KIRGIZİSTAN. Temel Sosyal ve Ekonomik Göstergeler (2004) Yüzölçümü. 198 500 km² Nüfus

KIRGIZİSTAN Temel Sosyal ve Ekonomik Göstergeler (2004) Yüzölçümü 198 500 km² Nüfus 5,09 milyon Yönetim Biçimi Cumhuriyet Başkent Bişkek (825 000) Dil Kırgızca ve Rusça GSYİH 2,2 milyar $ Kişi Başına Milli Gelir 432 $ Büyüme Oranı (%) 7,1 Enflasyon Oranı (%) 4,1 Cari İşlemler Dengesi 101 milyon $ İhracat (milyon $) 733 İthalat (milyon $) 904 Para Birimi Sum 42,65: 1 ABD $ Doğal Kaynaklar Altın ve değerli metaller, kömür, petrol ve doğal gaz, cıva, kurşun ve çinko, bizmunt ve nefelin Sanayi Ürünleri Makine, tekstil, gıda işleme, çimento, ayakkabı, buzdolabı, kereste, mobilya, elektrikli motorlar, altın ve değerli metaller Tarım Ürünleri Tütün, pamuk, patates, sebze, meyve, üzüm; koyun, keçi, sığır, yün KDV Oranı %20 Kaynak: The Economist Intelligence Unit Kyrgyz Republic Country Report February 2006 CIA The World Fact Book Doğal Kaynaklar Yüksek dağlarla kaplı olan Kırgızistan Cumhuriyeti nde karasal iklim hakimdir. Kışlar soğuk, yüksek kesimler haricinde yazlar ise genellikle ılık geçmektedir. Birkaç şehir dışında ülke toprakları büyük ölçüde tarım için kullanılmaktadır. Ülkede önemli miktarda altın, antimon, kalay, uranyum, polimetalik cevherler ve sınırlı miktarda hidrokarbon rezervleri bulunmaktadır. Nüfus 2004 yılı sonu itibarı ile ülke nüfusu 5,09 milyondur. Bağımsızlık sonrasında çok sayıda Alman ve Rus ülkeden göç etmiştir. Ülkedeki siyasal gelişmeler, ekonomideki kötüye gidiş ve Kırgız olmayan kişilere sağlanan sınırlı olanaklar göçe sebep olmuştur. 1995 yılı itibarı ile ülke dışına çıkan Alman ve Rus sayısının 500 000 olduğu tahmin edilmektedir. 1995 yılından sonra ülke siyasetinde yaşanan olumlu gelişmelerin göçün azalmasına sebep olmasına rağmen özellikle etnik Ruslar ekonomik koşullar ve güvenlik kaygıları nedeniyle ülkeyi terk etmeye devam etmektedir. Nüfusun yaklaşık 2/3 si kırsal kesimde yaşamakta olup, büyük çoğunluğu kentlerde yaşayan Rusların ülkeden göç etmesi nedeniyle bu oran değişmektedir. Nüfusun %34,4 ü 0 14 yaş arasında, %59,4 ü 15 64 yaş arasında olup % 6,2 si ise 65 yaş ve üzeridir. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 1

Ulaşım ve Haberleşme Kırgızistan Çin, Kazakistan, Tacikistan ve Özbekistan ile komşudur. 1995 yılı itibarı ile karayollarının uzunluğu 18 500 km. dir. Karayolları ağı özellikle Bişkek ve Oş kentlerini birbirine bağlayan kuzey güney otoyolunda gelişmektedir. Oş kentinden Çin sınırına kadar uzanan bir karayolu yapım çalışması devam etmektedir. Bu projenin finansmanının büyük bölümü Asya Kalkınma Bankasından sağlanmıştır. 2003 yılı Mayıs ayında Çin in Sincan bölgesi ve Kırgızistan ı birbirine bağlayacak olan yeni bir yol yapım projesi iki ülke hükümetleri tarafından ilan edilmiştir. Demiryollarının uzunluğu yaklaşık 370 km olup, demiryolları hizmetlerindeki gelişmeler 1999 yılında devlet desteğinin kesilmesi nedeniyle durmuştur. Ancak ülkenin komşu ülkelerin demiryolu sistemlerine bağımlılığını sona erdirmek, ülkenin kuzey ve güney bölgelerini birbirine bağlamak ve ülkeyi alternatif bir ulaşım koridoru yapmak üzere demiryolu ulaşımını genişletmek hususunda bir ulusal plan bulunmaktadır. Bu plan, ülkeyi trans Asya demiryolu trafiğinde alternatif bir koridor haline getirmeyi hedeflemektedir. Bişkek, Oş ve Celalabad arasındaki yolcu taşımacılığının gelişmesi için Dünya Bankası finansal destek sağlamıştır. 2003 yılı Haziran ayında ilan edilen ve Kazakistan ve Kırgızistan arasındaki yolcu taşımacılığını büyük ölçüde kolaylaştıracak olan projenin 2008 de sona ermesi beklenmektedir. Ülke içi uçuşlar devlet tarafından önemli ölçüde sübvanse edilmekte olup, belli başlı şehirler arasında yapılmaktadır. Bişkek havaalanının modernizasyonu çalışmalarında başta Japon yatırımcılar olmak üzere yabancı yatırımcılar ağırlıklı rol oynamaktadır. Telekomünikasyon altyapısı Avrupa Kalkınma ve Yatırım Bankası EBRD ve Dünya Bankası desteğinde yeniden kurulmaktadır. 2000 yılı itibarı ile 100 kişi başına 7,7 telefon hattı düşmektedir. Telefon hatları büyük ölçüde başkent Bişkek te yoğunlaşmıştır. Batıda bu oran ortalama olarak 100 kişi başına 50 hattır. Kişi başına düşen telefon hattı sayısı Özbekistan da olduğundan fazla olmakla birlikte, Kazakistan da olduğundan azdır. Ülkede iki mobil telefon operatörü bulunmaktadır. Mobil telefon abonelerinin sayısı halen düşük düzeyde olup, 2002 başı itibarı ile 40 000 olarak kaydedilmiştir. Telekom sisteminin modernleştirilmesi internet kullanımını yaygınlaştırmıştır. 1999 yılı sonunda kullanıcı sayısı yalnızca 3 000 iken, 2002 yılı nisan ayı itibarı ile 20 000 e ulaşmıştır. Ülkede 10 adet internet sağlayıcısı bulunmaktadır. 2002 yılı mart ayında onaylanan ulusal bilgi ve iletişim teknolojileri stratejisi uyarınca devlet, internet kullanımını daha da yaygınlaştırmayı ve e ticaretin geliştirilmesi gibi daha ileri alanlara da genişletmeyi hedeflemektedir. Sözkonusu strateji bilgi teknolojileri sektörünün GSYİH daki payını 2010 itibarı ile %5 e yükseltmeyi amaçlamaktadır. Genel Ekonomik Durum Kırgızistan ekonomisinin hizmetler sektöründen sonra ikinci önemli sektörü olan tarım, GSYİH ya yaklaşık %35 oranında katkıda bulunmaktadır. Ülkenin denizden oldukça yüksek seviyelerdeki stepleri hayvancılık için çok elverişlidir. Daha alçak vadilerde ise hububat üretimi yapılmaktadır. Sanayi sektörü GSYİH nın yaklaşık %22,3 ünü oluşturmaktadır. İmalat sanayi daha çok Bişkek kenti ve Oş bölgesinde yoğunlaşmıştır. Dağlık bölgelerde ise önemli altın ve antimon cevherleri bulunmaktadır. Hizmet sektörü GSYİH içinde %40,6 paya sahiptir. 1991 yılında bağımsızlık ilanının ardından ülkenin başlıca gündemini Sovyetler Birliği nin dağılmasını izleyen hızlı küçülme sürecini durdurmak ve fiyatların serbestleştirilmesi neticesinde oluşan yüksek enflasyon düzeyini dizginlemek oluşturmuştur. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 2

