Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Telif Hakları ve Veri Koruma Yöntemleri

Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Telif Hakları ve Veri Koruma Yöntemleri Hayati Taştan Harita Genel Komutanlığı Bilgi Sistem Destek Dairesi, 06100 Cebeci/Ankara, hatastan@hgk.mil.tr Özet. Coğrafi Bilgi Sistemlerinin temelini, coğrafi veri oluşturmaktadır. Yoğun emek, zaman ve maliyet ile üretilen coğrafi veriler, bilgisayar teknolojisi kullanılarak, yasadışı olarak, kopyalanabilmekte, çoğaltılabilmekte ve kullanılabilmektedir. Bu çalışmada, coğrafi bilgi sistemlerinde telif hakları, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu çerçevesinde ele alınmış, coğrafi verilerin yetkisiz kullanıma karşı korunmasına yönelik yasal ve teknik yöntemler irdelenmiş ve halen Harita Genel Komutanlığınca da uygulanmakta olan mühürleme yöntemi ile yapılan bir uygulama açıklanmıştır. Anahtar kelimeler. CBS, telif hakları, FSEK, 5846, coğrafi veri koruma, yasal önlemler, teknik önlemler, mühürleme, işaretleme, steganoğrafya Abstract. The base of geographic information systems consists of spatial data. Although spatial data have been produced by a hard labor, for a long time and with a large budget, they are subject to be copied, reproduced and used illegally by means of the computer technology. This paper introduces the copyrights in geographic information systems within the frame of the Intellectual Property Rights Law numbered 5846 and describes the legal and technical measures to protect spatial data against unauthorized use and explains an application utilizing the watermarking technique used by the General Command of Mapping, as well. Keywords. GIS, copyrights, FSEK, 5846, spatial data protection, legal measures, technical measures, watermarking, fingerprinting, steganography 1 Giriş Telif hakları, kişinin yarattığı fikir eserlerinin daha fazla o kişiye ait oldukları düşüncesine dayanır. Bu hakların etkili korunması bilim ve sanat alanlarında yaratıcılığın teşviki açısından son derece önemlidir. Telif haklarını korumaya yönelik kanunlar, bir yandan eser sahiplerinin eserleri üzerindeki çıkarlarını TUJK 2003 Yılı Bilimsel Toplantısı Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Jeodezik Ağlar Çalıştayı 24-25-26 Eylül 2003 Konya koruma altına alırken, diğer yandan da başkalarının bu eserlerdeki fikir ve bilgileri kullanmalarını teşvik eder. Bu kanunlar ile eser sahibine sağlanan haklar, manevi ve mali olmak üzere iki grupta ele alınır. Manevi haklar, eser sahibinin, eserin sahipliğini üstlenme ve eserin özelliğine ve bütünlüğüne saygı gösterilmesini talep etme hakları ile ilgilidir. Mali haklar ise, işleme, yayma, çoğaltma ve temsil etme gibi eser sahibine mali kazanç sağlayan haklardır. Eser sahibinin izni olmadan başkaları bu hakları kullanamazlar (Acun 2000, Acun 2001). Türkiye de telif hakları, 1951 tarihli 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) ile korunmaktadır (İLESAM@2003). Teknolojide ve u- luslar arası hukukta meydana gelen gelişmelere paralel olarak FSEK, 2936 sayılı kanun ile 3.11.1983 te, 4110 sayılı kanun ile 7.6.1995 te ve 4630 sayılı kanun ile 21.2.2001 tarihinde değişikliğe uğramış olup, gelecekteki yeni gelişmelere göre de ilave değişikliklere ihtiyaç duyacağı açıktır. 