T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ BADEM EYLEM PLANI 2013-2017
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü C BE AV Dİ Z E M E YE LY EL M E M P LP AL NA I N I ( 2( 02 10 21-3 2-02 10 61 ) 7 ) Başta orman köylüsü olmak üzere, her kesimden insanın gelir seviyesinin yükseltilerek, hayat kalitesinin artırılmasını hedeflemekteyiz... Prof. Dr. Veysel EROĞLU Orman ve Su İşleri Bakanı Dünyamızı ve insanlığın geleceğini tehdit eden tabii kaynaklardaki hızlı kayıplar, acilen tedbir alınmazsa, telafisi imkansız sonuçlar doğuracaktır. Bakanlığımız bu tehlikenin farkında olarak, ülkemizin tabii kaynaklarının korunması, iyileştirilmesi ve geliştirilerek, bugünkü ve gelecek nesiller için sağlıklı ve yaşanabilir bir Dünya oluşturulmasını sağlamak gayesiyle, büyük bir gayret ve fedakarlıkla çalışmalarını sürdürmektedir. Misyonumuz gereği çalışmalarımızın temelinde, öncelikle ekosistemlerin korunması prensibi yer almakta, bu doğrultuda, çeşitli stratejik hedefler belirlenerek, eylem planları hazırlanmaktadır. Bakanlığımız tabii kaynakların akılcı yönetilerek, sürdürülebilir yönetim kriterlerine uygun şekilde verimli kullanımı için önemli çalışmalar yürütmektedir. Ülkemizdeki orman varlığını geliştirmek ve genişletmek için yürüttüğümüz faaliyetlerde, sadece alan olarak büyümeyi değil, başta orman köylüsü olmak üzere, her kesimden insanımızın gelir seviyesinin yükseltilerek, hayat kalitesinin de artırılmasını hedeflemekteyiz. Bu kapsamda, toprağı tutma özelliğinin yanında, meyvesinden faydalanmak suretiyle de yöre insanımızın gelirine katkı sağlayacak olan badem ağacı için eylem planı hazırlanmıştır. Bakanlığımızca yapılacak ağaçlandırmalar ile vatandaşlarımızca yapılacak özel ağaçlandırma çalışmalarında, ekolojisine uygun olan alanlarda badem ağacının tercih edilmesi, kırsalda yaşayan vatandaşlarımız için yeni istihdam imkanları oluşturacaktır. Ülkemizde bugüne kadar kurum olarak yaptığımız ağaçlandırmalara ilave olarak, gerçek ve tüzel şahısların yapacağı ağaçlandırma çalışmaları da Bakanlığımızca desteklenmektedir. Yapılan özel ağaçlandırmalar için orman alanları ücretsiz tahsis edilmekte, Hazine arazileri ise düşük ücretle kiralanmaktadır. Özel ağaçlandırmalarda, başta badem ve ceviz olmak üzere yapılan çalışmalara önemli destekler verilmekte, bu kapsamda, köy tüzel şahsiyetlerine hibe, gerçek ve tüzel şahıslara ise kredi imkanı getirilerek 74 milyon TL destek sağlanmıştır. Bozuk ve açıklık orman alanlarını ağaçlandırmak, ülkemizi, yıllık badem tüketim miktarının yaklaşık yarısını ithal eden durumdan kurtarmak ve ülke ekonomisine katkı sağlamak gibi gayelerle hazırlanan Badem Eylem Planı nın başta orman köylümüz ve kırsalda yaşayan vatandaşlarımız olmak üzere, milletimize hayırlı olması diliyor, planın hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür ediyorum. 1
2
