Ça da Bir Denetim Organizasyonu Olarak Ombudsmanl k (Kamu Denetçili i)

Ça da Bir Denetim Organizasyonu Olarak Ombudsmanl k (Kamu Denetçili i) Do an KESTANE * ÖZET sveç te do an ve idarenin denetim türlerinden birisi olan ombudsmanl k müessesesi di er denetim usullerinin eksikliklerini tamamlay c ve denetimin etkinli ini art r c bir fonksiyon üstlenmektedir. Ba vuru prosedürü basit, h zl ve masrafs zd r. Yürütme organ kar s nda ba ms zd r. Yapt r m yetkisi bulunmamakla birlikte kamuoyunu bilgilendirme yolu ile idare üzerinde bask unsuru olu turur. Günümüzde dünya genelinde tercih edilen bir denetim mekanizmas haline gelmi tir. dare ile vatanda aras nda bir tür arabulucu olan ombudsman, ba ms z kamu görevlisi olarak, ikayetçi olanlar n ikayetlerini dinlemekte, inceleme, ara t rma ve soru turma yapmakta ve bunun sonucunu da idare ve ilgililere oldu u kadar kamuoyuna duyurmaktad r. Çal mada ombudsmanl k kurumunun tarihsel geli imi, özelli i, örgütlenmesi ve ülke örnekleri incelenmi, ombudsmanl k müessesesine ülkemizde hukukilik kazand ran 5548 say l Kamu Denetçili i Kurumu Kanunu de erlendirilmi tir.. Anahtar Kelimeler: darenin Denetimi, Ombudsman, Kamu Denetçili i ABSTRACT A modern inspect organization: Ombudsman (Public Inspection) The profession of ombudsman has first grown in Sweden and it is one of the check mechanism types of the public administration in order to eliminate the imperfect parts of the other types of check mechanism and has a function to increase the efficiency of these check mechanisms. Application procedure is simple, quick and free of charge. It is independent from executive organ. Even it has no sanction to impose, by informing public it has influence aspect on public administration. Today, it has been a preferable check mechanism all over the world. An ombudsman is a * Devlet Bütçe Uzman, Maliye Bakanl, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlü ü, (dogan@bumko.gov.tr) 128 Maliye Dergisi Say Sayı 151 Temmuz Aral k Aralık 2006

D. KESTANE friendly arbitrator between the administration and the individual citizens, as an independent official charged with representing the interests of the public by investigating and addressing complaints reported by individual citizens and informed the public and the corresponding authorities about the results of the complaints. In this study, the historical development of the ombudsman institution, its characteristics, its organization structure and different country examples have been analyzed and also it has been assessed the contribution of the passed Public Inspection Institution Code number 5548. Keywords: Check mechanism of administration, Ombudsman, Public Inspection JEL Classification Code: H83 - Public Administration; H89 - Other G R Vatanda lar n temel hak ve özgürlüklerinin birbirlerine kar korunmas kadar kamu idarelerine kar korunmas ve güvence alt na al nmas günümüz demokratik toplumlar n n temel özelliklerindendir. Yarg sal denetimin s n rl olu u ve geç i lemesi, idarenin kendi içinde yapm oldu u denetimin tek yönlü olu u, sveç te do an ve geli en, vatanda n idarenin yetkisini kötüye kullanmas kar s nda korunabilmesi için ça da bir denetim sistemi olan ombudsman müessesesinin di er denetim usullerinin eksikliklerini tamamlay c ve denetimin etkinli ini art r c bir konuma gelmesine yol açm t r. Ombudsman, di er denetim mekanizmalar na ilave olarak bireylerin haklar n n korunmas ve iyi i leyen idarenin gerçekle tirilmesi aç s ndan ikincil bir garanti mekanizmas d r. Gerek ba vuru prosedürünün basit, h zl ve masrafs z olmas gerekse bürokrasinin d nda, her türlü etkiden uzak ve olaylara salt insan haklar yönünden yakla mas nedeniyle bugün dünyada tercih edilen bir denetim mekanizmas haline gelmi tir. dare ile idare edilenler aras nda bir tür arabulucu olan ombudsman, ba ms z kamu görevlisi olarak, ikayetçi olanlar n ikayetlerini dinlemekte, inceleme, ara t rma ve soru turma yapmakta ve bunun sonucunu da ilgililere oldu u kadar kamuoyuna duyurmaktad r. Ombudsman, günümüzün gittikçe geni leyerek karma k bir bürokratik yap haline gelen devlet organizasyonu içerisinde vatanda lar n haklar n idareye kar koruyabilmek için oldukça önemli bir i lev görmektedirler. Ombudsman tipi bir kurum, insan hak ve özgürlükleri ba lam nda e itici, cayd r c, düzeltici ve idareyi iyile tirici etkileri yan nda vatanda ve bürokrasi aras nda arabuluculuk fonksiyonunu yerine getirmektedir. 1950 den sonra dünya genelinde h zla yay lmaya ba layan ve Avrupa Konseyi sti ari Asamblesinin 1975 tarihli ve 457 say l karar yla da üye devletlere tavsiye edilen ombudsmanl k müessesesi 5548 say l Kamu Denetçili i Kurumu Kanunu ile ülkemizde de hukukilik kazanm t r. I. DAREN N DENET M VE DENET M TÜRLER Hukuk devleti, idarenin denetimini zorunlu k lar. Denetim, idarenin kamu hizmet ve faaliyetlerini görürken hukuk düzenine uygun ve ona ba l kalarak i lemesini temine yarar. Denetim, idareyi hukuka ba l l a ve uygunlu a zorlar (Ero lu, 1978: 341). Denetleme daha ziyade bürokratlar n görevleri dolay s yla sahip olduklar Maliye Dergisi Sayı Say 151 Temmuz Aralık Aral k 2006 129