2 Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Telif Hakları FSEK kapsamında koruma altına alınan eserler, i- lim ve edebiyat eserleri, musiki eserleri, güzel sanat eserleri, sinema eserleri ile işlenme ve derlenme niteliğindeki eserlerdir. Coğrafi Bilgi Sistemlerinde telif hakları, FSEK çerçevesinde ele alındığında; bu sistemin bileşenlerinden olan yazılım (bilgisayar programları), veritabanı ve CBS ile üretilen sayısal ve basılı coğrafi ürünler (her nevi harita), bu kanun kapsamı içerisindedir. Zira, FSEK 2. maddesinin 3. fıkrası (Değişik:7.6.1995-4110/1) ile her nevi harita, ilim ve edebiyat eseri olarak kabul edilirken; aynı kanunun 6. maddesinin 11. fıkrası (Ek:7.6.1995-4110/3) ile de veritabanları, işlenme ve derlenme eser niteliğinde kanun kapsamına a- lınmaktadır. Ayrıca aynı kanunun, 2. maddesinin 1. fıkrası (Değişik: 7.6.1995-4110/1) ile bilgisayar programları da ilim ve edebiyat eseri olarak nitelendirilmektedir. Büyük işgücü, zaman ve maliyet gerektiren coğrafi verilerin yetkisiz olarak kopyalanması, dağıtımı ve kullanımı; bu veriler kullanılarak oluşturulan CBS nin amorti edilmesini engeller. Dolayısıyla 2. Oturum (Coğrafi Bilgi Sistemleri) Çağrılı Bildiri

CBS de telif haklarının korunması önemlidir (Mason ve Masters 1999). Diğer taraftan, CBS ortamındaki veritabanlarını (coğrafi veritabanını) oluşturma aşamasında, daha önceden mevcut olan basılı bir haritadan sayısallaştırılmış, birtakım ilave topolojik bilgiler ve kolay erişime ilişkin coğrafi indeksler eklenmiş ve ayrıca temin edilen diğer grafik ve grafik olmayan veriler (öznitelikler) ile birleştirilmiş ise; bu durumda eserin yani veritabanının sahibini belirlemek zordur. Zira, oluşturulan verilerin tamamı orijinal olmayıp, kısmen de olsa orijinal nitelikteki haritanın sayısallaştırılması ile elde edilmiştir. Ayrıca, bir kopyalama yöntemi olarak nitelendirilebilecek olan sayısallaştırma işleminde kullanılan her nevi harita, FSEK kapsamına girdiğinden, eser sahibinden izin alınmasını gerektirmektedir. Haritalar, diğer eserlere göre farklılık taşır. Çünkü bir haritanın daha önce yapılmış olanlardan çok farklı olması mümkün değildir. Aynı yeryüzü parçası çizildiği için, farklı kişilerce farklı zamanlarda hazırlansalar da haritalar arasında kaçınılmaz bazı benzerlikler bulunur. Fakat nasıl kişilerin el yazısı, başkasınınki ile aynı olmazsa, farklı harita uzmanları tarafından hazırlanan haritalar da birbirinin aynı olamaz. Dolayısıyla, bağımsız bir fikri çalışmanın varlığı tespit edildiği ölçüde, sahibinin de özelliğini taşımak kaydıyla, bir eserin varlığı kabul edilmelidir (Knights 1997, Mason ve Masters 1998, Kılıç 2002). FSEK 8. maddesine göre bir eserin sahibi, onu meydana getirendir. Eser hakkını eser sahibi kullanmaya yetkilidir. Diğer taraftan, aynı kanunun 18. maddesine göre ise, memur hizmeti ve işçilerin işlerini görürken meydana getirdikleri eserler üzerindeki haklar, bunları çalıştıran veya tayin edenlerce kullanılır. 