Sektörler İtibarı ile GSYİH (2004, %) Tarım 36,6 Madencilik, sanayi 17,5 İnşaat 3,3 Taşımacılık ve iletişim 7,1 Ticaret 20,1 Diğer 15,4 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kyrgyz Republic Country Profile 2005 Bağımsızlığı izleyen dönemde ülkenin GSYİH sı yarı yarıya düşmüştür. 1996 yılında tarım sektöründeki gelişmeler ve Kumtor altın madeninin inşaası neticesinde reel GSYİH büyüme hızı artış göstermiştir. 1997 ve 1998 yıllarında Kumtor un faaliyete geçmesiyle birlikte büyüme hızı artış göstermeye başlamış ancak Rusya krizi ile birlikte yeniden düşmüştür. 1999 2001 döneminde tarım sektöründeki büyüme ve Kumtor altın madeni üretimindeki artış neticesinde GSYİH artış hızı yeniden yükselmiş ve yıllık ortalama %4,6 olarak gerçekleşmiştir. Ancak ekonominin büyük ölçüde Kumtor altın madeni üretimine dayanması yüzünden 2002 yılında ülke ekonomisi olumsuz yönde etkilenmiştir. 2002 yılında madende meydana gelen bir kaza neticesinde üretim durmuş ve ülkenin GSYİH sı %0,5 oranında daralmıştır. GSYİH nın büyük ölçüde tarım sektörüne bağımlı olması ülke ekonomisinin hava koşullarına bağlı olarak değişiklik göstermesine sebep olmaktadır. Kumtor altın madeninin 1997 yılında faaliyete geçmesi ile tarım sektörüne bağımlılık azalmıştır. Tekstil ve giyim sanayi sektörleri ve altın sanayi sektörleri dışında diğer sanayi sektörlerinde kayda değer bir gelişme yoktur. 1998 yılı itibariyle hanehalklarının %70 i yoksulluk sınırı altında yaşamaktadır. Sumun zayıflaması ve 1998 yılı ortalarından itibaren enflasyonun yükselmesi pek çok kişinin gelir seviyesinin yoksulluk sınırının altına düşmesine neden olmuştur. Sıkı para politikaları neticesinde 1993 yılında %700, 1994 yılında %200 düzeyinde gerçekleşen enflasyon 1998 yılında yaklaşık %10 olmuştur. Ancak 1998 yılı ağustos ayında Rusya Federasyonu nda yaşanan finansal kriz fiyatlarda ani bir yükselişe neden olmuştur. Bu sebeple yıllık enflasyon oranı 1999 yılı ekim ayında %50 ye çıkmış, ancak 2000 yılında %18,7 ye düşmüştür. 2001 ve 2002 yıllarında enflasyon oranları sırası ile %6,9 ve %2,0 olmuştur. Kırgızistan Merkez Bankası nın uygulamaya devam ettiği sıkı para politikaları ve Sum un ABD Doları karşısında bir miktar değer kazanması ile birlikte 2002 yılında enflasyon oranı bağımsızlıktan beri en düşük seviyesine ulaşarak %2,3 olmuştur. Ancak enflasyon oranı 2003 yılında yeniden artış göstermeye başlamıştır. 2003 yılında yıllık %3,5 seviyesine yükselen enflasyon, 2004 yılında %4.1 seviyesine gelmiştir. SEKTÖRLER Tarım Tarım sektörü hem GSYİH ya yaptığı yaklaşık %37 (2004 yılı itibarı ile) oranındaki katkı, hem de imalat sanayi sektöründeki düşüş neticesinde işsiz kalan işgücünü istihdam etmesi nedeni ile ekonomide çok önemli bir role sahiptir. Özel çiftlikler tarımsal üretimin %40 ını gerçekleştirmektedir. Kamu sektörünün tarımsal üretime katkısı %5 tir. Ailelerin kendi özel arazilerinde gerçekleştirdikleri üretim ise toplam tarımsal üretimin geri kalanını oluşturmaktadır. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 3

Hububat üretimi, özellikle buğday üretimi tarımsal üretimin neredeyse yarısını oluşturmaktadır. Saman, süt ürünleri, patates, sebzeler ve şeker pancarı diğer önemli tarım ürünleridir. Yüksek kesimlerde hayvancılık üretimi yapılmaktadır. Toprağın daha iyi kalitede olduğu daha alçak vadilerde ise tahıl üretimi yoğunlaşmıştır. Tahıl üretimi ve özellikle buğday üretimi toplam tarımsal üretimin yaklaşık yarısını oluşturmaktadır. Ülkenin buğday üretiminde kendine yetebilirliğinin sağlanması ve bütçede geniş yer alan ithalat sübvansiyonlarının azaltılması amacıyla bitkisel üretim için daha fazla toprak ayrılmıştır. Ayrıca tarımsal gelirlerdeki düşüş pek çok çiftçinin çiftlik hayvanlarını satmasına neden olmuştur. Yukarıda sayılan bu iki nedenden ötürü son on yılda ülkedeki büyükbaş hayvan sayısında ciddi düşüş meydana gelmiştir. 1999 2000 döneminde ülke 1,6 milyon ton civarında tahıl hasadı gerçekleştirilmiştir. Bu miktar, 2001 yılında 1,8 milyon tona, 2002 yılında 1,95 milyon tona çıkmıştır. 2004 yılında ise tahıl hasadı 1,75 ton seviyesine gerilemiştir. 2004 yılı hasadının 1 milyon tonu buğdaydan oluşmuştur. Dünya fiyatlarının dalgalanmasının da etkisi ile üreticilerin pamuk ve tütün gibi ürünlerden başka tarımsal ürünlere yönelmesi beklenmektedir. Bu çerçevede, 2005 yılında buğday üretiminde beklenen düşüşe rağmen, yıllık tahıl üretiminin on yıl içinde 2,5 milyon tona yükseleceği tahmin edilmektedir. Saman, süt ve süt ürünleri, patates, sebze ve şeker kamışı tarımsal üretime önemli katkıda bulunan diğer ürünlerdir. SSCB nin dağılması, Kırgızistan ı önemli ölçüde gübre ve tarımsal makina yedek parçaları yokluğuyla karşı karşıya bırakmıştır. Bu sebeple bağımsızlık sonrası dönemin ilk yıllarında tarımsal gelirlerde ani düşüşler olmuştur. Bağımsızlık döneminde gübre, petrol ve yedek parça gibi üretim girdileri Sovyet dönemine göre önemli miktarda pahalanmıştır. Finansal kaynakların yetersizliği nedeniyle yeni tarımsal teknolojiye yeterli yatırım yapılamamıştır. Bu sebeple tarımsal gelirler bağımsızlık öncesi dönemdeki seviyelerine yükselememiştir. Ayrıca tarımsal üretim verimliliğini artırmak ve girdi tahsisi için gerekli pazar yapısını oluşturmak üzere daha fazla reforma ihtiyaç bulunmaktadır. Madencilik SSCB döneminde madencilik sektörüne altın, kömür, uranyum ve antimon üretimi hakim olmuştur. Bu dönemde ülkenin tüm madencilik işlemlerini Kırgızaltın isimli devlet şirketi yürütmüştür. Kırgızaltın hala ülkedeki tüm madencilik faaliyetlerini kontrol etmektedir. Uranyum üretimi bağımsızlık sonrası dönemde durmuştur. Dünyanın en büyük antimon üreticisi olan Çin in 1998 yılında dünya piyasalarına büyük miktarlarda antimon sürmesi ve neticesinde fiyatlardaki düşüşün devam etmesi Kırgızistan ın antimon üretimini olumsuz yönde etkilemiştir. Kömür üretiminde de bağımsızlık öncesi döneme göre önemli miktarda düşüş mevcuttur. Kırgızistan ayrıca civa, kalay, uranyum, oksit ve polimetalik cevher kaynaklarına da sahiptir. Kırgız hükümeti ülkenin enerji ithalatına bağımlılığını azaltmak ve ilave ihraç gelirleri yaratmak için kötü durumda olan kömür sanayiini geliştirmek amacında olduğunu açıklamıştır. Ancak, altın madenciliği dışındaki diğer pek çok madencilik faaliyetinde olduğu gibi kömür madenciliğinin başlıca sorunu Sovyet dönemi makineleri yedek parçalarının bulunamaması ve yeni yatırımların olmamasıdır. Çok az miktardaki petrol ve gaz kaynakları ülke tüketimini karşılamakta yetersizdir. Ülkede ticari öneme sahip 30 dan fazla altın madeni bulunmaktadır. Tien Şan dağlarındaki Kumtor altın madeninin faaliyete geçmesi ile birlikte altının ekonomideki rolü artmıştır. Altın İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 4