Ça da Bir Denetim Organizasyonu Olarak Ombudsmanl k (Kamu Denetçili i) yetkileri keyfi bir ekilde kullanmalar na engel olmak için önem ta r (Tortop- sbir- Aykaç, 1993: 157). Denetlemenin en önemli amac, idarenin yapm oldu u hatalar n tekrar na engel olmakt r. E er denetleme daha sonraki i lemlerin kusur pay n azaltmaya yar yorsa veya hizmetin daha iyi yap lmas na hizmet ediyorsa ba ar l say l r. darenin her türlü faaliyeti, gerek faaliyeti yapan organ n üstü, gerekse bu i için özel olarak kurulan makam ve organlarca denetlenir. darenin durumunu de erlendirmek, aksayan yönlerini saptamak için çe itli denetim yollar na ba vurulur. Kamu hizmetlerinin hukuka ve ihtiyaçlara uygun ekilde yürütülmesini amaçlayan denetim yollar ndan ba l calar ombudsman (kamu denetçili i), kamuoyu denetimi, siyasal denetim, idari denetim, uluslararas denetim ve yarg denetimi dir. dare üzerinde iki tür denetim yap lmaktad r. Bunlar hukuka uygunluk ve yerindelik denetimidir. Kural olarak, yarg yerleri hukuka uygunluk denetimi, di erleri ise hem hukuka uygunluk hem de yerindelik denetimi yaparlar (Gözübüyük, 1988: 228). 1. Yarg Denetimi: Bütün siyasi sistemler, hukuk devletinin bir gere i olarak, idarenin eylem ve i lemlerine kar yarg denetimini kabul etmi lerdir. Yarg denetiminin amac, yönetilenleri idare kar s nda korumakt r. darenin hukuka ba l l n n en kuvvetli müeyyidesi yarg denetimidir. Ancak yarg denetimini her zaman i letmek mümkün de ildir. Prensip itibariyle yarg denetimi uyu mazl k halinde görev görür. Yarg denetiminin s n rl olu u ve ayn zamanda geç sonuç al nmas yarg denetimi d nda idarenin denetlenmesini zorunlu k lm t r. Sonuçlar bak m ndan ise yarg denetimi en etkili yoldur. Zira, uyu mazl sona erdirir, düzenledi i toplumsal ili kilere kesinlik ve istikrar getirir. Ancak, yarg denetimi, haks z idari i lem kar s nda ma duriyetini gidermek isteyen ortalama bir vatanda için baz güçlükler de do urmaktad r. öyle ki, adli davalarda oldu u gibi, idari davalarda da ancak bir avukat n yürütebilece i teknik hukuk bilgisine ve tecrübesine ihtiyaç göstermektedir. Ayr ca yarg lama i lemlerinin karma kl, teknik hukuk bilgisini gerektirmesi ve yarg laman n yava i lemesi gibi sebeplerle yarg n n idareyi denetlemesinde s n rl bir etkiye sahip oldu u söylenebilir (Ery lmaz, 1993: 97). 2. dari Denetim: dari kurum, vas ta ve usullerle yap lan denetimdir. dari denetimin bir k sm faal idarenin yap s içinde yer al rken di er bir k sm ise özel statülü kurumlar ile gerçekle ir. Faal idare yap s içinde yer alan idari denetim, hiyerar ik denetim ve idari vesayet yolu ile yap l r. Faal idare yap s içinde yer almayan özel statülü kurumlar ile gerçekle en idari denetimler ise Dan tay, Say tay, Devlet Denetleme Kurulu, Yüksek Denetleme Kurulu gibi kurumlarca yap lmaktad r. 3. Siyasal Denetim: dare üzerinde uygulanan en önemli denetim yollar ndan biri siyasi organlarca yap land r. Her ülkede yasama organ, bütçe kanunu görü meleri, ara t rma, soru turma, genel görü me ve soru önergeleri ile ayr ca yasa tasar s ile tekliflerinin görü ülmesi esnas nda bürokrasiyi denetler. Ancak, yasama organ n n bürokrasi üzerindeki denetimi do rudan de il, dolayl d r. Parlamento bürokrasiyi, hükümet vas tas yla denetlemeye çal r. 130 Maliye Dergisi Say Sayı 151 Temmuz Aralık Aral k 2006

D. KESTANE Parlamentonun idareyi dolayl olarak bir di er denetim ekli de vatanda n dilekçe hakk n kullanarak parlamentoya müracaat etmesi ile yap lmaktad r. 4. Kamuoyu Denetimi: Devleti idare edenler, kamuoyunun mutlak bir nüfuz ve tesiri alt nda kal rlar. Kamuoyunun belirlendi i ba l ca alan ise bas nd r. Kamuoyunu uyarmas bak m ndan günümüzde radyo, televizyon, internet, sinema gibi ile itim vas talar ile sivil toplum örgütleri ve bask gruplar da önemli bir rol oynamaktad r. Kamuoyu denetimi demokratik bir düzen içinde çok etkilidir. Bask gruplar n n, yönetimi etkilemek için yürüttükleri faaliyetler, baz ülkelerde yasal nitelik kazanarak kurumsalla m t r. Örne in, Amerikan siyasi kültürü, Avrupa ya göre, bask gruplar n n faaliyetlerini ola an saymakta ve onlar ho görü ile kar lamaktad r. Bu faaliyetler Amerika da lobicilik olarak kavramla t r lm t r. (Ery lmaz, 1993: 98) 5. Ombudsman: dare ile idare edilenler aras nda bir tür arabulucu olan ombudsman (kamu denetçisi) ba ms z kamu görevlisi olarak, ikayetçi olanlar n ikayetlerini dinlemekte, ara t rma ve soru turma yapmakta ve bunun sonucunu da ilgililere ve kamuoyuna duyurmaktad r. II. OMBUDSMANLIK MÜESSESES 1. Tan m Ombudsman kelimesi sveç dilinde temsilci, görevli, koruyucu anlamlar na gelmektedir. Kurum olarak ise ombudsman terimi parlamento taraf ndan parlamentoyu temsil etmek üzere seçilmi kimse veya kimseleri simgelemektedir (Ak n, 1998: 520-521). Ombudsman, idarenin eylemleri, i lemleri ve davran lar üzerinde hukuka ayk r l k ve yerindelik denetimi yapmaya ve hukuka ayk r buldu u veya yerinde bulmad i lemlerin geri al nmas /kald r lmas veya bu i lem veya eylemlerden do an zararlar n giderilmesi ve yurtta lara yönelik uygunsuz davran lar n düzeltilmesi için idare nezdinde giri imlerde bulunmaya ve ba lay c olmayan kararlar almaya yetkili olan, ba ms z bir devlet organ d r (Erhürman, 1998: 89). Hans Gammeltoft-Hansen ise ombudsman, Duygular incinmi olan ki ilerin, hükümet kurulu lar na, memurlar na ve i görenlerine kar, adaletsizlik ve kötü yönetime ili kin olarak yak nmalar n alan, ba ms z bir üst düzey kamu görevlisinin ba nda bulundu u, anayasa ya da yasa ile kurulan bir bürodur. Ombudsman, ara t rma, ele tirme ve düzeltici eylemler önerme ve bulgular n kamuoyuna duyurma yetkisine sahiptir. Ancak resmi bir yapt r m yetkisi yoktur. eklinde tan mlamaktad r (Gammeltoft-Hansen, 1996: 195). Ombudsmana kolayca ula labilir. H zl i leyen, biçimsel olmayan, ama pahal da olmayan yöntemler kullan r. Bir birey olarak dürüstlü ü ve sayg nl temsil eder, yans zl k ve yüksek düzeyde profesyonel yetkinlik içinde görev yapar (Gammeltoft-Hansen, 1996: 195). Ombudsman, parlamentodan güç alan, idarenin denetlenmesi yetkisine haiz, geni bir ba ms zl k içinde çal an, a r formalitelere ba l olmayan ve vatanda lar n korunmas na çal an bir organd r (Tortop- sbir-aykaç, 1993: 180). Bu kurum, günümüzde geleneksel yarg denetimi sistemini tamamlama yolunda önemli geli meler kaydetmi tir (Tortop- sbir-aykaç, 1993: 180). Ombudsman, vatanda lar n kamu personeli, polis ve di er makamlar aleyhindeki ikayetlerini incelemek ve parlamentoya rapor etmekle görevli bir memurdur. Bu Maliye Dergisi Sayı Say 151 Temmuz Aralık Aral k 2006 131