3 Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Veri Koruma Yöntemleri 3.1 Yasal önlemler Fikir ve Sanat Eserleri kanuna göre, bir eserin (örneğin coğrafi veritabanı veya sayısal her nevi sayısal harita içeren bir CD nin), eser sahibinden izinsiz olarak çoğaltılması, satılması, dağıtılması, kiralanması, ödünç verilmesi veya herhangi bir şekilde ticaret konusu yapılması veya kullanılması yasak o- lup, ihlali halinde 4 yıldan 6 yıla kadar hapis ve 50 milyar liradan 150 milyar liraya kadar ağır para cezasına hükmolunur. Bu kanun kapsamına alınacak eserlerin korunmasına yönelik olarak, eser sahibinin adını belirtme, bandrol kullanımı, kayıt ve tescil ettirme gibi yöntemlerin yanı sıra; bu kanun kapsamı dışında üretici ve kullanıcı arasında yapılan ve yasal yaptırımı olan protokoller de yasal önlemler arasında yer alır. 3.1.1 Eser sahibinin adını belirtme FSEK 11. maddesi ile, eserinin aslında, o eserin sahibi olarak adını kullanan kimse, aksi sabit oluncaya kadar o eserin sahibi sayılır. Böylece, FSEK kapsamında belirtilen tüm mali ve fikri haklara sahip olur. Coğrafi veriyi içeren materyal (örneğin CD) üzerine, üreticinin adı ile telif haklarına ilişkin bilgiler kaydedilerek, eser sahibi belirtilmiş olur. 3.1.2 Bandrol FSEK 81. maddesine göre kolay kopyalanmaya müsait eserlerin çoğaltılmış nüshalarına da eser ya da hak sahibinin talebi üzerine bandrol yapıştırılması zorunludur. Bu maddeye dayanarak, eser olarak nitelenen ve bu kanun ile hakları korunmak istenen CBS verilerini içeren CD lere eser sahibinin talebi halinde bandrol yapıştırılması zorunludur. Bu bandroller Kültür Bakanlığınca bastırılmakta ve satılmaktadır. Kültür Bakanlığı, bandrol satışını meslek birlikleri (örneğin HKMO) aracılığı ile de yapabilir. 3.1.3 Kayıt ve tescil FSEK 13. maddesi (Ek: 21.2.2001-4630/7) ile, eser sahipleri, sahip oldukları mali ve manevi hakların ihlal edilmemesi, sahipliklerinin belirlenmesinde ispat kolaylığı sağlanması ve mali haklara ilişkin yararlanma yetkilerinin takip edilmesi maksadıyla eserlerin kayıt ve tescilini yaptırırlar. Böylece, hangi coğrafi ürünün sahibinin kim olduğu resmi olarak belli olur. Kayıt ve tescil usul ve esasları, Türkiye de Kültür Bakanlığınca çıkarılan yönetmelikle belirlenir. 3.1.4 Protokol Veri üreticisi ve kullanıcı arasında imzalanan protokol çerçevesinde, verilerin üçüncü şahıslara verilmeyeceği, protokol kapsamı dışındaki uygulama alanlarında kullanılamayacağı belirtilir. Protokole uymama durumunda izlenecek yasal işlemler protokolde belirtilir. Harita Genel Komutanlığınca yaygın olarak uygulanan bir yöntemdir. 3.2 Teknik önlemler Teknik önlemler, yasal önlemlere delil teşkil edecek şekilde eserin sahibini kanıtlamaya yönelik 70

teknik yöntemler ile yasal önlemlerin yetersiz kaldığı veya uygulanamadığı durumlarda başvurulmak üzere geliştirilmiş yetkisiz kullanımı önlemeye yönelik teknik yöntemler dir. 3.2.1 Eser sahibini kanıtlamaya yönelik teknik yöntemler Bu yöntemler, mühürleme (watermarking) ve işaretleme (fingerprinting) olarak bilinir. Her iki yöntem de kısmen steganoğrafya tekniğine dayanır. Steganoğrafya sözcüğü, Yunanca örtülü/çatılı anlamına gelen steganos ve yazmak anlamına gelen graphy sözcüklerinden oluşur (Huber 2002, Johnson ve Jajodia 1998). Steganoğrafya tekniğinde, gizli mesajlar, mesaj içine saklanır ve bu gizli mesajlar sadece gönderici tarafından bilinir. Steganoğrafya, kriptoğrafya (crytography) tekniğinden farklıdır. Kriptoğrafyada kriptolanmış bir mesajın varlığı açıktır; fakat steganoğrafyada, mesajın gizlendiği bilgisi açık değildir. Örneğin, mısralarının ikinci harflerinin birleştirilmesiyle