madenciliği GSYİH nın %7 sini oluşturmaktadır. Kumtor daki 560 tonluk rezervin dünyadaki en büyük 8 rezervden biri olduğu düşünülmektedir. Kırgız hükümetinin Kumtor un mülkiyetinin 2/3 sini elinde bulundurmasına rağmen, maden Kanada şirketi CAMECO nun bir şubesi olan Kumtor Operating Company isimli işletme tarafından çalıştırılmaktadır. 2002 yılında Kumtor altın madeni, ülkenin 18,1 ton olan toplam altın üretiminin 16,5 tonunu gerçekleştirmiştir. Ülkenin toplam altın üretimi düşüş göstermektedir. 2001 yılında 24,7 ton üretim, 2002 de 18,1 tona düşmüştür. Üretimdeki düşüş eğilimi 2003 te de devam etmiş olup, ilk beş ayda bir önceki yıla göre %12 olmuştur. Jerui ve Taldy Bulak rezervlerinin de içinde bulunduğu yeni altın madenlerinin oluşturulması süreci yavaş ilerlemektedir. Jerui ve Taldy Bulak rezervlerinin yaklaşık 75 ton altın bulundurduğu tahmin edilmektedir. İngiliz Oxus Madenciliğin sahibi olduğu Norox Madencilik Şirketi, Jerui madeninde bir fizibilite çalışması yapmıştır. Norox, Jerui rezervlerinin geliştirilmesi yetkisine sahip olan Talas Altın Madeni Şirketinin 2/3 sine sahiptir; ancak firma 2002 yılında fizibilite çalışmasını zamanında teslim edememesi nedeni ile lisansını geçici olarak kaybetmiştir. Firma, sözkonusu gecikmenin dünya altın fiyatlarının düşük düzeyde seyretmesinden kaynaklandığını ileri sürmektedir. Lisansın geri alınması hususunda görüşmeler yürütülmekle birlikte, ülkenin elverişsiz vergi ortamı nedeni ile maden arsasının geliştirilmesi ertelenmiş bulunmaktadır. Sanayi Sanayi sektörünün GSYİH içindeki payı bağımsızlık döneminde %38 iken, bağımsızlık sonrası dönemde %17 nin altına düşmüştür. Bağımsızlık sonrasında sanayi üretiminde gözlenen düşüş, diğer BDT ülkelerine kıyasla aşırı olmuştur. Kumtor altın madenindeki faaliyetler neticesinde ekonomide meydana gelen düzelmeye rağmen sanayi sektörünün GSYİH ya katkısı hala düşük düzeydedir. Bağımsızlıktan bu yana Kumtor un üretimi haricindeki sanayi üretimi, %70 oranında düşüş göstermiştir. Sanayi üretimindeki düşüşün başlıca nedeni eski Sovyet pazarlarının kaybedilmesi ve girdi maliyetlerinin artmasıdır. Sanayi üretimi son zamanlarda düzelme işaretleri vermeye başlamıştır. Sanayi sektöründe yaşanan üretim daralmasının başlıca sebebi düşük düzeydeki yatırımlar ve yeniden yapılandırma eksikliğidir. Toplam sanayi üretiminin %10 15 ini oluşturan gıda üretimi 2004 yılında toplam sanayi üretiminin %13 ünü oluşturmuştur. Toplam üretimde önemli paya sahip olan diğer bir sektör olan elektrik üretimi de düşen ihracat talebi ve hidroelektrik santrallerindeki düşük su seviyesi nedeni ile daralmıştır. Sovyet döneminde makine üretimi sektörü tarımsal ekipman üretimine yönelmiştir. Hükümetin tarımsal makine üretiminin tarımsal gelirlerin artışı açısından öneminin farkında olmasına rağmen sanayi politikaları hafif sanayiye özellikle de ülkenin yün, pamuk ve ipek üretiminde sahip olduğu avantajı da değerlendirmek üzere giyim ve tekstil sektörlerine kaydırılmıştır. Bu çerçevede tekstil ve giyim sanayilerinde olumlu gelişmeler olmuş ancak kayda değer bir büyüme sağlanmamıştır. 2004 yılında ise giyim ve tekstil sektöründe üretim azalmıştır. Ülkedeki en büyük işletmeler tekstil sektöründe faaliyet göstermektedir. Bu işletmelerin büyük çoğunluğu pamuk işleme fabrikalarından oluşmaktadır. Pamuk işleme fabrikalarının tamamı yabancı sermaye iştiraklidir. Ülkede yetişen pamuk miktarı 100 000 tondan fazla olup, sözkonusu fabrikaların elyaf işleme kapasitesi 337 000 tondur. 70 den fazla işletme kumaş ve pamuk yün iplik, ham pamuk lifleri, ipek kumaş, halı, örme giyim eşyası üretiminde bulunmaktadır. 70 den fazla işletme ise giyim sanayi üretiminde bulunmaktadır. Paltolar, ceketler, yağmurluklar, askeri üniformalar, şapkalar vb. giyim sanayinde üretilen başlıca ürünlerdir. Deri mamulleri üretimi hafif sanayinin %3,4 ünü oluşturmaktadır. Deri İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 5

işleme sanayinde 5 işletme faaliyet göstermektedir. Sert deri ve bavul, çanta, kemer, hediyelik eşya gibi deri eşyalar, büyükbaş hayvan derisi, deri giyim ve ayakkabı ülkede üretilen başlıca deri ürünleridir. İnşaat 2000 2002 döneminde inşaat sektörünün GSYİH içindeki payı %4 ün altında olmuştur. 1990 lı yıllarda Kumtor altın madeninin inşaası, sektörde büyümeye neden olmuştur. Bu yıllarda inşaat sektörü GSYİH ya %6 oranında katkıda bulunmuştur. 1997 yılında madenin inşaatının tamamlanmasından sonra da 1998 yılındaki finansal krizden kaynaklanan geçici duraksama haricinde sektörde büyüme kaydedilmiştir. 2001 ve 2002 de sektörde büyüme hızı sırası ile %16 ve %8 olmuştur. Sektördeki büyüme altyapı projelerinden, kuzey güney yolunun inşaasından ve Oş Kaşgar karayolunun yeniden inşaasından kaynaklanmaktadır. 2004 yılında inşaat sektöründe üretim %3.5 oranında artış gösterip 192 milyon $ seviyesine gelmiştir. 2005 yılının ilk 4 ayında ise bu sektördeki üretim yıllık %14 oranında artış göstermiştir. Son yıllarda konut inşaatı sektöründe kamu tarafından finanse edilen projeler de gerçekleştirilmiştir. 1995 yılında konut inşaatı sektörünün özel sektöre devredilmesi ile kamu, iskan bakımı sorumluluğundan kurtulmuştur. Ancak bu durum, mevcut konutların bakımsızlık sorunu ile karşı karşıya kalması sonucunu doğurmuştur. Finansal Hizmetler Bağımsızlık sonrası dönemde, ülkenin bankacılık sektörü Kırgız Cumhuriyeti Ulusal Bankası (National Bank of Kyrgyz Republic NBK) isimli Merkez Bankası ve 20 adet ticari banka ile yeniden yapılandırılmıştır. Bütçe içinde büyük bir maliyet unsuru olmasına rağmen hükümet tarafından iki aşamalı bir finansal reform uygulamaya konulmuştur. 1993 94 yıllarında bankacılık otoriteleri yeni uygulamaya konulan asgari sermaye gerekliliğini yerine getiremeyen küçük ve rekabet edebilirliği zayıf olan bankaları kapatma kararı almıştır. 1995 97 yıllarında bankacılık sektörünün denetimi sıkılaştırılmış ve güçlendirilmiş olup, yeni sistem ödeme güçlüğü çeken bankaların sektörden çekilmesine neden olmuştur. Uluslararası Para Fonu IMF e göre bankacılık sisteminin yeniden yapılandırılma süreci henüz tamamlanmamış olup bu süreç ancak bankaların yatırım finansmanında da merkezi rol oynayabildikleri zaman tamamlanabilecektir. Ancak 2001 yılında sektörün istikrara kavuşması amacı ile bazı borçlu bankaların kapatılmasına rağmen bankacılık sektörü yatırım finansmanında merkezi rol oynamaktan hala uzaktır. Sermaye miktarının artırılması, tasarrufların bankalara çekilmesi, uzmanlaşmanın geliştirilmesi ve sektörü düzenleyen kanuni çerçevenin güçlendirilmesi için önemli ilerlemelere ihtiyaç duyulmaktadır. 2002 bankaların sermaye miktarı %15 artarak 38,4 milyon $ a ve aktif büyüklüğünün %56 artarak 7,8 milyar Sum a ulaşması ile birlikte sektör istikrara ulaşmıştır. Son altı yılda uluslararası para piyasası faaliyetlerinde de önemli ölçüde büyüme gerçekleşmiştir. Bankalararası para piyasası da 1994 2001 yıllarında 10 kat büyümüştür. 1995 yılında ülkenin Menkul Kıymetler Borsası kurulmuştur. Ancak finansal kaynakların tahsisinde küçük bir rol oynamaktadır. Bankacılık kanunları yabancı bankalar ve Kırgız bankaları arasında ayırım gözetmemektedir. Ülkede 18 ticari banka, 149 şube ile faaliyet göstermektedir. Demirbank, Bank of Asia ve Pakistan Milli Bankası Kırgız Cumhuriyetinde kayıtlı yabancı bankalardır. Bazı bankalar ise önemli miktarda yabancı ortaklık ile faaliyet göstermektedir. Bu bankalar, İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 6

