaktadır. Lagos'da görüşülen ve Türkiye ile iş yapan ithalatçı firmalara göre, Türk ihraç ürünlerinin rekabet şansı oldukça fazladır. Ancak Türk sanayiinin ve dış ticaretinin son on yıldaki gelişmelerinden yeterince haberdar olmadığı söylenmelidir. Sonuç olarak belirtmek gerekirse, bu piyasalarda Türk ihraç ürünlerinin, kalite, paketleme, etiketierne vs. hususlarda bir sorunu yoktur. Ancak, direkt ulaşım imkanlarının bulunmaması ve fiyat dalgalanmaları ihraç ürünlerimiz açısından temel sorun olmaktadır. Türkiye'den bu ülkelere açılacak ithalat kredilerinin Afrika piyasası için olumlu bir etki yapacağı kesindir. 13
NIJERYA
NiJERYA 1. ÜLKE VE TOPLUM 1. COGRAFi V API Resmi adı Nijerya Federal Cumhuriyeti olan ülke, Batı Afrika'da Gine Körfezi kıyısında yer almaktadır. Toplam yüzölçümü 923.768 kilometrekare olan ülke, batıda Benim, kuzeyde Nijer, kuzeydoğuda Çad gölü ve doğuda Kamerun ile çevrilidir. Jeolojik yapı olarak çok yüksek bir ülke değildir. Nijer ırmağı ülkenin en büyük akarsuyu olup Gine Körfezi'ne dökülmektedir. Trepik iklim kuşağında yer alan ülkede özellikle güney bölgelerde muson yağmurları etkili olmaktadır ve ortalama sıcaklık 32 C'dır. iç kesimlerde ise yağış mevsimi Nisan ve Ekim arasındadır ve ortalama sıcaklık daha yüksektir. Güney kıyılarda yıllık yağış miktarı 1.800-4.300 mm. kuzey bölgelerde ise 500 mm. civarındadır. 2. DEMOGRAFiK YAPI 2.1. Sosyal Yapı Nijerya da diğer Afrika ülkeleri gibi oldukça karmaşık bir etnik yapıya sahiptir. Çeşitli göç yollarının kesiştiği bir noktada olması Nijerya'da kendi gelenek ve görenekleriyle yaşayan 250 farklı grubu bir araya getirmiştir. 1960'1ı yılarda çeşitli sebeplerden başlayan dış göç daha sonraki yıllarda yerini tam tersi bir olaya; dışarıdan Nijerya'ya göçe bırakmıştır. Ülke içinde özellikle kakao üretim bölgeleri ve batıdaki sanayi ve tarım bölgelerine yönelik iç göç demografik yapının sürekli hareketli olmasına yol açmıştır. 2.2. Nüfus Nijerya nüfus artış hızı bakımından dünyada ilk sıralarda yer almaktadır. Ülkede etnik yapının olması nedeniyle sağlıklı bir nüfus sayımı yapılması oldukça güçtür. 1991 yılı Kasım ayında ülkenin nüfusu 88.5. milyon olarak açıklanırken, aynı dönem için uluslararası kaynaklar 117.5 milyon olarak Nijerya'nın nüfusunu tahmin etmişlerdir. Nüfus artış hızının %3.4. olduğu ülkede bu oranın 2000'1i yıllarda %2.5'dan daha düşük bir seviyeye çekilmesi için hükümetçe çalışmalar yapılmaktadır. Ülkedeki nüfusun %46'sı 15 yaşın altındadır. Bu durumda eği- 17