Ça da Bir Denetim Organizasyonu Olarak Ombudsmanl k (Kamu Denetçili i) müessese, birçok ülkede, toplumlardaki bürokratik sorunlara çözüm yolu olarak, gittikçe artan bir ekilde ileri sürülmektedir. (Arslan, 1986. 158) Vatanda aç s ndan ise ombudsman, adaletin yerine getirildi i ve bürokratik kurulu larca, hizmetlerinden yararlanan ki ilere iyi, çabuk ve sayg l bir biçimde davran ld güvencesini veren geçerli bir araçt r. dare aç s ndan idari eylem ve i lemlerin yap lmas s ras nda saptanmam yanl l klar n sonunda yakalanmas ve düzeltilmesini sa layan ek bir yanl tan ar nma denetimidir (Pickl, 1986: 37). Görüldü ü üzere, ombudsman ilke itibariyle parlamento taraf ndan atanan, ancak hükümete kar oldu u kadar parlamentoya kar da ba ms z olan, yönetimin ma dur etti i bireylerin hiçbir ekle ba l olmaks z n yapt klar ikayetler üzerine harekete geçen, geni bir soru turma ve ara t rma yetkisi ile donat lm olan, yönetimin yapt haks zl klar ortaya koymak, takdir yetkisinin kötüye kullan lmas n engellemek, mevzuata sayg l olmay ve uygun hareket etmeyi temin etmek, icrai nitelik ta mayan önerilerde bulunmak, adaletin sa lanmas na katk sa lamak ve nihayet kamu hizmetlerinin daha iyi görülmesi için gerekli reformlar n yap lmas için önerilerde bulunmak amaçlar n güden bir kamu görevlisidir. 2. Tarihi Geli imi 1713 y l nda sveç te kurulan ve 1809 y l nda sveç Anayasas na girerek anayasal bir kurum niteli ine bürünen ombudsman, bir iki ülke hariç, kinci Dünya Sava sonras na kadar sveç s n rlar d nda pek yank uyand rmam t r. 1950 lerden sonra ise ombudsmanl n dünyada yay lmaya ba lad n görmekteyiz. Osmanl Devletinde, devletin en büyük kad s ve bütün kad lar n üstü say lan, ilmiye s n f ndan kazasker ve eyhülislam rütbesine yükselen, kad -ul kuzat unvan n alan Türk Ba yarg c Bürosu mevcuttu. Ba yarg c n görevi, slam Hukukunun, Sultan dahil memurlarca, halk n birbirleriyle ve devletle olan ili kilerini düzenlerken uygulanmas n güvenceye almakt. Bunu yaparken Ba yarg ç, halk n haklar n memurlar n adaletsizli ine ve güçlerinin kötüye kullan lmas na kar korumu oluyordu (Pickl, 1986: 39). Osmanl Devleti dönemindeki bu uygulamay ilk ke feden ve ismi Demirba arl diye bilinen Kral XII. Charles olmu tur. sveç Kral Demirba arl (XII. Charles) 1709 y l nda Ruslara yenilerek Osmanl Devletine s n r. Yakla k 5 y l (1709-1714) Edirne yak nlar ndaki Demirta Pa a Kona nda ikamet etmek zorunda kal r. Kad l k müessesesi uygulamas n da görüp be enmi tir. Devletin iyi yönetilmesi ve adaletsiz uygulamalara göz yumulmamas konusunda titiz olan Kral, Stockholm de kendisinin gözü kula olmak üzere bir ombudsman görevlendirmi tir ( ba, 2006: 239). sveç dilinde bu birime ombudsmanl k denildi i için Avrupa ya bu isimle yay lm t r. Ery lmaz, sveç ombudsman n n, Osmanl Devleti ndeki eyhülislaml k kurumundan etkilenerek olu turuldu unu ileri sürmektedir. Osmanl Devleti nde eyhülislaml k kurumunun, siyasi sorumlulu u yoktu ama, yarg y ve idareyi gözetim alt nda tutmak gibi bir i levi bulunmaktayd. Yürütme organ n n içinde yer alm yordu. Daha çok anayasa yarg s gibi çal yordu. Yani kendisine ba vuruldu unda görü ünü ve karar n bildiriyordu (Ery lmaz, 1993: 91). Benzer görü ü Picklde savunmakta ve slam Hukukunun ombudsmanl k üzerinde etkisini vurgulamaktad r (Pickl, 1986: 39). 132 Maliye Dergisi Say Sayı 151 Temmuz Aralık Aral k 2006

D. KESTANE 19. yüzy l boyunca ombudsman kurumu sadece sveç te mevcuttur. 1950 y l na gelinceye dek yaln zca iki ülkede ombudsmanl k bürosu vard (Pickl, 1986: 40). Yirminci yüzy ldan itibaren, özellikle yirminci yüzy l n ikinci yar s ndan sonra ombudsman kurumu birçok ülkelere yay lm t r. 1919 da Finlandiya da, 1955 de Danimarka da uygulamaya geçirilmi tir. 1962 y l nda Yeni Zelanda da, 1966 y l nda da ngiltere de kurulmu ve böylece Anglo-Sakson hukuk sistemlerini de etkisi alt na alm t r. 1973 y l nda Fransa arac l yla Kara Avrupas hukuk sistemlerine de giren kurum, Avrupa Konseyi sti ari Asamblesinin 1975 tarihli ve 457 say l tavsiye karar yla üye devletlere tavsiye edilmi tir. 1980 li ve 1990 l y llarda Afrika ve Do u Avrupa ya da yay lan ombudsmanl k, günümüzde de son derece h zl bir ekilde yay lmaktad r (Erhürman, 1998: 90). Bu yay lmada demokrasideki geli menin ve insan haklar na verilen de erin artmas n n önemli bir rolü olmu tur (Ery lmaz, 1993: 91). III. OMBUDSMAN S STEM N N ORTAK YÖNLER Genel anlamda dört ortak yönden bahsedilebilir. Birincisi yürütme organ kar s nda ba ms z bir statüye sahip olmas ; ikincisi ikayetlerin ki iler taraf ndan yap lmas ; üçüncüsü gelen konular n, idarenin kötü i leyi i ve haks zl k yönünden adil olarak de erlendirilmesi ve kötü yönetimin neden oldu u sonuçlara önlemler önerilmesi; dördüncüsü ise yapt r m yetkisinin bulunmamas d r. 1. Yürütme Organ Kar s nda Ba ms zl k Ombudsman n belirleyici niteliklerinden birisi de statüsüdür. Ombudsman, hükümetten ba ms z bir arabulucu kurumdur. Vatanda ile kamu kurumlar aras nda hakemlik görevi yapar, kamu kurumlar n n icraatlar n n do ru, hakl ve vatanda yarar na uygun olup olmad n ara t r r (Özden-Gündo an, 1997: 49). Ba ms zl k, yürütme organ na oldu u kadar kendilerini seçen parlamento veya di er organlara kar da geçerlidir. Devletin anayasal, yasal organlar na kar ba ms z olabilmeleri ombudsmanlara politik ve idari sonuçlardan korkmadan gerçe i arama özgürlü ü sa lamaktad r (Av ar,1998: 67). Ba ms zl k, hakl olarak ombudsmanlar n olmazsa olmaz bir niteli idir. Ombudsmanlar n devletin di er organlar na kar yasal/anayasal ba ms zl, politik ve di er sonuçlardan korkmaks z n gerçe i arama özgürlü ü sa larken, di er yandan da ombudsman n hiçbir bask yla kar la maks z n serbestçe çal abilmesi, herhangi bir beklentiye girerek kendi kendini s n rland rmamas n sa lamaktad r. Genellikle ombudsman için aranan özelliklerin ba nda sayg nl k gelmektedir. Hem yönetim katmanlar nda, hem yasama ve yarg kesimi üzerinde, en önemlisi de kamuoyu önünde çok sayg n bir ki ilik olmal d r. Zira, do rudan yapt r m araçlar na sahip olmayaca ndan, sözleri, teklifleri, ele tirileri kamuoyunu harekete geçirebilmeli, yönetim organlar nda etkili olmal d r. Ombudsman n yetki ve statüsü genel olarak anayasa ve yasalarda belirtilmi tir. Baz ülkelerde ise ombudsman anayasalarda yer almam t r. Parlamento taraf ndan kabul edilen bir yasayla düzenlenmi tir. Fransa, Hollanda, ngiltere bu gruba giren ülkelere örnek olarak verilebilir (Tortop, 1998: 4-5). Nitekim, ülkemizde de anayasal bir düzenleme bulunmamaktad r. Genel kural olarak ombudsmanlar parlamento taraf ndan seçilmektedir. Hükümetler taraf ndan atanmas halleri istisnad r. Ba ms z bir organ olmalar da bunu gerektirmektedir. ngiltere de Parlamento Komiseri hükümetin önerisi üzerine Maliye Dergisi Sayı Say 151 Temmuz Aralık Aral k 2006 133