Asia Universal Bank (%70 yabancı sermayeli), Reidan Bank (%30 yabancı sermayeli) ve Aman Bank (%30 yabancı sermayeli) gibi bankaları içermektedir. Kırgız Yatırım ve Kredi Bankası (The Kyrgyz Credit and Investment Bank KICB) 2001 yılı ortalarında faaliyette bulunmaya başlamıştır. Sözkonusu banka ticari kredi sağlaması, batı tarzı bankacılık uygulamalarını yerleştirme, bankacılık sistemine yeni bankaların girmesini sağlama gibi hedeflerin gerçekleştirilmesi amacı ile kurulmuştur. Bankanın en önemli hissedarı Ağa Han Fonu dur. Ağa Han Fonu, bankada %30 hisseye sahiptir. Diğer hissedarlar ise her biri %20 paya sahip olan IFC, EBRD ve Alman Kalkınma ve Yeniden Yapılandırma Bankası ve %10 paya sahip olan Kırgız Hükümetidir. 1999 2001 yılları arasında İnsan Bank, Akıl Invest Bank, Bişkek Bank, Maksat Bank, Kramds Bank, Mercury Bank ve Kurtuluş Bank iflas etmiş ve işlemlerini askıya almıştır. Kramds Bank Merkez Bankası nın özel yönetimi altına alınmış olup, Bankanın incelemesi altındadır. İflas eden diğer bankalar ise kapatılmıştır. Hizmetler 1998 yılından bu yana finansal hizmetlerin de dahil olduğu hizmet sektörünün GSYİH ya katkısı tarım sektöründen fazla olmaktadır. Sektörün GSYİH ya katkısı 2002 yılında %40 iken, 2004 yılında %42 olmuştur. Hükümetin liberalizasyon politikası çok sayıda aile işletmesinin neredeyse tamamının ticaret ve catering sektöründe faaliyet göstermeye başlamasını sağlamıştır. Diğer BDT ülkelerinde olduğu gibi turizm altyapısının yeterli miktarda yabancı yatırım çekememesi, sektörün büyümesi önündeki en önemli engel olarak ortaya çıkmaktadır. Bişkek teki ilk beş yıldızlı otel 2001 yılında açılmıştır. Ekonomide Liberalizasyon Çalışmaları Ve Özelleştirme Ülkede uygulanan ekonomik reform programına pek çok kesimden muhalefet bulunmasına rağmen Kırgızistan Cumhuriyeti nin uyguladığı ekonomik reform programı diğer Merkezi Asya Cumhuriyetleri ne göre önemli ölçüde gelişme göstermiştir. Bağımsızlığı izleyen yıllarda ekonomik reform niteliğinde bir dizi karar alınmıştır. Ülke, 1998 yılı ekim ayında DTÖ ye üye olmuştur. 1993 yılında Sum, yeni para birimi olarak kabul edilmiştir. IMF ile 1994 yılında imzalanan yeniden yapılanma programı çerçevesinde bütçe ve enflasyon hedefleri belirlenmiş olup, fiyat serbestisinin sağlanması ve sübvansiyonların kaldırılması kararlaştırılmıştır. Toprak mülkiyeti yabancılar için sözkonusu değildir. 1998 yılı ekim ayında yapılan referandum öncesinde Kırgız vatandaşları için de arsa satın alma hakkı bulunmamakta iken, sözkonusu referandum sonrasında Kırgız vatandaşlarına bu hak tanınmıştır. Öte yandan, yabancı kişilerin toprak, bina, konut ya da fabrika kiralaması üzerinde yasak ya da kısıtlama bulunmamaktadır. 1995 yılında orta ölçekli işletmelerin özelleştirilmesi programı başlamış ancak özelleştirme 1997 yılında yolsuzluk suçlamaları nedeniyle yarım kalmıştır. Orta ölçekli firmaların %60 ının özelleştirmesi tamamlanabilmiştir. 1998 yılında hükümet özelleştirme programının üçüncü ve son aşamasını başlatmıştır. 1997 yılında ikinci aşamanın askıya alınmasından sonra başlatılan üçüncü aşama, yavaş ilerlemekte olup tamamlanma aşamasından henüz oldukça uzaktadır. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 7

2002 yılında hükümetin, 41 işletmenin satışını açıklamasına rağmen, stratejik olarak değerlendirilen işletmeler hala devlet elindedir. Özelleştirmesi tamamlanan 41 işletmenin devlete sağladığı gelir yaklaşık 1,3 milyon ABD dolarıdır. 2002 yılı kasım ayında hükümet dört stratejik işletmenin özelleştirilmesini onaylamıştır.sözkonusu işletmeler Kırgıztelekom, Kırgız Air, Kırgız Gaz ve Kırgız Enerji şirketine bağlı dört dağıtım şirketidir. Bu şirketlerin satılamaması ve neticede özelleştirme programının gecikmesi özelleştirme karşıtlarının faaliyetlerinden ve dış yatırımcıların ilgi eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Sektörler İtibarı ile Özelleştirilen İşletme Sayısı 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Toplam 327 177 175 146 168 88 102 İmalat Sanayi 23 46 3 4 8 14 Hafif Sanayi 1 1 1 Gıda Sanayi 4 1 1 1 1 Makine ve Metal İşleme 1 2 İnşaat Malzemeleri 2 2 Diğer 15 42 1 2 7 13 Tarım 10 1 1 3 5 1 11 İnşaat 39 5 15 23 24 6 12 Ulaştırma 7 14 4 4 2 5 Toplumsal Hizmetler 15 6 16 3 2 1 Ticaret ve Catering 87 15 11 4 9 8 Araç Gereçler 6 59 2 2 2 Kamu Hizmeti 23 8 36 28 24 3 3 Sağlık, Spor ve Sosya Güvenlik 7 6 23 22 10 4 Eğitim 2 3 7 3 6 1 Kültür ve Sanat 7 3 7 10 9 4 1 Bilim ve Bilimsel Araştırma Diğer 101 16 67 39 55 54 38 Kaynak: Kırgız Ulusal İstatistik Komitesi Özelleştirme Şekli İtibarı ile Özelleştirilen İşletme Sayısı 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Toplam 327 177 175 146 168 88 102 Anonim Şirkete Dönüştürülmüş İşletme 75 124 31 20 12 1 14 Satılmak Üzere Kiralanan İşletme 21 2 9 7 28 2 16 Ticari Rekabet Yolu ile Satış 51 5 30 5 1 6 30 Ortak Yatırım Şirketine Dönüştürme 9 4 10 6 5 1 3 Çalışanlara ya da şahıslara satışlar 91 36 64 98 105 76 29 Açık Artırma ile Satışlar 80 5 31 10 17 2 10 Kaynak: Kırgız Ulusal İstatistik Komitesi İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 8