tim, istihdam ve tüketim gibi birçok konunun Nijerya için büyük sorun haline gelmesi demektir. Ülkenin en büyük şehri Lagos'dur. Sadece bu şehirdeki nüfus artış hızı yılık %1 O olurken son dönemlerde ekonomik şartların güçleş m esi sonucunda Lagos halkı ülkenin başka bölgelerine göç etmişlerdir. Özellikle 1991 yılında Abuja şehrine federal başkent ilan edilmesinden sonra bu tür göçler hızlanmıştır. Nijerya'nın önemli Şehirleri ve Nüfusları (1991 Rakamları - Milyon) lbadan Adamawa Anambra Borsa Lagos Niger On do 2.3 2.1 2.7 2.5 5.6 2.4 3.8 Abuja Del ta Enugu Kaduna Ku no Katsına Sakoto 3.8 2.5 3.1 3.9 5.6 3.8 4.3 Nijerya etnik açıdan son derece karmaşık bir yapıya sahiptir. Yaklaşık 250 etnik grubun en önemlileri Hausa-Fulanı, Yorubu ve lba'lardır. 2.3. Dil Ülkenin resmi dili ingilizcedir. Ticari görüşmelerde ve günlük hayatta tamamiyle ingilizce kullanılmaktadır. Nijerya'da kırsal kesimde kullanılan en yaygın Afrika dili özellikle kuzey eyaletlerinde kullanılan Hausa dilidir. Nüfusun %45'i Müslüman, %38'i ise Hıristiyandır. Müslümanlık kuzey eyaletlerde, Hıristiyanlık ise güney eyaletlerde yaygın olup, Hıristiyanların üçte ikisinden fazlası Protestandır. Kırsal kesimdeki etnik gruplar arasında çeşitli farklı inançlara rastlanmaktadır. 2.5. Eğitim ve Sağlık ilköğretim zorunlu ve parasızdır. 1976'da başlayan bu uygulama ile okullaşma oranı çok yükselmiştir. Ancak orta öğrenimden itibaren eğitime devam edenlerin sayısı giderek azalmaktadır. Özellikle 1970 yılından sonra yüksek öğrenime önem verilmiş ve üniversite ve yüksek okullar açılmıştır. Yüksek öğrenim özellikle teknisyen ve öğretmen yetiştirmeye yöneliktir. 18
Nijerya'da sağlık koşulları ve hizmetleri son derece kötüdür. Sıtma, verem, menenjit gibi hastalıklardan ölüm oranı oldukça yüksektir. içme suyu kaynaklarının kıtlığı ve temizlik koşullarından yoksun oluşu bulaşıcı hastalıkları artırmaktadır. Ülkede ortalama yaşarn süresi, kadınlarda 50 erkekierde 47'dir. 2.6. Para Birimi Nijerya'nın para birimi Naira'dır. Naira'nın alt birimleri kobo olup 1992 yılı Aralık ayı itibariyle 1 ABD doları 21.8 Naira, 28.2.1994 itibarıyla 1 ABD Doları 21.9 Naira etmektedir. 3. TARiHi YAPI Tarihi boyunca, Nijerya, çeşitli sömürgeci devletlerin etkisinde kalmıştır. Birinci Dünya Savaşı'ndan önce kuzey ve güney olarak ikiye ayrılan ülkede Ekim 1963'de Cumhuriyet ilan edilmiştir. Ancak bu tarihten sonra ülkede başlayan karışıklıklar çeşitli bölgelerde savaş çıkmasına sebep olmuş. 1975'de başa geçen Albay Mohammed, başka bir darbeyle indirildikten sonra, 1978 yılında siyasi partiler üzerindeki yasağın kalkmasıyla hazırlanan yeni anayasa ile sivil yönetime geçilmiştir. Seçimle başa geçen Shagari kısa bir süre sonra Tümgeneral Buhari tarafından gerçekleştirilen bir darbeyle görevden alınırken, kendisi de, 1985 yılında şimdiki Devlet Başkanı Babangida tarafından görevden uzaklaştırılmıştır. Babangida Silahlı Kuvvetler Yönetim Konseyi'nin Başkanı olarak, konumunu sağlamlaştırdıktan sonra ekonomik reformlara öncelik vermiş, defalarca ertelenen sivil yönetime geçiş için son olarak da 1992 yılı bildirilmiş ancak yine mümkün olmamıştır. 4. idari V API Nijerya Federal bir idari sistemle yönetilir. Ulusal Devlet Konseyi ve Ulusal Bakanlar Konseyi birer danışma organı niteliğindedir. 