Ça da Bir Denetim Organizasyonu Olarak Ombudsmanl k (Kamu Denetçili i) Kraliçe taraf ndan atan r. rlanda da Cumhurba kan taraf ndan atanmaktad r. Fransa da ise Mediateur, Bakanlar Kurulu karar ile atanmaktad r. Ombudsman n faaliyetleri hiçbir ekilde denetime tabi tutulmamakta, görevini gere ince yap p yapmamas denetim d b rak lmaktad r. Bununla birlikte ombudsmanlar, ba ar s zl k, yetersizlik, görev ihmalkarl veya ileti imsizlik söz konusu oldu unda, parlamento taraf ndan görevden al nabilmektedir. 2. Vatanda lar Taraf ndan Ba vurma Ombudsman, yaln z yönetimin denetlenmesi ile görevli bir ki i de ildir. Ayn zamanda vatanda lar n yönetimle ili kilerinde yönetime kar savunmas n da üstlenen bir kurumdur. Vatanda lar n haklar n n korunmas n n bir güvencesidir. ikayet hakk genelde vatanda lar taraf ndan kullan labilir. Baz ülkeler, kamu ve özel hukuk tüzel ki ilerine de bu hakk tan m t r. Ülkelere göre, ikayetlerin kabul usullerinde ve ko ullar nda baz farkl l klar vard r. ikayet sözlü veya yaz l olabilir. Bir avukat n bulunmas zorunlu olabilir. 3. E it ve Adil De erlendirme Ombudsmana yap lan ikayetler, idarenin i leyi indeki bozukluklar ve kar la lan haks zl klarla ilgilidir. Genel olarak ombudsman, her ikayetle ilgili dosyalar incelerken adalet ve e itlik ilkelerini göz önünde bulundurur. De erlendirmesini hukuki çerçevede yapar. Ombudsman, kendisine gelen konularda, öncelikle yönetimin davran n n do ru olup olmad üzerinde durur. Yasalara, anayasa ve uluslararas anla malara uygun olup olmad n ara t r r. ncelemelerinin sonucunda emretmez, ikna etme, inand rma esast r. Genel ö ütler, tavsiyeler yapar. Bu hususlar parlamentoya sunaca y ll k raporda da belirtir (Tortop, 1998: 7). 4. Yapt r m Yetkisinin Bulunmamas Ombudsmanlar n sahip olduklar çok geni sorgulama ve ara t rma yetkilerine ra men kamusal ele tiri ve ikna d nda zorlama yetkileri bulunmamaktad r (Av ar, 1998: 62). Ayr ca, ombudsman n yarg veya idare üzerinde denetim yetkisi bulunmay p, yetkisi sadece ara t rma ile s n rl d r. Ayr ca, hukuka ayk r l k, adaletsizlik ve haks zl ara t r p bulma ve çözüm önerme yetkisine sahiptir (Özden-Gündo an, 1997: 50). Kararlar n n etkilili i noktas nda ombudsmana ili kin en ilginç benzetmelerden biri, Eva Letowska n n bekçi köpe i benzetmesidir. Letowska ya göre, Ombudsman bir bekçi köpe i gibidir. Havlayabilir ancak s ramaz (Erhürman, 1998: 95). Ombudsman, idari i lemleri iptal edemez, idareyi tazminat ödemeye mahkum edemez ve idareye herhangi bir konuda emir veremez. Dolay s yla ombudsman n kararlar n yerine getirmemek, idareyi veya kamu görevlilerini hukuksal veya cezai sorumlulukla kar kar ya b rakmayacakt r. Ombudsman n alaca kararlar n etkilili ini art rmak ancak bu kararlar yerine getirmeyen idarenin ve kamu görevlilerinin üzerinde olu abilecek siyasal bask y art rmakla mümkündür. IV. OMBUDSMAN MÜESSESES N N DEMOKRAT K HUKUK DEVLET NE SA LAYAB LECE KATKILAR Ombudsman öncelikle vatanda lar n hak ve özgürlüklerinin korunmas nda önemli katk lar sa layabilecek bir kurumdur. Ombudsman, köklerini y llar öncesinde bulan fakat günümüze de kolayca uyarlanabilen yap s yla, demokratik 134 Maliye Dergisi Say Sayı 151 Temmuz Aralık Aral k 2006