YABANCI YATIRIMLAR Kırgızistan hükümetinin yabancı yatırımlar konusundaki hedefi ülkeyi merkezi Asya ülkeleri içinde yatırımlar yönünden cazibe merkezi haline getirmektir. Ülkenin yatırım ortamını geliştirmek üzere ekonomik, yapısal ve kanuni reformları içeren bir program uygulamaya konmuştur. Ancak Kırgızistan ın son on yıl süresince ülkeye çektiği doğrudan yabancı yatırımlar, ürün bakımından çeşitli olmayan ihracat ürün profilini ve ekonomisinin altın satışlarına yüksek düzeydeki bağımlılığını yansıtmaktadır. Ülkenin toplam doğrudan yabancı yatırım stoğunun büyük çoğunluğu 1990 lı yılların ortalarından itibaren Kumtor altın madeninin geliştirilmesi amacı ile ülkeye giren yabancı yatırımlardan oluşmaktadır. Diğer sektörler yabancı yatırımlarda önemli artış kaydedememiştir. 1990 lı yılların ikinci yarısında ülkeye giren doğrudan yabancı yatırımların neredeyse tamamı altın sektörüne olmuştur. Kumtor daki inşaatın 1999 yılında sona ermesinden bu yana ülkeye çok sınırlı miktarda doğrudan yabancı yatırım girişi olmuştur. 2000 li yıllarda Rusya ülkedeki varlığını büyüten birkaç ülkeden biri olmuştur. Kırgızistan Başbakanının yaptığı bir açıklamaya göre Rusya, 2002 yılı sonlarından bu yana ülkede iki adet büyük üretim tesisi satın almış olup, aluminyum ve kalay üretimi alanında da yatırım olanaklarını araştırmaktadır. 1998 yılı Eylül ayı tarihli Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile ülkenin Yabancı Yatırımlar ve Ekonomik Kalkınma Komitesi kurulmuş olup bu çerçevede yapılan uygulamalar ile yabancı yatırım mevzuatının kolaylaştırılması ve geliştirilmesi amaçlanmıştır. Yabancı yatırımlar Kırgız Yabancı Yatırım Kanunu altında düzenlenmektedir. Ekonominin tüm sektörleri yabancı yatırımlara açıktır. Ayrıca %100 yabancı sermayeli yatırımlara da tüm sektörlerde izin verilmektedir. Başka bir deyişle Kırgız ekonomisinde hiçbir sektör yabancı yatırımlara kapalı olmayıp, yatırımların mutlaka bir Kırgız partnerle ortak yatırıma gitmek suretiyle yapılması gerekmemektedir. Yabancı Yatırım Kanunu, yabancı yatırımcılara önemli haklar ve öncelikler tanımaktadır. Buna göre yabancı yatırımcılar ulusal yatırımcılarla aynı hak ve prosedürlere tabidir. Kırgız Yabancı Yatırım Kanunu yatırımcıların sermaye, hisse ve karlarını ülke dışına çıkarmalarını herhangi bir şekilde engellememektedir. Gelirlerin dövize dönüştürülmesi üzerinde de herhangi bir engel bulunmamaktadır.yatırımcıların gelirlerini döviz cinsinden elde etmeleri serbest olup, Sum a dönüştürme yükümlülükleri bulunmamaktadır. Kırgızistan DTÖ ye üye olan tek merkezi Asya ülkesidir. 1997 yılında değiştirilen Yabancı Yatırım Kanunu altındaki bazı hükümler DTÖ nün sübvansiyonlar ve telafi edici vergiler ile ilgili TRIMs Anlaşması hükümlerine uygun şekilde değiştirilmiştir. Yabancı Yatırım Kanunu BDT ülkeleri için geliştirilen OECD modeli Yabancı Yatırım Kanununa dayanmakta olup ülkenin yabancı yatırım mevzuatını halihazırdaki uluslararası yatırım koruma uygulamalarına uyumlu hale getirmektedir. Özel şirketler karları üzerinden göreceli olarak düşük bir oran olan %30 oranında vergi ödemektedir. Bu uygulamalar çerçevesinde şirketler faaliyete geçtikleri ilk yılda vergilerden korunmaktadır. Ayrıca kurulacak fabrika ve üretim için gerekli malzeme ve ekipmanlar KDV den muaf bulunmaktadır. İhraç kaydıyla üretilecek ürünlerin üretiminde kullanılan hammaddelerin temininde ödenen KDV nin iadesi mümkündür. Ülkede politik istikrarın sağlanmış olması; liberal ticaret rejimi; ekonomik reform programının başarı ile uygulanmaya devam etmesi; ülkede önemli doğal kaynakların bulunması; eğitimli ve düşük maliyetli insan kaynağı, düşük üretim maliyetleri Kırgızistan a yatırımı cazip hale getirmektedir. Ülkede çok sayıda çok uluslu finansal örgütlerin İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 9

bulunması yabancı yatırımcılara finansman kolaylıkları sağlamaktadır. Ayrıca ülkenin Afganistan yardımı sayesinde ABD ile gelişen ilişkileri de yabancı yatırımlara olumlu etkide bulunmuştur. DTÖ ye üye olması Kırgızistan ın ticaret rejimini liberalleştirmesini sağlamış ve ticareti artırıcı etki doğurmuştur. Öte yandan işletmeler üzerindeki önemli vergi yükü, yüksek düzeydeki bürokrasi, ülke ekonomisinin ithalata bağımlı olması Kırgızistan ın yabancı yatırımcıları ülkeye çekmesinde olumsuz etki yaratmaktadır. Ülkeye giren yabancı yatırımların toplamı 2004 yılı sonu itibarı ile 677 milyon ABD Dolarına ulaşmıştır. Yabancı yatırımların %55 i Bişkek te, %28,5 i Oş bölgesinde, %10 u Celalabad da ve %1 i Issık Kul bölgesinde yoğunlaşmıştır. Kırgızistan İstatistik Komitesi rakamlarına göre 2002 yılında ülkeler itibarı ile doğrudan yabancı yatırımlar şöyledir: Kanada, 25.7 milyon $; ABD, 39.1 milyon $; Türkiye 30 milyon $; Almanya 31.4 milyon $; Kore USD 11,7 milyon $; Çin 10 milyon $. DIŞ TİCARET Dış Ticaret Göstergeleri (milyon $) Yıllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005* İhracat 511 480 498 590 733 661 İthalat 506 441 553 673 904 981 Hacim 1 017 921 1 051 1 263 1637 1642 Denge 5 39 55 83 171 320 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kyrgyz Republic Country Profile February 2006 *:Tahmini Kırgızistan ın dış ticaret gelirleri 1990 lı yılların ortalarından beri düşüş göstermektedir. 1997 yılı dış ticaret verileri ile karşılaştırıldığında ihracat gelirleri %20, ithalat harcamaları %17 oranında düşmüş durumdadır. İthalattaki düşüşün sebebi; Kumtor madeninin inşaasının sona ermesine bağlı olarak makina ekipman ithalatındaki azalma (Madenin inşaatı 1996 97 yıllarında makina ve ekipman ithalatı harcamalarının iki katına çıkmasına neden olmuştur.) ve 1998 yılında yaşanan bölgesel ekonomik kriz ve aynı yıl ülke parasının devalüasyonu nedeni ile ithalat eğiliminin düşmesidir. İthalattaki düşüş trendinin 2002 yılında sona erdiği gözlenmektedir. 2004 yılında ise ithalat harcamaları 1988 yılındaki harcama düzeyin üzerine çıkmıştır. 2004 yılında gerçekleşen ithalat harcamalarındaki bu hızlı artış, enerji fiyatlarındaki artışa yorulabilir. 1998 yılında yaşanan bölgesel ekonomik kriz ve Sum un devalüe edilmesi ülkenin altın dışı sanayi ihracatının düzelmesi için kritik öneme sahip makina ekipman, inşaat malzemeleri, metaller ve yakıtlar gibi ürünlerin satın alımını olumsuz yönde etkilemiştir. Kırgızistan Cumhuriyeti Sovyet dönemi ticaret politikalarını liberalize etme yönündeki çabaları ile Orta Asya ülkeleri içinde dikkat çekmektedir. Ülke, 1998 yılında Dünya Ticaret Örgütü ne üye olan ilk BDT ülkesi olmuştur. Ancak ülkenin ihraç mallarını çeşitlendirme çalışmaları, ticari ortaklarını çeşitlendirme çalışmaları kadar kolay olmamaktadır. BDT ülkelerinden ithalatın toplam ithalat içindeki payı kısmen düşmüş bulunmaktadır. BDT ülkelerinin toplam ithalattaki payı 1994 97 yıllarında ortalama olarak %60 düzeyinde iken, 1998 2002 döneminde ortalama %52 olmuştur. 2004 yılında yakıt fiyatlarındaki artış ile BDT ülkelerinden yapılan ithalatın toplam ithalat maliyetine oranı %60 seviyesine yükselmiştir. Ülkenin ithalatındaki daralma Rusya dan ithalatını çok az etkilemiştir. 2004 yılında Rusya nın ülkenin toplam ithalatındaki payı %30 olmuştur. Kazakistan ve Özbekistan da ülkenin ithalatında önemli tedarikçi ülkelerdir. Kazakistan dan yapılan İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 10