1987 Temmuz'unda açıklanan sivil yönetime geçiş planı anayasa ve seçimlerle ilgili çalışmalar bittikten sonra 1992'de sivil hayata geçişi önermişse de bu bir türlü gerçekleşememiştir. Tarihi geçmişinde birçok darbe yaşamış olan Nijerya'da Ulusal Meclis'in yerini Silahlı Kuvvetler Yönetim Konseyi (AFRC) almıştır. Aynı zamanda devletin ve hükümetin başı olan AFRC'nin Başkanı yürütme yetkilerini bu Konsey ile birlikte kullanmaktadır. Yeni sivil hayata geçiş aşamasında 1993'de yapılacak seçi.mler için 13 parti kurulmuş ancak Ulusal Seçim Komisyonu bunlardan sadece ikisinin seçime girmesine izin vermiştir. Sosyal Demokratik Parti ile Ulusal Cumhuriyetçiler Birliği Partisi seçime girecek partilerdir. 19
Ülkedeki hukuk sistemi islam ve ingiliz hukuk sistemine göre çalışmaktadır. En yüksek yargı merci olan Yüksek Mahkeme'nin dokuz üyesi arasında islam ve görenek hukuyla, ingiliz hukuku alanlarında eğitim görmüş yargıçlar yer alır. ll. GENEL EKONOMi TABLO 1 ÇEŞiTLi EKONOMiK GÖSTERGELER 1987 1988 1989 1990 1991 1992 GSYiH Milyar N. Cari Fiy. 108.9 145.2 224.8 260.6 288.6 Büyüme -0.5 9.9 7.4 8.3 4.4 3.0 Enflasyon% 11.4 54.5 50.4 7.4 13.0 42.0 Cari işlemler $ Milyon -0.07-0.19 1.09 4.99 1.20 1.50 Rezervler Altın Hariç 1.165 651 1.766 3.864 4.435 3.500 Dış Borçlar 30.66 31.25 31.98 34.56 34.50 31.50 Döviz Kuru N : $ 4.016 4.537 7.365 8.038 9.909 17.500 31 Aralık 1992 N. 21.54: $1 Kaynak: E/U World Outlook 1993. Nijerya'nın giderek azalan büyüme oranını 1993 yılı için %5.5 olarak gerçekleştirdiği tahmin edilmektedir. Ancak tüm ekonomik kalkınma petrol üretimine bağlı olarak gelişmektedir. Ülkede tarım sektöründen sonra ikinci önemli ekonomik faaliyet petrol üretimi ve ihracatıdır. 1. GENEL DURUM Nijerya, başta petrol olmak üzere, oldukça geniş doğal zenginliklere sahip bir ülkedir. Ancak yıllar boyu yanlış uygulanan politikalar ve petrolden sağlanan döviz gelirinin doğru kullanılmaması ekonomiyi bugün içinde bulunduğu dar boğazlara kadar getirmiştir. Ülkenin askeri ve sivil yönetim arasında çok sık geçişler yaşaması, ekonominin petrole olan aşırı bağımlılığından dolayı petrol fiyatlarındaki iniş çıkışlardan etkilenmesi ve hızlı nüfus artışı ekonominin başarısız bir seyir izlemesine yol açmıştır. Bu sorunların belli bir zaman sürecinde düzeltilmesi için ibrahim Babangida yönetimi tarafından 1986 yılında yapısal düzenleme programı (Structural Adjustment Program-SAP) başlatılmıştır. SAP'ın uzun vadeli amaçlarından bazıları ülkenin ithalata olan bağımlılığını azaltmak, fiyat kontrollerini ve ithalattaki kısıtlamaları kaldırmak, ülkedeki mali mevzuatı ve yatırım mevzuatını yeniden düzenlemek şeklindedir. 20