D. KESTANE hukuk devletinin sorunlar n n en az ndan bir k sm na çözümler üretebilme potansiyelini ta maktad r. Ombudsman n sa layabilece i katk lar u ekilde s ralanabilir (Erhürman, 1998: 101-102). - Pozitif hukukun vatanda lara tan d haklar n ya ama geçirilmesi, - dareyle vatanda aras ndaki sürtü melerin azalt lmas, - Kamu yönetiminin iyile tirilmesi, - dari yarg yükünün hafifletilmesi, - Kat l mc demokrasi idealinin gerçekle tirilmesi. Ayr ca, ombudsman kurumu, yönetsel reformlar desteklemekte yeni bir ad m olabilir. Örne in, Avusturya Ombudsman 8 y lda yasalar n ya da yönetsel sistemin de i tirilmesi için yüz elliden çok öneride bulunmu ve bunlar n yar dan ço u gerçekle mi tir (Pickl, 1986: 46). Ombudsman, idarenin denetlenmesinde oldu u kadar halka aç lmas nda, halkla kucakla mas nda da önemli bir fonksiyon üstlenmektedir. Bir noktada halk n avukat fonksiyonunu yerine getirmektedir. Vatanda n idarenin yetkisini kötüye kullanmas kar s nda korunabilmesi için, ombudsman nerede yanl yap lm sa orada düzeltilmesi gereken yönetim bozuklu unu gösterir, yanl yap lmayan yerde ise bu durum mecut uygulamalar güçlendirici bir faktör olacakt r. Ombudsman n tavsiyelerinin gerçek yapt r m, kamuoyunun bu aç klamalarla harekete geçmesidir. Bu bak mdan kamuoyunun ayd nlat lm ve geli mi olmas büyük önem ta maktad r. Dolay s yla kurumun ba ar l olabilmesi, yap lan aç klamalar n kamuoyunda yank bulmas na ba l d r. Bu aç dan, sivil toplum örgütlerine, bas na büyük görevler dü mektedir. V. BAZI ÜLKELERDE OMBUDSMAN UYGULAMASI 1. sveç: Ombudsman sveç te 1809 tarihli Anayasa ile ombudsmanl k müessesesi faaliyete geçirilmi olup yakla k iki yüz y ll k bir geçmi i bulunmaktad r. Vatanda lar n bireysel haklar n n idareye kar korunmas ndan sorumludur (Board, 1970: 38, ayr ca Bernstein-O Hara, 1979: 367) Ombudsman, sveç parlamentosu taraf ndan ülkenin tan nm hukukçular aras ndan seçilir. Görev süresi dört y l olup bu sürenin bitiminden sonra tekrar seçilebilir. Sadece kendisini seçen parlamentoya kar sorumlu olup hükümete kar hiçbir ekilde sorumlulu u yoktur. Denetim alan na tüm merkezi ve mahalli birimler, merciler ve personel ile kamu otoritesine sahip ki iler, askeri kurumlar girmektedir. Ombudsman n denetim alan sveç teki bir kurulu a verilen en geni denetim alan d r (Babüro lu-hatipo lu, 1997: 39). Ombudsman, üstün yetkilere sahip bir idare organ de ildir, parlamento taraf ndan seçilmi olan ve idarenin i lem ve eylemlerinin hukuka uygunlu unu denetleyen bir görevlidir. dareye emir ve direktif veremez, kendisini idarenin yerine koyarak karar alamaz. Buna kar l k gerekli görürse i lem veya eylemin hukuka ayk r oldu una dair idare ajan na ihtarda bulunabilir ve yap lmas gerekli belirli hususlar önerebilir (Versan, 1986: 108). Parlamento dahil hiçbir otorite ombudsman n kararlar n etkileyemez. E er güvenini kaybederse yine parlamento taraf ndan görevden al nabilir. Maliye Dergisi Sayı Say 151 Temmuz Aralık Aral k 2006 135

Ça da Bir Denetim Organizasyonu Olarak Ombudsmanl k (Kamu Denetçili i) Ombudsman do rudan do ruya veya ikayet üzerine harekete geçer. Ombudsman a herkes ikayet amac ile ba vurabilir, bunun için bir s n r veya bir ehliyet art mevcut de ildir. Ayr ca ikayetin yap lmas ekle ba l de ildir, yaz l ve sözlü olarak da yap labilir. nceleme sonucunda ombudsman ikayetin hakl oldu una kanaat getirirse, idare yetkilisine durumu ihtar eder ve nas l davranmas gerekti i hususunda tavsiyelerde bulunur. dare görevlisi ombudsman n tavsiyelerine uyup uymamakta serbesttir, fakat uymad takdirde, ombudsman n görevli hakk nda davac olup kanuni takibata giri mesi de daima mümkündür. 2. ngiltere: Parlamento Komiserli i ngiltere de 1967 y l nda ç kar lan Parlamento Komiserli i Kanunu ile hukukilik kazanarak Parlamento Komiseri (Parliamentary Commissioner for Administration) ad n alm t r. sveç ten sonra ilk kabul eden ülkelerden birisi de ngiltere olmu tur. ngiltere de tam anlam yla ba ms z bir yönetim hukukunun bulunmay ve Kara Avrupas nda mevcut olan idari yarg denetiminin yoklu u ombudsman n önemini art rm t r (Sanal, 2002: 67). Parlamento Komiseri nin yetkileri oldukça s n rl tutulmu tur. Komiserin, inceleme yapmaktan ba ka bir kanuni yetkisi yoktur. Parlamento Komiseri, idari kararlar almaya, idari kararlar de i tirmeye ve hatta takdir yetkisini kullanmaya yetkili de ildir. Onun as l görevi, idarenin kötü i leyi i ile ilgili ikayetleri incelemek ve bu konu hakk nda bir rapor haz rlamakt r (Arslan, 1986: 158). Parlamento Komiserli ine ikayette bulunabilecekler, fertler veya özel hukuk tüzel ki ileridir. Parlamento Komiseri do rudan do ruya vatanda lardan ikayet kabul edemez veya re sen soru turma yapamaz. ikayet Avam Kamaras üyelerinden birine yap lmal d r. ikayet yaz l olmal d r. ikayetçi, bu vurusunda, idarenin kötü i leyi i sonucunda haks zl a u rad n ileri sürmelidir (Arslan, 1986: 160-1). Parlamento Komiseri, ald ikayet konusunda kendini yetkili görecek olursa, ikayeti incelemeye koyulur. Komiser, incelemelerini tamamlam sa veya inceleme yapamayaca na karar vermi se, durumu bir raporla ikayetin incelenmesini kendisine havale eden milletvekiline bildirir. Parlamento Komiseri sadece hukuki çareyi tavsiye edebilir, fakat zorlama etkisi yoktur. Bununla beraber uygulamada devlet daireleri onun tavsiyelerini genellikle yerine getirmektedirler. 3. Fransa: Mediateur Mediateur kurumu k smen yenidir. Bu kurum 3.1.1973 tarihli yasayla kurulmu, 24.12.1976 tarihli yasayla tamamlanm t r. Mediateur müessesesinin görev, yetki ve statüsü bu kanun ile düzenlenmi tir. Mediateur alt y ll k bir süre için Bakanlar Kurulu taraf ndan kararname ile tayin edilir. Bakanlar Kurulu taraf ndan kararname ile tayin edilmesi skandinav modelinden farkl l k arz eder. Süresinin sonunda yeniden tayin edilemez. Mediateur, görevinin ifas s ras nda tam anlam yla ba ms zd r. Görevleri çerçevesinde hiçbir makamdan hiçbir direktif veya emir almaz. Fransa da idarenin eylem veya i lemlerinden ikayeti olan bir kimse isterse Mediateur e müracaat edebilir. Ancak bu müracaat do rudan do ruya ona yapamaz, bunu sadece bir milletvekiline veya senatöre yapmak ve onlar n arac l ile 136 Maliye Dergisi Say Sayı 151 Temmuz Aralık Aral k 2006