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü B A D E M E Y L E M P L A N I ( 2 0 1 3-2 0 1 7 ) İbrahim ÇİFTÇİ Orman Genel Müdürü Ağaçlandırma çalışmalarında, yöre insanımıza gelir getirici cinslerin kullanılmasına özen gösterilmektedir... Genel Müdürlüğümüzün misyonu, orman ve orman kaynaklarını, her türlü tehlikeye karşı koruyarak, tabiata saygılı bir anlayışla geliştirmek, ekosistem bütünlüğü içinde ve topluma çok yönlü sürdürülebilir faydalar sağlayacak şekilde yönetmektir. Bu doğrultuda, ülkemizdeki orman alanlarını iyileştirmek ve genişletmek için çalışırken, bu kaynaklardan insanlarımızın koruma-kullanma dengesi içerisinde yararlanması için yoğun çaba göstermekteyiz. Genel Müdürlüğümüzce yürütülen faaliyetlerde, insanımızın, tabii kaynaklardan faydalandığı ölçüde ormanlarımıza ve çevresine sahip çıkacağı ve koruyacağı anlayışıyla, başta orman köylüsü olmak üzere her kesimden insanı sürece dahil etmek gerektiğine inanmaktayız. Ülkemiz yüzölçümünün %27,7 si ormanlarla kaplıdır. Ormanlık alanların; yangın, orman zararlıları, beşeri baskılar, endüstriyel kirlilik, açma, erozyon gibi her türlü tehlikeye karşı etkin bir şekilde korunması, sadece devlet imkanları ile başarılabilecek bir iş değildir. Bu gerçekten hareketle, Genel Müdürlüğümüzce yürütülen çalışmalarda, ülkemizde 20 bin den fazla orman köyü ve yaklaşık 7,5 milyon orman köylüsü bulunduğu da dikkate alınarak, ormanlık alanların korunarak geliştirilmesi gayesiyle, devlet - vatandaş işbirliği ve dayanışmasıyla yaptığımız çalışmaları büyük bir gayretle sürdürmekteyiz. Bu maksatla, Genel Müdürlüğümüz tarafından hazırlanan eylem planlarında bir taraftan ormanlık alanların nitelik ve nicelik olarak genişlemesi sağlanırken, diğer taraftan da kırsal kesimde yaşayan insanlarımızın refah seviyesinin artırılması hedeflenmiştir. Ormanlarımızın fonksiyonel faydaları, ölçülemeyecek kadar büyüktür. Toprak kaybının önlenmesi, su ve yağış rejiminin düzenlenmesi, karbon yutağı olarak görev yapması, pek çok canlıya barınak olması, toprak oluşumundaki hayati rolü vb. ekolojik faydalarının yanı sıra, değişik türdeki ağaçların, kökünden-çiçeğine kadar insanlara geniş bir yelpazede ekonomik kazanç imkanı sunması, insanımızın bu kaynaklardan yararlanabilmesi için ormanlarımızın verimli şekilde kullanımını zorunlu kılmaktadır. Köklerinde hayat var sloganıyla çalışmalarını sürdüren Genel Müdürlüğümüz, son yıllarda yürüttüğü ağaçlandırma çalışmalarında, odun dışı orman ürünü veren türlere ağırlık vermektedir. Ormanlarımızın sunduğu bu imkanlardan, insanlarımızın sürdürülebilir kullanım ilkelerine uygun olarak, daha çok faydalanması, bunun temini için de insanların çevresini ve ormanını koruyarak, onunla barışık bir şekilde yaşama gayesiyle, yapılan ağaçlandırma çalışmalarında kullanılan türlerin, insanımızın gelir seviyesinin artırılmasına katkı sağlayan türler olmasına özen gösterilmektedir. Badem Eylem Planı da bu maksatla hazırlanmıştır. Ülkemizin badem üretim miktarını artırmak, kırsal alanda ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesine imkân sağlamak, kırsalda yeni istihdam alanları oluşturarak bu kesimlerde yaşayan vatandaşlarımızın gelir seviyelerini yükseltmek, yüksek besleyici özelliklerinden bu günkü ve gelecek nesillerimizin faydalanmasını sağlamak gayesiyle, yapılacak ağaçlandırma çalışmalarında, badem ağacının kullanılmasına öncelik vermekteyiz. Bu gayelerle hazırladığımız Badem Eylem Planı nın her kesimden vatandaşımıza bolluk ve bereket getirmesi temennisiyle, çalışmalarda görev alacak bütün teşkilat mensuplarımıza başarılar dilerim. 3