Nijerya ekonomisinin içinde bulunduğu en önemli sorunlardan biri iç ve dış borçlardır. Nijerya dış borçlarının kritik bir seviyeye gelmiş sonucunda IMF tarafından hazırlanan yeni bir borç ödeme planını kabul etmek zorunda kalmıştır. 1973 yılından itibaren Nijerya poundu'nun yerine tedavüle çıkan naira'nın kuru Nijerya Merkez. Bankası tarafından sabit kur olarak belirlenirken 1980'1i yıllarda ekonomik durumun giderek kötüleşmesiyle naira dolar karşısında sürekli devalüe edilmek zorunda kalmıştır. 1986 yılından itibaren naira'nın kurunun Merkez Bankası'nca belirlenmesi yöntemine son verilerek ve bunun piyasa şartlarında oluşmasına karar verilmiştir. Ancak ülkede uygulanan ekonomik politikalardaki istikrarsızlıklar sonucunda naira sürekli olarak dolar karşısında değer kaybetmiştir. TABLO 2 ORTALAMA DÖViZ KURLARI N:$ 1982 1983 1984 1985 0.673 0.724 0.767 0.894 1986 1987 1988 1989 1.755 4.06 4.537 7.365 1990 1991 1992 8.038 9.909 16.84 Kaynak: E/U Country Profile 1993/4. Ülkedeki sosyal sınıfların geleceği ekonomik kalkınmayı da etkilemektedir. Yüksek nüfus artışı ve 250 ABD $ seviyesindeki çok düşük kişi başına gelir ile Nijerya dünyanın 13 en az gelişmiş ülkesidir. Ülkedeki günlük kaleri tüketimi uluslararası standartların çok altına inmiş olup 5 yaşın altındaki Nijeryalı çocukların yüzde altmışı yetersiz beslenme sonucunda, çeşitli hastalıklara yakalanma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Yatırımların yavaşlaması is-. tihdam sorununu da beraberinde getirmektedir. Ülkede varolan bu tür sorunlara ve IMF ile yapılan taahhütlere rağmen alınan kararlarda çok fazla rasyonel davranılmadığı da gözlenmektedir. Nijerya'da ekonomik yapılanmada devletin ağırlığı oldukça fazladır. Sanayi ve hizmetler sektörünün bütün önemli noktalarda devlet şirketlerine rastlanmaktadır. Ancak, hem özelleştirme programı ile hem de devlet kaynaklarının başka alanlarda kullanılması politikalarıyla özel sektörün önünün açılması ve serbest rekabetin sağlanmasına çalışılmaktadır. Devlet yavaş yavaş kamu sektörü yatırımlarını azaltmaktadır. Demiryolları, haberleşme ve elektrik işlerini yapan devlet işletmeleri dahil birçok kamu şirketi geliştirme programına alınmıştır. Ülkenin önemli gelir kaynaklarından olan petrol sanayii de yeni yapılanmadan etkilenmiştir. Nijerya'da petrol çıkartan bir çok ya- 21
bancı firmaya çeşitli imtiyazlar tanınmıştır. Eskiden ülkede petrol arayan tek şirket olan Nigerian National Petroleum Corp. (NNPC) artık yabancılarla ortak faaliyetlere girmekte, yaptığı anlaşmalarda yüzde altmış hisse almaktadır. Ülkedeki tüm madenierin sahibi devlettir ve ancak devletten kiralanabilmektedir. Nijerya'daki özelleştirme programı çerçevesinde tamamen veya kısmen özelleştirilecek firmalar birbirinden ayrılmıştır. Tarım sektöründe çalışan bütün kuruluşlar yüzde yüz özelleştirilecek firmalar listesindedir. Buna karşılık otomotiv, petrol, kağıt, ulaştırma, çimento sanayiindeki şirketler ve basın sektörü devlet hisselerinden yalnız bir bölümünün satılacağı ve devlet desteğinin kesileceği sektörlerdir. Özelleştirme programı bazında bazı işletmelerin tam, bazılarının kısmen