gizli bir mesaj elde edilen şiir veya belli aralıklardaki harflerinin birleştirilmesiyle gizli bir mesaj ileten yazı steganoğrafya tekniğine birer örnektir. Mühürleme (watermarking) yönteminde, telif hakkına ilişkin olarak eser sahibine ait bilgiler, sayısal veri içerisine yerleştirilir. İşaretleme (fingerprinting) yönteminde ise; kullanıcıya ve kullanım alanlarına ilişkin bilgiler (örneğin kullanıcıya verilen bir lisans numarası), sayısal veri içerisine yerleştirilir. Her iki yöntemde de bu bilgiler gizli olarak yerleştirilebileceği gibi, raster haritalarda, raster haritanın kalitesini okunaklığını bozmayacak nitelikte saydam fakat okunabilecek nitelikte de geri plan görüntüsü şeklinde olabilir (Sandy 1998). Bu yöntemi kullanan bir uygulama halen Harita Genel Komutanlığı bünyesinde gerçekleştirilmiş olup, bir sonraki bölümde sunulacaktır. Benzer durum, televizyonlarda ilk kez gösterilen önemli haberlere ilişkin filmlerde televizyon kanalının logosunun belli belirsiz eklenmesi şeklinde de uygulanmaktadır. Mühürleme yöntemi ile sahibi belirlenmiş bir veri seti, yetkisiz kullanıcıda ele geçirildiği zaman; telif haklarına ilişkin bilgilerin veri seti içine yerleştirme yöntemi bilindiğinden geri çözüm ile sahibin adı ispatlanmakta; işaretleme yöntemi ile veri seti, yetkili kullanıcı dışında bir kullanıcı tarafından kullanılıyorsa, bu verinin hangi kullanıcıdan dağıtıldığı saptanmakta; ya da yetkili kullanıcı tarafından, yetkisiz uygulama alanlarında kullanıyorsa bu durum belirlenebilmektedir. Her iki yöntemin, gizli nitelikte uygulanması durumunda, raster verilerde yapılan küçük değişiklikler, gözle fark edilmemesine rağmen; vektör verilerde durum farklıdır. Vektör verilerde, bu teknikler kullanılarak, telif haklarına ilişkin bilgilerin saklanmasında vektör steganoğrafya adı verilen yöntemler (anlamsız koordinat hanelerinin kullanımı: jittering, çizgi boyunca yalancı köşe noktaları arasındaki mesafelerin kullanımı: embedding, çizgi üzerinde çok küçük el yazısı kullanımı: handwriting) uygulanmakla birlikte, bu yöntemlerin tam olarak etkin olduğu söylenemez. Zira, CBS ortamında gerçekleştirilen projeksiyon dönüşümü, çizgi yumuşatma, format dönüşümü gibi işlemler sonrasında vektör veriler üzerine eklenmiş olan gizli bilgiler kısmen ya da tamamen kaybolmaktadır (Bender 2000, Huber 2002). 3.2.2 Yetkisiz kullanımı önlemeye yönelik teknik yöntemler Yasal önlemlerin yetersiz kaldığı veya uygulanamadığı durumlarda başvurulmak üzere geliştirilmiş yetkisiz kullanımı önlemeye yönelik Kriptolama (encrypting) ve Yazılıma Kilitleme (softlocking) yöntemleridir. Kriptolama yönteminde, veri belli bir kriptolama algoritması ile bozulur ve kullanılmaz hale sokulur. Kullanıcıya, bu algoritmayı çözen program ve algoritmada kullanılan şifre verilerek, verinin düzeltilmesi ve kullanılır hale getirilmesi sağlanır. Fakat bu yöntemde, veri bir kez kullanılır hale gelince, kolayca kopyalanmaya ve çoğaltılmaya; dolayısıyla telif haklarının ihlaline maruz hale gelir. Yazılıma kilitleme yönteminde ise, kriptolama yöntemine benzer olarak veriler değiştirilir ve sadece istenen yazılım ortamında düzeltilerek kullanımı sağlanır. Örneğin, Harita Genel Komutanlığı bünyesinde geliştirilmiş olan Sayısal Harita Destekli Askeri Uygulamalar (SAHADASU) yazılımı (Taştan vd. 2000) ortamında kullanılan veriler, bu yöntem ile koruma altına alınmış ve verilerin başka bir yazılım ortamında kullanılması teknik olarak önlenmiştir. 