ithalatın toplam ithalata oranı 2000 ve 2004 yılları arasında %10 dan %22 ye çıkmıştır. Bu artış, Kırgızistan ın Kazakistan a uyguladığı gümrük vergisinde azalmaya gitmesi ile ortaya çıkmıştır. Kırgızistan ın Özbekistan dan yaptığı ithalatta ise hızlı bir düşüş gözlemlenmektedir. 2002 yılında Özbekistan dan yapılan ithalatın toplam ithalata oranı %10 iken bu oran 2004 yılında %5.5 e gerilemiştir. Kırgızistan Cumhuriyeti 2004 yılında 733 milyon $ ihracat, 933 milyon $ ithalat gerçekleştirmiştir. 2005 yılının ilk yarısında ihracatta bir önceki yıla göre gözlenen artış, geleneksel BDT pazarlarına olan ihracattaki %14 oranındaki artış sayesinde gerçekleşmiştir. Rusya ya satılan pamuk ipliği sayesinde tekstil ve dokuma Kırgız ihracatının önemli kalemlerinden biridir. 2005 yılının ilk yarısında pamuk ipliği ihracatı miktar olarak iki katından fazla artış göstermiştir. Fakat fiyatların düşük olması bu ihracattan elde edilen kazancın %10 dan daha az bir artış göstermesine neden olmuştur. Cam sektöründe de benzer bir durum gözlenmiştir. Cam ihracatında miktar olarak %60 dan fazla bir artış olurken, bu ihracattan elde edilen gelir yarı yarıya artmıştır. Almanların yatırımı ile cam sektörü Kırgızistan da önemli bir sektör haline gelmiştir. Cam ihracatının yaklaşık üçte ikisi Rusya ve Kazakistan a yapılmaktadır. Dış Ticarette Başlıca Ortaklar (2004) İhracat % İthalat % Birleşik Arap Emirlikleri 26,3 Rusya Federasyonu 31,2 Rusya Federasyonu 19,2 Kazakistan 21,6 İsviçre 14,2 Çin 8,5 Kazakistan 12,1 Özbekistan 5,5 Kanada 5,9 ABD 4,7 Çin 5,5 Almanya 0,4 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kyrgyz Republic Country Report 2005 1997 yılında Kumtor altın madeninin faaliyete başlaması ile birlikte ülke ihraç pazarlarını çeşitlendirmeye başlamıştır. Ülkenin ihracatının çok önemli bir kısmı altına dayanmaktadır. Kumtor un üretime geçmesi ile birlikte 1994 95 döneminde altın ihracatının yaklaşık %15 olan payı, 1999 2002 döneminde %40 50 ye yükselmiştir. Altın ihracatının yöneldiği başlıca pazarlar batılı pazarlar olup, bu nedenle BDT ülkelerinin toplam ihracattaki payı da giderek düşüş göstermektedir. BDT ülkelerinin Kırgızistan ın toplam ihracatındaki payı 1990 lı yılların ortalarında ortalama %70 lerde iken, 2001 02 döneminde ortalama %35 e düşmüştür. 1998 yılında Almanya nın ihracattaki payı %3 ten %37 ye yükselmiş, böylece ülke, en önemli ihraç pazarı olmuştur. Ancak Almanya ya ihracatın neredeyse tamamının altından oluşması nedeni ile Kumtor un üretiminde meydana gelen düşüş, ülkeye ihracatı önemli miktarda azaltmıştır. Sonuç olarak Almanya nın ihracattaki payı 2001 yılında %20 iken, 2002 de %0,4 e düşmüştür. Kırgızistan ın ihracatta geleneksel pazarları dışındaki pazarlara da ihracatı sağlamasına rağmen, ülkenin BDT dışı pazarlara ihracatının %80 inin altın ihracatından oluşması nedeni ile ihracat gelirlerinin inip çıkmasına neden olmaktadır. Ayrıca, altının ihracat gelirleri içindeki yeri Kırgız ekonomisinin altın fiyatlarında ortaya çıkan dalgalanmalardan kolaylıkla etkilenebilir hale gelmesine neden olmaktadır. Kırgızistan Cumhuriyeti 1998 yılında Dünya Ticaret Örgütü ne (DTÖ) üye olmuş ve örgüte katılan ilk BDT ülkesi sıfatını kazanmıştır. DTÖ ye üyelik ülke ticaretinin seyrini önemli ölçüde etkilemiş olmakla birlikte Kırgızistan üyeliği sebebiyle diğer BDT ülkelerinin eleştirilerine maruz kalmıştır. Cumhurbaşkanı Askar Akayev Kırgızistan ın DTÖ ye üyeliği İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 11

sebebiyle ülke menşeli ürünlere başta Kazakistan olmak üzere diğer BDT ülkeleri tarafından ayrımcılık uygulandığını sıklıkla dile getirmektedir. Bu gibi anlaşmazlıkların ülkenin DTÖ üyeliğinin Kırgızistan Cumhuriyeti nin BDT üyeliğinden kaynaklanan diğer yükümlülükleri ile çatışması nedeniyle yakın gelecekte çözülmesi beklenmemektedir. 2004 Yılında Dış Ticarette Başlıca Ürünler İthalat % İhracat % Mineral Ürünler 29,0 Değerli ve Yarı Değerli Metaller 40,5 Kimyasallar 12 Mineral Ürünler 13,1 Makine ve Ekipman 11,4 Tekstil 11,1 Gıda, İçecek ve Tütün 8,8 Gıda, İçecek ve Tütün 6,0 Taşıt ve Nakliye Araçları 7,5 Makine ve Ekipman 4,9 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kyrgyz Republic Country Report 2005 2001 yılı sonlarından itibaren ABD nin ülkeye askeri varlığını getirmesi Kırgızistan ın enerji ürünlerine bağımlılığını artırmıştır. Mineral ürünlerin toplam ithalattaki payı bu nedenle yaklaşık 1/3 e ulaşmış olup, ithalatta en önemli paya sahip olan, petrol bakımından zengin Kazakistan ın ülkeye satışlarında da artış olmuştur. Kazakistan dan ithalattaki artışta, gıda alımlarındaki artışın (başta buğday ve şeker olmak üzere) da payı olmakla birlikte enerji ithalatındaki artış başlıca rolü oynamaktadır. Kırgızistan ın yakıt ithalatına yaptığı harcama hızla artmaktadır. 2005 yılının ilk yarısında petrol ithalatı miktar olarak %3 oranında azalmıştır. Buna karşılık petrol ithalatına yapılan harcama %28 oranında artmıştır. Mineral ürünlerine yapılan toplam harcama ise %17 oranında artış göstermiştir. Bu artışın nedenlerinden biri doğal gaz kontratlarının hemen değiştirilememesidir. Kırgızistan Cumhuriyeti doğal gaz ithalat miktarını %13 azaltarak, doğal gaz harcamalarını 15 milyon dolara çekmeyi başarmıştır. Kırgızistan ın ihracatında önemli yere sahip olan elektrik ihracatı 2002 yılında %50 oranında düşüş göstermiştir. Ülkenin komşuları Kazakistan ve Özbekistan a ihracatının yıllık yaklaşık 1,5 2 milyar kw/saat düzeyinde devam etmesi beklenmektedir. Rusya 2003 yılında Kırgızistan ile 5 yıllık elektrik ithalatı anlaşması yaparak, Kırgız elektriğinin önemli bir alıcısı durumuna geldi. Rusya 2004 yılında 1,8 milyar kw/saat Kırgız elektriği ithal etti, bu rakamın 2005 de 1.1 milyar kw/saat olması bekleniyor. Kırgızistan Cumhuriyeti, çin e ve Kazakistan a da elektrik ihraç etmektedir. Rusya ile ticaretin; Gazprom ile yapılan ve daha fazla miktarda Rus gazının ülkeye ulaşmasına; ülkedeki gaz üretim ve ulaştırmasında Rus payının artmasına yardımcı olacak bir diğer Anlaşma neticesinde daha da genişlemesi beklenmektedir. Ülke, doğal gaz ithalatında sıklıkla yaşadığı kesintilere rağmen Özbekistan a bağımlı olmaya devam etmektedir. Rusya ile yapılan Anlaşmanın bu sorunu ortadan kaldıracağı düşünülmektedir. Rusya ile Kırgızistan arasındaki ticaretin gelişimi iki ülke arasındaki ticaretin Kazakistan üzerinden geçmesi nedeni ile sekteye uğrayabilmektedir. Bölgesel ticaretin geliştirilmesine yönelik resmi taahhütler bulunmasına rağmen, uygulamada Kırgız ticaret ve gümrük yetkilileri Kırgız mallarının transit ticaretine yüksek tarifeler ve diğer tarife dışı engeller koymak sureti ile Kırgızistan ın Rusya ile ticaretine önemli engeller getirmektedir. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 12