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 2013-2017 YILLARI ARASINDA SEKİZ MİLYON BADEM FİDANI T O P R A K L A BULUŞTURULACAKTIR. 4
B A D E M E Y L E M P L A N I ( 2 0 1 23-2 0 1 67 ) GİRİŞ Dünya nüfusunun devamlı artması, küresel ekonominin de aynı şekilde gelişmesi ve genişlemesi sebebiyle tabii kaynaklar üzerindeki baskılar her gün biraz daha artmakta, insanların aşırı tüketim alışkanlıkları sonucu ormanlık alanlar azalmakta, yeraltı su seviyeleri düşmekte, toprak erozyonla kaybolmakta, sulak alanlar ortadan kalkmakta, meralar bozulmakta, nehirler kurumakta, ortalama ısı yükselmekte, bitki ve hayvan türlerinin nesli tükenmektedir. Bilhassa gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde, tabii kaynaklar hızla tahrip edilmekte olup, bu kaynakların başında yer alan ormanların korunması ve geliştirilmesi büyük önem arz etmektedir. 20 bin den fazla orman köyü ve yaklaşık 7,5 milyon orman köylüsü olan ülkemizde muhakkak ormanların korunmasında ve geliştirilmesinde en tesirli yöntemlerden birisi de mahalli halkın desteğinin sağlanmasıdır. Son zamanlarda yapılan ağaçlandırma çalışmalarında; meyvesinden, yaprağından, tohumundan, kabuğundan ve çiçeğinden faydalanılan cinslerin kullanılmasına önem verilmektedir. Bu çalışmalardaki gayemiz, elde edilecek ürünlerin yöre halkının faydalanmasına sunmak suretiyle ekonomik şartlarının iyileştirilmesidir. Bu doğrultuda, gerek Bakanlığımızın yapacağı ağaçlandırma, erozyon kontrolu ve rehabilitasyon çalışmalarında, gerekse özel ağaçlandırma çalışmalarında badem türünün daha fazla kullanılması ve yaygınlaştırılması hedeflenmiştir. Bu bağlamda 2013-2017 yılları arasında 27 Orman Bölge Müdürlüğünde 18.912 hektar alanda yaklaşık 8 milyon adet fidan dikilmesi 75 milyon TL harcanarak gerçekleştirilecektir. Ayrıca geçmişte yapılan badem ağaçlandırmalarının budama ve bakım suretiyle ekonomik değerinin iyileştirilmesi planlanmıştır. 5
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 6
B A D E M E Y L E M P L A N I ( 2 0 1 3-2 0 1 7 ) BADEMİN TARİHÇESİ Bademin tarihçesi eski Babil e kadar uzanmaktadır. Tarihçiler, Babil de bademin tarihinin başladığını ve en eski kültürü yapılan yiyecekler arasında olduğunu kabul etmektedirler. Bademin anavatanının Çin ve Orta Asya olduğu, Asya ile Avrupa arasındaki İpek Yolunda seyyahlar tarafından tüketildiği bilinmektedir. Badem, seyyahlar vasıtasıyla Yunanistan, Türkiye ve Orta Doğuya getirilmiştir. Uzun yıllardır Akdeniz kıyılarında özellikle İspanya ve İtalya da badem yetiştirilmektedir. Ülkemizde, Doğu Karadeniz in kıyı bölgesi ile çok yüksek yaylalar dışında her yörede badem yetiştirilmektedir. Ege bölgesi badem yetiştiriciliğinde ilk sırayı almaktadır. Bölge içerisinde Datça yarımadasının önemli bir yeri vardır. Ege bölgesini Akdeniz, Güney Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Marmara Bölgeleri izlemektedir. Ege ve Akdeniz bölgeleri, badem üretiminin üçte ikisini karşılamaktadır. 7