4 Veri Koruma Yöntemi Uygulaması (Mühürleme) Bir materyalin eser sahibini belirlemek için geçerli olan uluslararası eğilim; @ işareti ile birlikte üretim yılı ve üretici adını esere okunur nitelikte koymaktır (Mason ve Masters 1997, Templeton 2000). Harita Genel Komutanlığı, ürettiği tüm sayısal raster haritalar için mühürleme yöntemini uygulamakta, bu amaçla kullanılan çeşitli yazılımlardan (Isenberg 2003) birisi olan Picture Shark isimli mühürleme 71

Şekil 1. Raster Harita Sayısal Mühürleme Sistemi programı kullanmaktadır. Kullanılan mühürleme sisteminde, raster haritalar üzerine, daha önceden hazırlanmış olan MSB Harita Genel Komutanlığı @ Her Hakkı Saklıdır ibaresi, haritanın nefasetini bozamayacak fakat o- kunabilecek nitelikte otomatik olarak yerleştirilmektedir. Böylece, bu raster haritaların, kısmen veya tamamen çoğaltılması, yasal işlemlere kanıt teşkil edecek şekilde, bu verilerin Harita Genel komutanlığına ait olduğu ispatlanabilmekte ve ayrıca bu verilerin telif haklarına konu eser niteliğinde olduğu belirtilmektedir. Raster harita mühürleme sistemi (Harita Genel Komutanlığı mührü ile birlikte) Şekil 1 de, üretici adı ile mühürlenmiş raster harita örnekleri Şekil 2 ve Şekil 3 te, yetkili kullanıcı adı (örneğin, Karayolları Genel Müdürlüğü) ile mühürlenmiş raster harita örneği ise Şekil 4 te görülmektedir. 5 Sonuçlar Coğrafi verilerde telif haklarının korunmasına yönelik gerek yasal gerekse teknik önlemler tek başlarına yeterli olamamakta; özellikle vektör verilere i- lişkin teknik önlemler, geliştirilmeye ihtiyaç duymaktadırlar. Yasal önlemlerin uygulanması, sıkı bir izleme ve kontrol mekanizması gerektirirken; teknik önlemlerin, kontrolü için yeminli tercüme bürolarına benzer bağımsız servis sağlayıcılara ihtiyaç vardır. 72

Şekil 2. Üretici adı ile mühürlenmiş raster harita örneği CBS ortamındaki verilerin bir materyale (örneğin CD ye) kopyalanması, ya da üzerinde coğrafi veri bulunduran bir materyalin aynı veya farklı bir materyale kopyalanması suretiyle eser sahibi izni dışında kullanımı, gerek yasal gerekse teknik yöntemlerle önlenebilmekle birlikte; bu verilerin bir materyal olarak nitelendirilemeyecek olan bilgisayar belleğine (RAM) aktarılması, ekranda görüntülenmesi, internet ortamında bağlantı (link) verilmesi durumları ile veritabanı ortamında bulunan coğrafi verilerin taranması konularına ilişkin telif hakları hakkında edevlet-etürkiye@2003, TUCBS@2003 vb. çalışma ve projelerde gerek yasal gerekse teknik düzenlemelere ihtiyaç vardır. Yasal önlemler kapsamında bandrol satışlarının meslek birliklerince yapılması ile kazanılacak paralar, söz konusu FSEK ihlallerine karşı açılacak davalar için gerekli maliyetin önemli bir bölümünü karşılayabileceğinden, telif haklarının korunmasını daha da kolaylaştıracağı değerlendirilmektedir. Kaynaklar Acun R (2000) İnternet ve Telif Hakları, Bilgi Dünyası, Sayı:1/1, (Nisan 2000), s.5-26, <http://www.history.hacettepe.edu.tr/archive/internetteli f.html> (25 Eylül 2003). Acun R (2001) Yeni Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, İLE- SAM Bülteni, Sayı: 55 (Ocak-Mart 