Türkiye ile Ticaret Yıllar İtibarı ile Türkiye Kırgızistan Dış Ticareti (1000 $) Yıllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 İhracat 20 572 17 350 23 685 40 862 74 702 88 851 İthalat 2 349 6 307 15 749 10 906 13 384 14 113 Hacim 22 921 23 657 39 434 51 768 88 086 102 964 Denge 18 223 11 043 7 936 29 956 61 318 74 738 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Kırgızistan Cumhuriyeti nin 15 Aralık 1990 tarihinde egemenliğini ilan etmesinin ardından Türkiye ve Kırgızistan arasında iki ülke ticari ve ekonomik ilişkilerinin geliştirilmesine yönelik olarak 29 Mayıs 1991 tarihinde Ankara da imzalanan ekonomik ve Ticari İşbirliğine Dair Protokol çerçevesinde iki ülke ticareti başlamıştır. Türkiye nin Kırgızistan Cumhuriyeti ne ihracatı 1995 1997 yılları arasında artış eğilimi göstermiştir. Ancak bu ülkeye ihracatımızda 1998 yılında Rusya Federasyonu nda yaşanan ekonomik ve finansal krizin olumsuz etkileri sebebiyle 1998 yılından itibaren ciddi daralma gözlenmiştir. 2002 yılından ihracat yeniden artış eğilimi göstermeye başlamıştır. 2005 yılında Kırgızistan a ihracatımız bir önceki yıla göre %18,9 oranında artış göstererek 88,8 milyon $ seviyesine ulaşmıştır. Türkiye nin Kırgızistan dan ithalatı 2005 yılında %5,4 oranında artarak 14,1 milyon $ seviyesine ulaşmıştır. İthalatın yaklaşık %61 ini yenilen sebze ve meyveler oluşturmaktadır. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 13

Türkiye nin Kırgızistan a İhracatında Önem Arz Eden Ürünler Türkiye nin 2005 yılında Kırgızistan a ihracatında ağırlıklı olarak inciler, kıymetli taş ve metal mamulleri; halılar; örme giyim eşyası ve aksesuarları; plastik ve plastikten mamul eşyalar; şeker ve şeker mamulleri; elektrikli makine ve cihazlar; örülmemiş giyim eşyası ve aksesuarları; kazanlar, makina ve cihazlar; kakao ve kakao müstahzarları yer tutmaktadır. İhracatta Önem Arz Eden Ürünler (ABD $) GTİP No. ÜRÜN 2004 2005 Değişim (%) 71 İnciler, Kıymetli Taş ve Metal Mamulleri, Madeni Paralar 7.895.196 15.043.049 90,5 57 Halılar ve Diğer Dokumaya Elverişli Maddeden Yer Kaplamaları 17.558.968 11.322.054 35,5 61 Örme Giyim Eşyası ve Aksesuarları 2.523.204 10.396.629 312,0 39 Plastik ve Plastikten Mamul Eşya 5.194.966 6.473.742 24,6 17 Şeker ve Şeker Mamulleri 3.810.125 5.262.326 38,1 85 Elektrikli Makina ve Cihazlar, Aksam ve Parçaları 3.676.182 4.288.309 16,7 62 Örülmemiş Giyim Eşyası ve Aksesuarları 434.401 4.200.177 866,9 84 Kazanlar; Makina ve Cihazlar, Aletler, Parçaları 4.872.980 4.150.456 14,8 18 Kakao ve Kakao Müstahzarları 2.142.502 3.059.139 42,8 98 Harp Silahları 1.715.795 2.398.939 39,8 34 Sabunlar, Yüzey Aktif Organik Maddeler, Yıkama Yağlama Maddeleri 2.066.599 1.890.858 8,5 48 Kağıt ve Karton; Kağıt Hamurundan Kağıt ve Kartondan Eşya 2.004.156 1.677.584 16,3 94 Mobilyalar, Aydınlatma, Reklam Lambaları, Prefabrik Yapılar 4.169.641 1.456.170 65,1 73 Demir veya Çelikten Eşya 1.631.612 1.452.838 11,0 54 Dokumaya Elverişli Suni ve Sentetik Lifler 464.871 1.436.193 208,9 60 Örme Eşya 444.817 1.096.950 146,6 32 Debagat ve Boyacılıkta Kullanılan Hülasa, Boya, Macun, Sakızlar 515.737 974.410 88,9 58 Özel Dokunmuş Mensucat, Dantela, Duvar Halıları, İşlemeler 2.641.763 923.604 65,0 21 Yenilen Çeşitli Gıda Müstahzarları 606.976 843.641 39,0 87 Motorlu Kara Taşıtları, Traktör, Bisiklet, Motosiklet ve Diğer 533.020 792.388 48,7 GENEL TOPLAM 74.701.550 88.850.801 18,9 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 14

Türkiye nin Kırgızistan dan İthalatında Önem Arz Eden Ürünler Türkiye nin Kırgızistan dan 2005 yılı ithalatında yenilen sebzeler; yenilen meyveler, kabuklu yemişler; ham postlar, deriler; örme giyim eşyası ve aksesuarları; yağlı tohum ve meyvalar gibi ürün grupları önemli yere sahiptir. İthalatta Önem Arz Eden Ürünler (ABD $) GTİP No. ÜRÜN 2004 2005 Değişim (%) 07 Yenilen Sebzeler ve Bazı Kök ve Yumrular 6.107.573 8.564.097 40,2 08 Yenilen Meyveler, Kabuklu Yemişler, Turunçgil ve Kavun Kabuğu 1.444.110 1.570.852 8,8 41 Ham Postlar, Deriler (Kürkler Hariç) ve Köseleler 1.900.299 865.712 54,4 05 Tarifenin Başka Yerinde Yer Almayan Hayvansal Müstahsallar 395.885 706.041 78,3 61 Örme Giyim Eşyası ve Aksesuarları 1.611.887 556.430 65,5 12 Yağlı Tohum ve Meyvalar, Sanayi Bitkileri, Saman, Hayvan Yemi 909.129 392.174 56,9 51 Yün, Kıl, At Kılı; Bunların İplik ve Dokumaları 54.871 226.424 312,6 50 İpek 129.560 212.125 63,7 62 Örülmemiş Giyim Eşyası ve Aksesuarları 160.251 204.181 27,4 52 Pamuk 196.082 71 İnciler, Kıymetli Taş ve Metal Mamulleri, Madeni Paralar 155.919 44 Ağaç ve Ağaçtan Mamul Eşya; Odun Kömürü 138.173 82 Adi Metallerden Aletler, Bıçakçı Eşyası, Sofra Takımları 297.616 109.026 63,4 76 Aluminyum ve Aluminyum Eşya 849 68.245 7938,3 84 Kazanlar; Makina ve Cihazlar, Aletler, Parçaları 45.846 66.608 45,3 73 Demir veya Çelikten Eşya 46.156 15 Hayvansal ve Bitkisel Yağlar ve Bunların Müstahsalları 11.491 29 Organik Kimyasal Müstahsallar 4.888 65 Başlıklar ve Aksamı 481 4.403 815,4 55 Sentetik ve Suni Devamsız Lifler 81.630 4.337 94,7 GENEL TOPLAM 13.383.622 14.112.993 5,4 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 15