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü BADEM AĞACININ GENEL ÖZELLİKLERİ Ağaç 6-8 m. boylanır. Bazı hallerde ağaçların boyları 12 m ye kadar ulaşmaktadır. Yıllık dallar üzerindeki tüm tomurcuklar aynı mevsimde büyür. İkinci dallar meydana gelmesi halinde ağaç yayvan olur. Yıllık sürgünler üzerindeki tomurcukların sürmemesi halinde ise ağaç dik büyür. (Texas çeşidi gibi). Badem ağaçları, ortalama olarak 50 yıl kadar yaşarlar. 100 yaşına kadar yaşayanlara da rastlamak mümkündür. Kök Kazık kök tipindedir. Saçak kök az olduğundan, fidanların yerlerinin değiştirilmesi sırasında zayiat fazla olabilmektedir. 8
B A D E M E Y L E M P L A N I ( 2 0 1 3-2 0 1 7 ) Yapraklar Çeşitlere göre iri, orta ve küçüktür. Yaprağını, bulunduğu dal ve çevre şartları etkiler. Renk, açık ve koyu yeşil arasında değişir. Yaprağın kenarları dişlidir. Tomurcuklar Çiçek tomurcukları, farklı yaştaki dallarla, bunlar üzerindeki 2-13 cm. uzunluğundaki buket denilen kısa meyve dalcıklarında bulunur. Çiçek Çiçekler genelde beyaz veya açık pembe, 5 taç yapraklı ve 3-5 cm. çapındadır. Yapraklardan önce açar. Geç donlardan etkilenir. 9
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü BADEM AĞACININ İKLİM İSTEĞİ Badem için, yazları kurak ve sıcak, kışları ılık ve yağışlı Akdeniz iklimi idealdir. Bununla beraber, odun kısmının kış soğuklarına dayanıklı olması sebebiyle, aşırı soğuk iklimde de yetişebilmektedir. Badem ağacının odun kısmı 20 C ile - 30 C ye kadar soğuğa dayanabilir. Bademin kış dinlenme ihtiyacı, diğer meyve ağaçlarına göre daha kısadır. Bunun için +5 C nin altında 90-400 saatlik bir soğuklama yeterlidir. İlkbahardaki hareketli hava şartları badem yetiştiriciliğinde son derece kritiktir. Don olayları bakımından en kritik dönem çiçek ve körpe çağla dönemidir. Çiçeklenme zamanında -4, -5 C ye dayanabilen çiçekler, bu devrenin sonunda -5 C ve körpe çağla döneminde -1 C, -0,5 C lerde zarar görürler. Dona dayanım bakımından çeşitler arasında büyük farklar görülmektedir. Badem, kazık köklü bir ağaç türü olduğu için, kurak şartlara uyum sağlayabilen bir ağaçtır. Ancak yıllık yağış 300 mm nin altına düştüğünde verim de düşer. Türkiye nin en önemli badem üretim bölgesi olan Ege de yıllık ortalama yağış 700 mm. civarındadır. Ancak yağışlar, Ekim ve Mayıs ayı arasında düşer. Bu yüzden kurağa dayanıklı ağaç çeşitlerinin seçilmesi önem taşımaktadır. Çiçek açma döneminde, fazla yağışlı ve sisli hava şartları da badem yetiştiriciliği için zararlıdır. Bu tür olumsuz şartlarda, mantarlı hastalıklar ortaya çıkar. Bu durum ise ürün miktarını etkiler. Genç meyvelere monilya hastalığı zarar verir. Yapraklarda yaprak delen mantarı delik açar ve dallarda çürüme yapar. Daha sonra, dallardaki çürüyen kısımlar çatlarlar. Fazla delikli yapraklar, baharda dökülürerek ağaçların iyi gelişememesine sebep olur. 10