D. KESTANE ikayetini Mediateur e iletmek imkan na sahiptir. Kendisine iletilen ikayeti inceleyen ve tahkik eden Mediateur, ikayet konusuna ili kin hususlarda ve lüzum gördü ü nispette ilgili daireye tavsiyelerde bulunur. Gerekirse, bu tavsiyelerinden kamuoyunu da haberdar edebilir. Mediateur, tavsiyelerinin ilgili memur taraf ndan dikkate al n p gere inin yap lmamas halinde memurun hiyerar ik üstüne müracaat suretiyle onun hakk nda disiplin cezas verdirebildi i gibi, dava da açt rabilir (Versan, 1986: 124-5). Mediateur ün yetkisi çok geni tir. Devlet yönetimlerinin, yerel yönetimlerin, kamu kurumlar n n ve kamu hizmeti yapmakla görevlendirilmi di er her türlü özel veya kamu kurulu lar n n yönetilenlerle olan ili kileri hakk nda yap lan tüm ba vurulara bakma yetkisi vard r (Thery, J-F., 1998: 43). Mediateur her sene me gul oldu u konular ve bunlar n neticelerini belirten bir raporu Cumhurba kan na ve Parlamento ya sunar. Bu rapor daha sonra yay nlan r. Bu raporda faaliyetinin hesab n verir, kendisine yap lan ba vurular ve bunlar n nas l sonuçland r ld n, yasal ve yönetsel düzenleme konusu olan reform önerilerini belirtir. Kamu otoriteleri taraf ndan dikkatle okunur ve içerdi i reform önerileri hükümet veya yasama organ taraf ndan genellikle dikkate al n r (Thery, J- F., 1998: 46). Mediateur ün misyonu, bir yarg ç veya yöneticinin misyonundan çok bir uzla t r c n n misyonuna benzeyen bir bar t r c rolüdür. Mediateur e ba vuru ne yarg sal ne de yönetsel ba vurunun yerine geçebilir. Uygulamada yarg sal ve yönetsel ba vurulara oranla Mediateur ün müdahalesi daha çabuk ve daha etkili sonuçlar do urmaktad r (Thery, J-F., 1998: 44). VI. TÜRK YE DE OMBUDSMANLIK KURULMASINA YÖNEL K ÇALI MALAR Dünyan n birçok ülkesine h zla yay lan bu kurumun Türkiye de de kurulmas bir ihtiyaç haline gelmi tir. Ülkemizde, idarenin eylem ve i lemlerine yönelik olarak idari davalarda görülen art ve yarg organlar n n geç karar vermesi, bireylerin haklar n koruma aç s ndan ma dur duruma dü ürdü ü gibi, hukuk devleti anlay n da olumsuz etkilemektedir. Birçok ülkede uygulanan Ombudsman kurumunda önemli olan nokta, her ülkenin ombudsmanl kendi sosyal ve politik yap s na, hukuksal sistemine, kültürel ve demografik özelliklerine uyarlayarak çe itli modifikasyonlarla ve de i ikliklerle uyarlamas d r. Di er bir deyi le, ombudsman kopya edilmemeli fakat ülke artlar na uygun bir ekilde yeniden tasarlanmal d r. Ombudsman konusunda Türkiye de ilk inceleme yapan yazar Prof. Dr. Y lmaz Altu olmu tur. 1968 y l nda yay mlanan bir makalesinde sveç, Norveç, Yeni Zelanda, ngiltere ombudsman müessesesi hakk nda çok genel bilgi vermekte, müessesenin demokrasinin tamam yla yerle mi oldu u, kültür seviyesi yüksek skandinav ülkelerinde ba ar yla i ledi ini vurgulamaktad r (I r, 2004: 266). Ülkemizde ombudsmanl k kurumunun olu turulabilmesi yönünde önemli bir ad m Yedinci Be Y ll k Kalk nma Plan ile at lm t r. Söz konusu Planda, bir Kamu Denetleyicisi (Ombudsman) sisteminin Türkiye de kurulmas n n önemi vurgulanm t r. Ombudsman kurumunun ülkemizde de kurulmas n öngören Yedinci Be Y ll k Kalk nma Plan nda, Türkçe kar l k olarak kamu denetçisi terimi tercih edilmi tir. Maliye Dergisi Sayı Say 151 Temmuz Aralık Aral k 2006 137

Ça da Bir Denetim Organizasyonu Olarak Ombudsmanl k (Kamu Denetçili i) Olu turulan bir komisyon taraf ndan çe itli ülkelerin ombudsman mevzuat derlenmi, sadece teorik bir incelemeyle de yetinilmeyip çe itli ülkelerin ombudsmanlar Türkiye ye davet edilmi lerdir. Kendileriyle yap lan görü melerde hem ülkelerindeki ombudsman kurumunun i leyi i hakk nda bilgi al nm, hem de Türkiye için dü ünülen ombudsman kurumu ile ilgili görü al veri inde bulunulmu tur. Öte yandan, Sekizinci Be Y ll k Kalk nma Plan nda, kamu yönetimi-vatanda ili kilerinde kar la lan uyu mazl klar n etkin ve h zl bir ekilde çözümü amac yla, halk n ikayetleriyle ilgili konularda, yönetimi denetleyen ama yönetime ba l olmayan bir Kamu Denetçisi (ombudsman) sistemi kurulmas öngörülmü tür. Nihayet, Adalet Bakanl bünyesinde ba lat lan çal malar n neticesi olarak haz rlanan Kamu Denetçili i Yasa Tasla n n Genel Gerekçe k sm nda, yönetimbirey ili kilerinde kar la lan uyu mazl klar n etkin ve h zl bir ekilde çözümü amac yla yarg n n kat i leyi kurallar na ba l olu u ve zaman al c i lemesi gerçe i kar s nda, yönetimi yarg d nda denetleyen ama yönetime de ba l olmayan bir denetim sistemi ihtiyac sonucunda ortaya ç kan ve halk n ikayetleri ile ilgilenen bir kamu denetçili i siteminin Türkiye de de kurulmas gere i vurgulanm t r. TBMM Ba kanl na sevkedilen Kanun Tasar s na ili kin olarak 2006 y l içerisinde Avrupa Birli ine Uyum Komisyonunun da görü leri çerçevesinde, Plan ve Bütçe Komisyonu Ba kanl nda kamu kurum ve kurulu lar ile sivil toplum örgütleri temsilcilerinin de kat l m ile Tasar son eklini alm, Genel Kurul görü melerinin ard ndan 28.9.2006 tarihli ve 5548 say l Kamu Denetçili i Kurumu Kanunu yasala arak 13.10.2006 tarihli ve 26318 say l Resmi Gazetede yay mlanm t r. Böylece ombudsmanl k müessesesi ülkemizde hukukilik kazanm t r. VII. 5548 SAYILI KAMU DENETÇ L KURUMU KANUNU 5548 say l Kanun ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Ba kanl na ba l, kamu tüzel ki ili ini haiz, özel bütçeli ve merkezi Ankara'da bulunan Kamu Denetçili i Kurumu kurulmu tur. Kanun, kamu denetçili i müessesesinin i leyi sistemati ini düzenlemi tir. 1. Kanunun Amac : 5548 say l Kamu Denetçili i Kurumu Kanununun amaç ba l kl birinci maddesinin birinci f kras nda Kanunun amac ; gerçek ve tüzel ki ilerin idarenin i leyi i ile ilgili ikâyetlerini, Türkiye Cumhuriyetinin Anayasada belirtilen nitelikleri çerçevesinde, idarenin her türlü eylem ve i lemleri ile tutum ve davran lar n ; adalet anlay içinde, insan haklar na sayg, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, ara t rmak ve idareye önerilerde bulunmak olarak düzenlenmi tir. 2. Kim, Nas l Seçer: Ba denetçi veya denetçi, TBMM üye tam say s n n üçte iki ço unlu u ile seçilir. Birinci oylamada bu ço unluk sa lanamad takdirde ikinci oylamaya geçilir. kinci oylamada üye tam say s n n salt ço unlu unun oyunu alan aday seçilmi olur. Bu oylamada üye tam say s n n salt ço unlu u sa lanamad takdirde en çok oy alan adaylardan, seçilecek aday say s n n iki kat kadar aday ile seçime gidilir. Üçüncü oylamada karar yeter say s olmak art yla en fazla oy alan aday seçilmi olur (5548/11 md.). 138 Maliye Dergisi Say Sayı 151 Temmuz Aralık Aral k 2006