Önemli Anlaşma ve Protokoller İmza Tarihi İmza Yeri RG Tarih ve Numarası Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması 24.10.1997 Ankara Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması 28.04.1992 Bişkek 12.02.1995 22200 Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması 02.07.1999 Ankara Karma Ekonomik Komisyon Kurulmasına 16.08.1995 Bişkek 09.01.1996 22518 Dair Anlaşma Karma Ekonomik Komisyon I. Dönem 14.10.1997 Bişkek 29.11.1997 23185 Protokolü Kaynak: DTM Müteahhitlik İlişkileri Kırgızistan Cumhuriyeti nde faaliyet gösteren müteahhitlerimizin üstlendikleri projelerin değeri diğer Türk Cumhuriyetlerine oranla düşüktür. 2002 yılı aralık ayı itibarı ile 13 Türk müteahhitlik firması 329,1 milyon ABD Doları tutarında 18 adet projeyi tamamlamış bulunmaktadır. Türk firmalarının gerçekleştirdiği en önemli projeler; Manas Uluslararası Havaalanı, Bişkek Coca Cola fabrikası, Hotel Bişkek Pınara ve Bişkek Oş karayolu rehabilitasyon projesidir. Yatırım İlişkileri 2003 yılı itibarı ile Türkiye de 6 adet Kırgız firması faaliyet göstermektedir. Kırgızistan ın Türkiye deki yatırımlarının tutarı toplam 393 milyar TL tutarındadır. 2002 yılında Türkiye, 30 milyon ABD doları tutarındaki yatırımları ile ülkeye en fazla doğrudan yabancı yatırımda bulunan üçüncü ülke olmuştur. Türk firmalarının yatırımları otelcilik, gıda ve içecek üretimi, bankacılık, mobilya, çay paketleme, plastik, eğitim ve inşaat malzemeleri üretimi alanlarda yoğunlaşmıştır. İŞADAMLARININ PAZARDA DİKKAT ETMESİ GEREKEN HUSUSLAR Ulaşım Ülkeye havayolu ulaşımını yalnızca iki uluslararası taşımacılık şirketi THY ve British Airlines gerçekleştirmektedir. Bunun dışında Kırgız Havayolları nın Hannover ve Frankfurt a, Yeni Delhi, Karaçi, İstanbul ve başka birkaç şehre daha seferleri bulunmaktadır. Aeroflot ve Özbek Havayolları nın da Bişkek e seferleri bulunmaktadır. Ülkeye Kazakistan Almatı dan ulaşmak da mümkündür. Bişkek ve Almatı arasındaki mesafe karayolu ile 3 saat sürmektedir. Ülke içinde Jajal Abad ve Karakol gibi büyük şehirlere havayolu ile ulaşım mümkündür. Bişkek ve Oş arasında hergün düzenli seferler bulunmaktadır. Taksi ile de ulaşım mümkündür. Manas Uluslararası Havaalanı ndan Bişkek e taksi ile ulaşım 30 dk. olup, 15 ABD $ ı tutmaktadır. Bişkek içinde taksi bedeli 1 ABD $ ının altındadır. Tren ve otobüs yolculuğu tavsiye edilmemektedir. Araba kiralama olanakları bulunmaktadır. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 16

Vize Türkiye Cumhuriyeti ve Kırgızistan Cumhuriyeti arasındaki bir Anlaşma uyarınca ülkeye bir aylık süre için turistik amaçlı girişlerde vize uygulaması bulunmamaktadır. İş gezileri için ülkeye girişlerde ise vize uygulaması bulunmaktadır. Vize başvuruları 3 5 gün sürebilmektedir. Üç aylık vizeler ülkeden davetiye olduğu taktirde 70 $, davetiye bulunmadığı taktirde 80 $ dır. T.C. vatandaşları vizelerini ülkeye girişten sonra Kırgızistan Dışişleri Bakanlığı Konsolosluklar Dairesi ne başvurmak suretiyle uzatabilirler. Dil Ülkede Kırgızca ve Rusça konuşulmaktadır. Bişkek ve bazı kuzey kentlerinde Kıgızcanın öneminin giderek artmasına rağmen Rusça halen en çok konuşulan dil olma özelliğini korumaktadır. Kırsal kesimlerde ve güney bölgelerde Kırgızca yaygın olarak kullanılmakla birlikte Rusça da konuşulmaktadır. Çok az sayıdaki işadamı ve bürokrat İngilizce bilmektedir. İngilizce öğrenen kişilerin sayısı günden güne artmaktadır. İklim Ülkede karasal iklim hakimdir. Zaman Kırgızistan da yerel saat Türkiye saatinden 3 saat dilimi ileridir. Resmi Tatiller 1 Ocak Yeni Yıl Tatili 7 Ocak Ortodoks Noeli 8 Mart Dünya Kadınlar Günü 21 Mart Nevruz, Müslümanların Yeni Yıl Günü Vernal Equinox Günü (Bahar Bayramı) 1 Mayıs İşçi Bayramı 5 Mayıs Anayasa Bayramı 9 Mayıs Zafer Günü 13 Haziran Kurban Ait (Anma Günü) 31 Ağustos Bağımsızlık Günü İKİ ÜLKE ARASINDA TİCARETTE KARŞILAŞILAN SORUNLAR Kırgızistan da yaşanan sistem değişikliğinden ve Sovyet sisteminden kaynaklanan mevzuat eksikliği, bankacılık sisteminin yetersiz olması, gümrük teşkilatının düzensiz olması, firmaların denetiminde yetki kargaşası bulunması gibi hususlar Türkiye nin Kırgızistan a ihracatında önemli sorunların yaşanmasına neden olmaktadır. Ülkede faaliyet gösteren Türk firmalarının yaşadığı sorunların başında alacakların tahsilinde yaşanan gecikmeler gelmektedir. Türkiye nin 1.1.1996 tarihinde AB ile Gümrük Birliği ne geçmesi ve bu çerçevede AB nin üçüncü ülkelere uyguladığı rejimi benimsemesiyle birlikte başlatılan gözetim uygulaması Kırgızistan tarafından ülkenin Türkiye ye ihracatında bir engelleme unsuru olarak kabul İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 17

edilmektedir. Ancak gözetim uygulamasına tabi olan tekstil ve konfeksiyon ürünlerinin iki ülke ticaretinde yalnızca yaklaşık %2,5 oranında payı bulunmaktadır. DEĞERLENDİRME SSCB nin dağılmasının ardından Kırgız ekonomisi üretim kayıpları nedeniyle ciddi sorunlarla karşılaşmıştır. Sanayi sektörünün ekonomideki payı büyük ölçüde savunma sanayiine kaymış olup ülkede üretilen hammaddelerin işlenmesine yönelik sanayi sektörü küçük üretim kapasitesi ile çalışan bir sanayi haline gelmiştir. Sanayi üretiminin en önemli alt sektörü gıda işleme sanayiidir. Gıda işleme sektörü aynı zamanda en cazip yabancı yatırım alanı olmuştur. Ekonomide son yıllarda yaşanan olumlu gelişmelere rağmen halen bazı sorunlar bulunmaktadır. Bunların başında yeterli düzeyde mali gelir elde etmede yaşanan güçlükler ve yeterli bir sosyal güvenlik ağı sağlayamama gelmektedir. Nüfusun büyük çoğunluğu fakirlikle karşı karşıyadır. Kırgızistan Cunhuriyeti merkezi Asya ülkeleri içinde DTÖ ye üye olan tek ülkedir. DTÖ ye üyeliği Kırgızistan ın dış ticaret ve yatırım konularında uluslararası standartları uygulamaya başlamasını sağlamıştır. Ülkenin ulaştırma altyapısı, telekomünikasyon, hidroelektrik enerjisi, petrol ve gaz, mineraller, metaller ve kıymetli taş madenciliği, mikroelektronik, yün işleme ve tekstil, gıda işleme, turizm sektörlerinde önemli yatırım olanakları bulunmaktadır. Kırgızistan büyük ölçüde imalat sanayi ürünleri ithalatçısı bir ülkedir. İmalat sanayi ürünleri ithalatı içinde inşaat makinaları, gıda sanayi, tıbbi araç ve gereçler, hafif sanayi ürünleri, kimyasallar, demir dışı metaller önemli yer tutmaktadır. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2006 18