B A D E M E Y L E M P L A N I ( 2 0 1 3-2 0 1 7 ) BADEM AĞACININ TOPRAK İSTEĞİ Badem, toprak istekleri bakımından seçiciliği fazla olmayan bir ağaç türüdür. Hafif, derin, süzek ve alüvyal topraklar badem için verimlidir. Bu gibi topraklarda kökler 3-5 m. derine gider. Kumlu ve çakıllı topraklardan da hoşlanan badem, ağır topraklarda hiç iyi sonuç vermez. Böyle yerlerde anaç olarak erik ağacı kullanılır. Badem yetiştirilecek sahalarda, toprağın kil yapısı kadar, toprakta bulunan aktif kirecin değeri de önemlidir. Ülkemizde kök anacı olarak daha çok yabani badem kullanılmaktadır. Aktif kirecin yüksek olduğu sahalardaki badem üretiminde, doku kültürü laboratuvarlarında gerçekleştirilen GF kök anaçları kullanılmalıdır. GF kök anaçlarının, %1-%12 ye kadar aktif kirece dayanıklı olduğu bilinmektedir. GF kök anaçlarıyla kurulan badem plantasyonlarındaki ağaçlar, ağır topraklara daha dayanıklıdır. Nematoda daha dayanıklı olmasının yanında GF kök anaçlı badem fidanları, erken meyve tutmaktadır. Yabani badem ve yabani şeftali melezi olan GF kök anacının açık alanda yetiştirilmesi ve sökümünün, açık köklü yapılarak sahalara dikilmesinde hiç bir sakınca bulunmamaktadır. Ağır topraklar için kök anacı seçiminde, üretilen melezin bünyesinde süs eriği de bulunan, Garnem kök anacının tercih edilmesi yerinde bir karar olacaktır. Garnem kök anacının hastalıklara dayanıklılığı, GF kök anacından daha iyidir. ŞANLIURFA 11
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü BADEMDE BUDAMA Badem ağaçlarını budamanın gayeleri şunlardır: Meyve ağaçlarında fizyolojik dengeyi en kısa zamanda oluşturmak ve bunu korumak, Gövde üzerinde düzenli ve dengeli bir taç oluşumu sağlayarak ağaçların bakımını, meyvelerin hasadını, zararlılarla savaş vb. teknik işleri kolaylaştırmak, Kurumuş, hastalıklı, ekolojik veya mekanik etkilerle zarar görmüş ve kırılmış dallar ile birbiri üzerine binmiş veya dar açılı dalları kesmek, Işığın, ağacın iç kısımlarına daha iyi girmesini sağlamak ve yaprak yüzeylerini arttırmak, Periyodisiteyi önlemek ve her yıl düzenli ürün almak, Meyve kalitesini iyileştirmek, Ağaca iyi bir şekil vermektir. Budama Tekniği: Budama teknik bir işlemdir. Bu sebeple bazı kuralları vardır. Bu kuralları maddeler halinde sıralayacak olursak; Ağaçlar fizyolojik devrelerden hangisinde ise, ona göre budanmalıdır. Ağacın üzerindeki yaprakların yoğun kümeleşmesinden, seneye oluşacak meyve gruplarının yerini, bu günden kestirebiliriz. Meyveler, daha çok, yan dallarda ya da sürgünün uç olmayan kısımlarında görülmektedir. Budama işlemi ile aynı zamanda, ağacın dengeli gelişmesi ve taç yapması sağlanmaktadır. İlk yaşlarda badem ağacına dokunmaz isek, büyüme kısırlaşır. Onun için ilkbaharla birlikte, bir önceki yılın uç sürgünlerinin, meyve grubu oluşturacak tomurcukların 20 cm. üzerinden budanmasında fayda vardır. Budanacak olan ağaç toplu olarak incelenmeli ve her dal ayrı ayrı ele alınmalıdır. İyi şekillendirilmiş ağaçta dal kesme vejetatif gelişmenin oluştuğu uç kısımlarda uygulanmalıdır. 12