küçültülmesine gidilmesi hükümet tarafından önerilmiştir. Bu firmalar özelleşmeyecek ancak, devletten de destek görmeden fiyatlarını piyasa şartlarına göre ayarlayacaktır. Sadece Nijerya Havayolları ve hastaneler belli oranda devletten destek görecektir. Nijerya yabancı yatırımcılara da ülkesinde faaliyet gösterme imkanı tanımıştır. Aslında ülkedeki genel eğitim yabancılarla ticaret yapmaktan ziyade yabancıların orada yatırım yapmasının tercih edilmesi yönündedir. Ancak ülkede bazı sektörlerde sadece Nijeryalıların yatırım yapmasına izin verilmektedir. Yabancı yatırımcılara kapalı sektörler ve işletmeler aşağıda belirtilmiştir. - Reklam ve halkla ilişkiler -Şans oyunları - Radyo, televizyon yayınları ve radyo televizyon imalatı - Alkollü içki şişelema tesisi -inşaat tuğlası üretimi - Ekmek fabrikası - Mu m fabrikası - Gazine ve eğlence yeri -Sinemalar -Petrol taşımacılığı -Büyük mağaza (cirosu 2 milyon nairanın altında) -Dağıtım acentaları (araba ve yedek parça hariç) -Gayrimenkul komisyoncusu -Film dağıtımı (sinema filmi dahil) -Hazır giyim -Tahıl öğüten değirmenler - Berber - Dondurma ve sütlü mamuller - Çamaşırhane ve kuru temizleme - Bavul imalatı 22
-Taksi ve otobüs işletmesi -Temizlik hizmetleri -Yolcu taşımacılığı -Tavuk çiftliği -Matbaacılık -Elektrikli aletler bakım ve onarım hizmetleri -Yükleme boşaltma işleri - Lastik tamirciliği -Seyahat acentacılığı -Yerli ürünlerin toptancılığı veya pazarlamacılığı Yukarıda görüldüğü gibi yabancılara kapalı faaliyet alanları ya da üreticilerin çok fazla sermayeye ihtiyaç duymadan kendi imkanlarıyla yapabilecekleri işlerdir. Yabancı yatırımcıların ise daha büyük sermaye isteyen sektörlerde girişimde bulunması talep edilmektedir. Ancak, ülkedeki siyasi istikrarsızlığın hüküm sürdüğü ve çeşitli kanunsuz işlerin ve oldukça yoğun olduğu ülkede yabancıların çok temkinli davranması bizzat bu ülkenin resmi otoriteleri tarafından ifade edilmektedir. 2. imalat SANA Vii Nijerya imalat sanayii genellikle hafif sanayii diye adlandırabileceğimiz tekstil, gıda ve içki, sigara, deterjan sanayii üzerine kurulmuştur. Ancak uygulanmakta olan ekonomik kalkınma planı çerçevesinde imalat sanayiinin çeşitlenmesine ve güçlenmesine yönelik yatırımlar planlanmıştır. imalat sanayiinde ithal hammaddeye bağımlılık ülkede önce montaj sanayiinin daha sonra üretici sanayiiterin gelişmeseni yol açmıştır. imalat sanayiinin GSYiH içinde payı 1986'da %9.4 iken, 1991 yılında %8.3'e yükselmiştir. Fakat özellikle 1982 yılından sonra imalat sanayii çeşitli güçlüklerle karşılaşmış ve sadece belirli üretim dallarında hedefler tutturabilmiştir. 1986 yılından sonra yükselen bir üretim trendine geçen imalat sanayiinde özellikle yerli hammadde kullanan sektörler örneğin kimya sanayii, lastik, deri ve plastik sanayiileri üretimlerini artırırken, ithal hammaddeye aşırı bağımlı sanayiiterin üretiminde büyük düşme gözlenmiştir. 23