D. KESTANE 3. Ba denetçi ve Denetçilerin Görev Süresi: Ba denetçi ve denetçilerin görev süreleri be y ld r. Bir dönem Ba denetçi veya denetçi olarak görev yapan bir kimse sadece bir dönem daha Ba denetçi veya denetçi seçilebilir (5548/14 md.). 4. Ba denetçi ve Denetçi Say s : Kurumda, bir Ba denetçi ve en fazla on denetçi ile Genel Sekreter, uzman, uzman yard mc lar ve di er personel görev yapar (5548/4 md.). 5. Ba denetçi ve Denetçilerde Aranan Vas flar: Ba denetçi veya denetçi seçilebilmek için aranan vas flar Kanunun 10 uncu maddesinde say lm t r. Kanunda belirtilen ya ve e itim artlar n ta makla birlikte mesle i ile ilgili olarak kamu kurum veya kurulu lar nda veya kamu kurumu niteli indeki meslek kurulu lar na kay tl olarak ya da özel sektörde en az on y l çal m olanlardan atama yap l r. 6. Kurumun Denetim Alan : Merkezî yönetim kapsam ndaki kamu idareleri ile sosyal güvenlik kurumlar, mahallî idareler, mahallî idarelerin ba l idareler, mahallî idare birlikleri, döner sermayeli kurulu lar, kanunlarla kurulan fonlar, kamu tüzel ki ili ini haiz kurulu lar, sermayesinin yüzde ellisinden fazlas kamuya ait kurulu lar ile bunlara ba l ortakl klar ve müesseseler, kamu kurumu niteli indeki meslek kurulu lar, kamu hizmeti yürüten özel hukuk tüzel ki ileri denetim alan içerisindedir. 7. Denetim Alan D ndakiler: - Cumhurba kan n n tek ba na yapt i lemler ile re'sen imzalad kararlar ve emirler, - Yasama yetkisinin kullan lmas na ili kin i lemler, - Yarg faaliyetlerine ili kin i lemler ile yarg mensuplar n n i lem ve eylemleri, - Türk Silâhl Kuvvetlerinin salt askerî hizmete ili kin faaliyetleri, Kurumun görev alan d ndad r (5548/9 md.). 8. Denetim Metodlar : Denetim süreci, inceleme ve ara t rma yolu ile gerçekle ir. Kurumun inceleme ve ara t rma konusu ile ilgili olarak istedi i bilgi ve belgelerin, bu iste in tebli edildi i tarihten itibaren otuz gün içinde verilmesi zorunludur. nceleme ve ara t rma konusu ile ilgili olarak Ba denetçi veya denetçiler bilirki i görevlendirebilir. nceleme ve ara t rma konusu ile ilgili olarak Ba denetçi, denetçiler veya uzmanlar tan k ya da ilgili ki ileri dinleyebilir. Kurum, inceleme ve ara t rmas n ba vuru tarihinden itibaren en geç alt ay içinde sonuçland r r. 9. Ne Zaman ikayette Bulunulabilir: Kuruma, idarî i lemlerde tebli tarihinden, idarî eylem, tutum ve davran larda ö renme tarihinden itibaren doksan gün içinde ba vurulabilir. Ba vuru tarihi, dilekçenin Kuruma, valilik veya kaymakaml klara verildi i, di er hallerde ba vurunun Kuruma ula t tarihtir (5548/17 md.). Kuruma, gerçek ve tüzel ki iler ba vurabilirler. Dava açma süresi içinde yap lan ba vuru, i lemeye ba lam olan dava açma süresini durdurur. 10. Denetim Sonucu Verilen Kararlar n Niteli i: Kurum, inceleme ve ara t rma sonucunu ve varsa önerilerini ilgili mercie ve ba vurana bildirir. Kurum, ba vurana, i leme kar ba vuru yollar n da gösterir. lgili merci, Kurumun önerileri do rultusunda tesis etti i i lemi veya Kurumun önerdi i çözümü uygulanabilir nitelikte görmedi i takdirde bunun gerekçesini otuz Maliye Dergisi Sayı Say 151 Temmuz Aralık Aral k 2006 139

Ça da Bir Denetim Organizasyonu Olarak Ombudsmanl k (Kamu Denetçili i) gün içinde Kuruma bildirir. Kurul, her takvim y l sonunda yürütülen faaliyetleri ve önerileri kapsayan bir rapor haz rlayarak TBMM Dilekçe Komisyonu ile nsan Haklar n nceleme Komisyonu üyelerinden olu an Karma Komisyona sunar. Komisyon, bu raporu görü üp, kendi kanaat ve görü lerini de içerecek ekilde özetleyerek Genel Kurula sunulmak üzere Ba kanl a gönderir. Komisyonun raporu Genel Kurulda görü ülür. 5548 say l Kanunun 22 nci maddesinde, Kurulun y ll k raporunu ayr ca Resmî Gazetede yay mlanmak suretiyle kamuoyuna duyuraca hüküm alt na al nm t r. Kurul, aç klanmas nda fayda gördü ü hususlar y ll k raporu beklemeksizin her zaman kamuoyuna duyurabilir. 11. Kararlar Kim Etkileyebilir: Parlamento dahil hiçbir otorite etkileyemez. Hiçbir organ, makam, merci veya ki i, Ba denetçiye ve denetçilere görevleriyle ilgili olarak emir ve talimat veremez, genelge gönderemez, tavsiye ve telkinde bulunamaz (5548/12 md.). 12. Kim Görevden Alabilir: Ba denetçinin veya denetçilerin seçilme nitelikleri ta mad klar n n sonradan anla lmas veya seçildikten sonra kaybetmeleri halinde, bu durumun TBMM Dilekçe Komisyonu ile nsan Haklar n nceleme Komisyonu üyelerinden olu an Karma Komisyonu taraf ndan tespit edilmesini takiben ba denetçi veya denetçinin görevinin sona ermesine Genel Kurul taraf ndan görü mesiz karar verilir (5548/15 md.). 13. Kim Denetler: Kamu Denetçili i Kurulu, her takvim y l sonunda yürütülen faaliyetleri ve önerileri kapsayan bir rapor haz rlayarak Türkiye Büyük Millet Meclisi Dilekçe Komisyonu ile nsan Haklar n nceleme Komisyonu üyelerinden olu an Karma Komisyonuna sunar. Komisyon, bu raporu görü üp, kendi kanaat ve görü lerini de içerecek ekilde özetleyerek Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kuruluna sunulmak üzere Ba kanl a gönderir. Komisyonun raporu Genel Kurulda görü ülür. SONUÇ Ombudsmanl k, uygulamas günden güne yayg nla an ve devlete demokratik hukuk devleti idealine ula mak konusunda yeni imkanlar sunan bir yap olarak kar m za ç kmaktad r. Ombudsman, hukuk devletinde idari yarg n n yerini alabilecek bir kurum olarak de il ancak ona destek olabilecek, onun dava yükünü azaltarak onun daha iyi çal mas na yard mc olabilecek bir kurum olarak dü ünülmelidir. darenin eylem ve i lemleri kar s nda yak nmalarda görülen art, yarg hizmetlerinin masrafl, biçimsel ve zaman al c özelli i vatanda lar ma dur etmektedir. Ombudsman, insan haklar n geli tirmek, idarenin vatanda ma dur edici uygulamalar na kar bireysel ikayetleri çözümlemek ve kamu bürokrasisindeki idari i leyi e kamuoyunun dikkatini çekmek bak m ndan alternatif bir denetim mekanizmas d r. Kurum moda oldu u için, idari ve toplumsal ihtayaca dayal oldu u için çok say da ülke taraf ndan kabul edilmi de ildir. Bu ihtiyac n arkas nda devletin artan görevleri ve karma kla an yap s kar s nda bireylerin haklar n koruma gerçe i yatmaktad r. Bu aç dan ombudsman, yönetimin denetlenmesinde geleneksel denetim yollar ndan ayr ancak onlar tamamlayan bir denetim yoludur. 140 Maliye Dergisi Say Sayı 151 Temmuz Aralık Aral k 2006