B A D E M E Y L E M P L A N I ( 2 0 1 3-2 0 1 7 ) BADEMDE TOZLAŞMA Badem ağaçlandırmasında bol ürün alabilmek için, en az 2-3 çeşidin çiçeklerinin, karşılıklı olarak tozlanması esastır. Badem ağaçlarında, karşılıklı tozlanan çiçek sayısının az olması, meyve verimini çok azaltmaktadır. Özellikle çiçeklenme zamanında, ağaç sıralarının çiçek duvarı oluşturması, arıların öteki çeşitten ağaç sıralarına gitmemelerine, sadece sıra üzerlerinde aynı çeşide ait ağaçlara gitmesine sebep olmaktadır. Bu bakımdan, ticari badem yetiştiriciliğinde en önemli husus, başarılı bir tozlanmanın sağlanmasıdır. Bunun için, geç çiçeklenen standart çeşitler kullanılmalıdır. Ana çeşit; geç çiçeklenen, çok verimli olan, ikiz meyve yapmayan, her yıl kararlı bir şekilde meyve veren badem ağacı olmalıdır. Ağaçlar, karşılıklı olarak tozlanan diğer badem çeşidi ile yan yana birer sıra olacak şekilde (ardışık) yerleştirilmelidir. Tozlanmaya arıların katkısından dolayı, çiçeklenme döneminde, ağaçlandırma sahasında mutlaka kuvvetli arı kolonileri bulundurulmasında fayda vardır. İyi bir tozlanma için, hektarda 5-8 adet arasında arı kovanı yerleştirilmelidir. Bademde çiçeklenme 15 Ocak ta başlar, Şubat ayı boyunca devam eder. Yükseklerde ise badem, Mart ayında çiçeklenir. Badem ağacı bol polen verdiği, çok çiçek açtığı için bal üretimi için de oldukça önemlidir. 13
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü BADEM AĞAÇLARINDA GÖRÜLEN HASTALIKLAR Kök Kanseri Hastalığın etmeni, Agrobacterium tumefaciens adlı bir bakteridir. Bu bakteri, kök boğazında urlar oluşturur, iletim demetlerinde özsu faaliyetini büyük ölçüde engeller. Yapraklar sararır, gelişme yavaşlar, gövde ve dallarda sakız oluşur, sonuçta ağaçlar kurur. Genç ağaçlar daha fazla etkilenir. Tedavi için, yazın sıcak aylarda (Temmuz-Ağustos) ağaçların kök boğazı açılarak, urlar sağlam dokuya kadar kesilip, temizlenmelidir. Temizlenen yara üzerine %5 lik göz taşı (Bakır Sülfat) eriyiği sürülür. Eriyik kuruduktan sonra açılan kök boğazı ve kökler toprakla örtülür. Kök Çürüklüğü Hastalığı yapan Armillaria mellea adlı mantardır. Bu mantar, ağaçların köklerinde çürüklük yaparak kurumalarına sebep olur. Hastalığa yakalanan ağaçlar ilk yıl çok az sürgün verir. İkinci yıl yapraklar sararır ve dökülür. Üçüncü yıl dallar kurumaya başlar. Dördüncü yıl ise ağacın tamamı kurur. Kuruyan ağaçların kökleri topraktan çıkarılarak yerine kireç dökülmelidir. Hastalık yeni bulaşmışsa, hastalıklı kökler kesilip, kazındıktan sonra yara yerine %5 lik bordo bulamacı, %2 lik göz taşı sürülerek üzeri aşı macunu ile kapatılmalıdır. Et Lekesi Hastalığı Hastalığı yapan, Polystigma ochraceum adlı mantardır. Yapraklarda et renginde lekelerin oluşması ile bu adı almıştır. Yaygın görülen bir hastalıktır. Hastalıklı yapraklar erken dökülür. Bu hastalıkla mücadelede