2001), s.4-7, <http://www.history.hacettepe.edu.tr/archive/yenifsek. htm> (25 Eylül 2003). Bender W, Butera W, Gruhl D, Hwang R, Paiz FJ, Pogreb S, Applications for Data Hiding, IBM Systems Journal, Vol. 39, No 3&4, p.547-568. edevlet-etürkiye (2003), <http://www.edevlet.net/>, <http://www.edevlet.net/eturkiye.htm > (25 Eylül 2003). Huber B (2002a) GIS & Steganography Part1, Directions Magazine, <http://www.directionsmag.com/article.php?article_id=1 89> (25 Eylül 2003). Huber B (2002b) GIS & Steganography Part2: As Applied to Mapinfo and Arcview, Directions Magazine, 73

Şekil 3. Üretici adı ile mühürlenmiş raster harita örneği (büyütülmüş) <http://www.directionsmag.com/article.php?article_id=1 92> (25 Eylül 2003). Huber B (2002c) GIS & Steganography Part3: Vector Steganography, Directions Magazine, <http://www.directionsmag.com/article.php?article_id=1 95> (25 Eylül 2003). Isenberg D (2003) Digital Watermarks: New Tools for Copyright Owners and Webmasters, <http://webreference.com/content/watermarks/> (25 Eylül 2003). İLESAM (2003) Türkiye İlim ve Edebiyat Eserleri Sahipleri Meslek Birliği (İlesam), 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanun,. <http://www.ilesam.org.tr/fsek.html> (25 Eylül 2003). Johnson NF, Jajodia S (1998) Exploring Steganography: Seeing the Unseen, Computer Journal, No. February- 1998, s26-34. Kılıç B (2002) Eser Kavramı (Avukat Bilge Kılıç), <http://www.turkhukuksitesi.com/faq/eserkavrami.shtml > (25 Eylül 2003). Knights R (1997) The Role of Copyright in Ordnance Survey, BCS Annual Symposium <http://www.cartography.org.uk/pages/groups/designg/ Copyrit5.html> (25 Eylül 2003) Mason R, Masters EG (1997) Copyright and GIS: How does Copyright apply to Maps and Databases in a GIS, Proceedings of AURISA 97, The 25th Annual Conference of the Australasian Urban and Regional Information Systems Association, New Zealand, <http://egm.gmat.unsw.edu.au/egm/publications/cop7797.htm> (25 Eylül 2003). Mason R, Masters EG (1998) Intellectual Property Law, The Internet and Geographic Information Systems, Proceedings of AURISA 98, The 26th Annual Conference of the Şekil 4. Yetkili kullanıcı adı ile mühürlenmiş raster harita örneği Australasian Urban and Regional Information Systems Association, Western Australia, <http://egm.gmat.unsw.edu.au/egm/publications/auri SA98/Renate_3Reviewed.html> (25 Eylül 2003). Mason R, Masters EG (1999) Meeting the Challenge of Developing Spatial Data Policies: A Survey of Existing Australian Practices, Proceedings of AURISA 99, The 25th Annual Conference of the Australasian Urban and Regional Information Systems Association, Australia. Sandy S (1998) Overview of Watermarks, Fingerprints and Digital Signatures, Reports of the University of Edinburgh, <http://www.jtap.ac.uk/reports/htm/jtap- 034.html> (25 Eylül 2003). Taştan H, Maraş H, Şahin K, Kurt M, Ünlü T, Çağlar Y, Yılmaz E (2000) Sayısal Harita Destekli Askeri Uygulamalar (SAHADASU) Yazılımı, Harita Dergisi, Sayı:Temmuz2000,<http://www.hgk.mil.tr/akademik/bildiri ler/cbs/özet%20(html)/htas2000.html> (25 Eylül 2003). Templeton B (2000) 10 Big Myths about copyright explained,<http://www.templetons.com/brad//copymyths.ht ml> (25 Eylül 2003). TUCBS (2003) <http://groups.yahoo.com/group/tucbs/>, <http://www.hgk.mil.tr/bhikpk/bhikpk.htm> (25 Eylül 2003). 74