D. KESTANE Ombudsmanl n temel felsefesi, halk n avukatl n yapmak, hatal bürokratik uygulamalara kar vatanda n haklar n koruyup, gerekli iyile tirmelerin yap lmas n ve iyi örneklerin yay lmas n sa lamak, böylelikle devlette bir toplam kalite kurumu olarak görev almak olmal d r. Ombudsman n ba ar s, iyi örgütlenmesine, yasama organ n n ve hükümetin, ombudsman n önerilerine gerekli ilgiyi göstermesine ve bizzat ombudsman n gayretine ba l d r. Bu ekilde, ombudsmanl k (kamu denetçili i) kurumunun di er ülkelerde oldu u gibi ülkemizde de sadece tavsiye yoluyla, sadece ikna yoluyla da olsa; yapt r m yetkisi sadece yapaca aç klamalarla kamuoyunu etkileme ve parlamentoya sunaca raporlarla bilgilendirme biçiminde de olsa; ülkemize yararl hizmetler yapaca ku kusuzdur. Ombudsman n (Kamu Denetçisi), kamu kurumlar nca ve kamu personelince yap lan haks z i lem, eylem ve hatalar daha iyi yakalay p ortaya koydukça, kamu bürokrasisinin bunlar tekrarlamas da o ölçüde önlenmi olacakt r. Di er denetim mekanizmalar na göre, ucuz, basit ve pratik olan bu denetim mekanizmas n n ülkemizde de benimsenmesi isabetli olmu tur. KAYNAKÇA Av ar, Z. (1998), Ombudsman (Kamu Hakemi), Türkiye çin Bir Model Önerisi, Hak- E itim Yay nlar 38, 1998. Babüro lu, O. ve Hatipo lu, N. (1997), Ombudsman (Kamu Hakemi) Kurumu ncelemesi: Devlette Bir Toplam Kalite Mekanizmas Örne i, TÜS AD Yay n Board, J. B. (1970), The Government and Politics of Sweden, Houghton Mifflin Company, Boston. Bernstein, S. J ve O Hara, P. (1979), Public Administration: Organizations, People and Public Policiy, Harper Row Publishers. Ero lu, H. (1978), dare Hukuku, Kalite Matbaas, Üçüncü Bask. Gözübüyük, A.. (1988), Yönetim Hukuku, S Yay nlar. ba,. (2006), Anayasa ve Siysal Kurumlar (100 Soruda), Turhan Kitabevi. Sanal, R. (2002), Türkiye de Yönetsel Denetim ve Devlet Denetleme Kurulu, Türkiye ve Orta Do u Amme daresi Enstitüsü. Özay,. H. (1986), Devlet, dari Rejim ve Yarg sal Korunma, Filiz Kitapevi. Tortop, N., sbir, E. ve Aykaç, B. (1993), Yönetim Bilimi, Yarg Yay nlar. Versan, V. (1986), Kamu Yönetimi, Der Yay nlar. Arslan, S. (1986), ngiltere de Ombudsman Müessesesi, Amme daresi Dergisi, 19(1), 157-172. Ak n, C. (1998), Cumhuriyetimizin 75. Kurulu Y ldönümünde Yönetimin Denetlenmesinde Yeni Bir Denetim Yolu: Ombudsman (Yüksek Yönetim Denetçisi), Türk dare Dergisi, Say : 421, 517-550. Erhürman, T. (1998), Ombudsman, Amme daresi Dergisi, 31(3), 87-102. Maliye Dergisi Sayı Say 151 Temmuz Aralık Aral k 2006 141

Ça da Bir Denetim Organizasyonu Olarak Ombudsmanl k (Kamu Denetçili i) Ery lmaz, B. (1993), Kamu Bürokrasisinin Denetlenmesinde Yeni Geli meler, Amme daresi Dergisi, 26(4). Gammeltoft-Hansen, H. (1996), Ombudsman Kavram, Amme adaresi Dergisi, 29(3), 195-202. Kestane, D. (2002), Kamu Kesiminde dari Kurulu lar n Genel Görünümü ve dari Yap da Yeni Organizasyonlar Olarak Ba ms z dari Otoriteler (Üst Kurullar), Maliye Dergisi, Say : 139, 27-50. Pickl, V. J. (1986), Ombudsman ve Yönetimde Reform, T.Ergun (Çev.), Amme daresi Dergisi, 19(4), 37-46. ahin, R. (2004), Ombudsman ya da Kamu Denetçili i ve Avrupa Birli i, Türk dare Dergisi, Say : 444, 75-90. Özden, K. Gündo an, E. (1997), Ombudsmanl k Sistemi: Tan m, Tarihi Geli imi, Dünyadaki Uygulamalar ve Türkiye deki Uygulanabilirlik Tart malar, Türkiye Günlü ü, Say : 62, S.48-54. Tay i,. (1997), Ombudsman Kurumu ve Ülkemizde Uygulanabilirli i, Say tay Dergisi, Say : 25, S.106-123. Tepe, K. (2006), Kamu Denetçili i Kurumu (Ombudsmanl k), Belediye Dünyas, C.7, S.10, 28-35. Thery, J-F. (1998), Mediateur (Çev.C.Atay), Ba ms z dari Otoriteler, Alk m Yay nlar, 40-6. Tortop, N. (1998), Ombudsman Sistemi ve Çe itli Ülkelerde Uygulanmas, Amme daresi Dergisi, 31(1), 3-11. Amcao lu, H. (2002), Yönetimin Yarg D Denetim Yollar ndan Ombudsman (Kuzey K br s Türk Cumhuriyeti Örne i), Yay mlanmam Master Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. I r, T. (2004), Mukayeseli Hukukta Ombudsmanl k Kurumu ve Türkiye de Uygulanabilirli i, Yay mlanmam Master Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. I kay, M. Ombudsmanl k Kurumunun Avrupa Birli i ve Türkiye deki Konumu, http://www.jura.uni-sb.de/turkish/misikay.html. 142 Maliye Dergisi Say Sayı 151 Temmuz Aralık Aral k 2006