bakırlı ilaçlar kullanılır. Çiçeklenmeden sonra %1 lik bordo bulamacı uygulanırsa leke sayısı %80 civarında azalabilir. Birinci ilaçlamadan üç hafta sonra yapılacak ikinci ilaçlama ile iyi sonuçlar alınabilir. Yaprak Kıvırcıklığı (Klok) Hastalığı Hastalığı yapan, Taphrina deformans adlı bir mantardır. Hastalık yaprakları kıvırcık hale sokar. Yaprak ayasında büzülme meydana gelir ve yaprak bükülür. Genç sürgünlerde ve meyvelerde de görülebilir. İlk ilaçlama, tomurcukların kabarmasından az önce %2 lik bordo bulamacı ile yapılır. Tomurcuk kabarma devresinde ise %0,4-0,5 lik bakırlı preparat ağaçlara püskürtülür. 14
B A D E M E Y L E M P L A N I ( 2 0 1 3-2 0 1 7 ) Yaprak Delen Hastalığı (Kızıl Leke) Hastalığı yapan, Coryneum Beijerinckii adlı mantardır. Hastalık tomurcuk, sürgün, yaprak ve meyvelerde zarar yapar. Nisan-Mayıs aylarında yaprak üzerinde küçük kırmızı lekeler oluşumu şeklinde görülür. Zamanla mercimek büyüklüğüne ulaşan lekenin orta kısmı kuruyarak dökülür ve lekenin ortasında delik açılır. Meyvelerde lekeler çağla safhasında görülür. Böyle meyveler gelişmezler ve üzerinde çil oluşumu görülür. Tadavi için, hastalıklı tomurcukları taşıyan dallar kesilip yakılır. Sonbaharda %8 lik Bakırlı çözeltinin birincisi ağaçlara püskürtülür. İlkbaharda tomurcuklar patlamadan önce, çözelti ile ikinci ilaçlama yapılmalıdır. Badem İç Kurdu Bademin en önemli zararlısıdır. Zararlı, Eurytoma amygdali adlı bir arıdır. Ergin dişi arı yumurtayı meyvenin üzerine bırakırken, yara izi oluşturur. Böceğin larvası tohumu yiyerek asıl zararı meydana getirir. İlkbaharda ilk erginlerin çıkışı görüldüğünde ilaçlama çeşitli ilaçlarla ambalaj üzerindeki tarife göre yapılmalıdır. Adi Kapnod (Kapnodis) Önemli bir toprak altı zararlısıdır. Zararlı, Capnodis teneprionis adlı bir böcektir. Meyve ağaçlarının yeşil kısımlarını yiyerek tahrip eden zararlı, asıl zararı 1-4 yaşındaki fidanlarda etkilidir. Zararlı, ağacın kök başlangıcına yakın yerlerde galeriler açmaktadır. Bu zararlı, özellikle bakımsız ve zayıf ağaçlarda görülür. Dipleri otlu ve bakım işlemleri yetersiz ağaçlara daha çok zarar verir. Bu yüzden bakım işlemlerinin aksatılmadan yapılması gerekir. Zararlıya karşı methyl bileşimli ilaçlar kullanılır. Yaprağa ve sürgünlere zarar veren zararlılara karşı, plantasyon ikinci ve üçüncü yılda bir kez ilaçlanır. Yukarıda açıklanan hastalık belirtileri görüldüğünde Tarım İl Müdürlüğü veya Ziraat Fakültesi ve kamu özel/tüzel kişilikleri gibi Kuruluşlardan yardım alınmalıdır. 15
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü BADEMDE HASTALIK ve ZARARLILARA KARŞI ALINACAK TEDBİRLER Zararlılarla mücadelede akla ilk gelen yöntem olan ilaçlamadan mümkün olabildiğince kaçınmak gerekir. Özellikle, zarar düşük seviyede ise asla ilaç düşünülmemelidir. Çünkü devamlı ilaçlama, düşük seviyedeki zararlıyı, ileride birinci derecede zararlı olarak karşımıza çıkarır. İlaçlamalarda yeterli derecede bilgi sahibi olunması, ilaçlama sayısını azalttığı gibi doğal dengeyi de korumamıza yardımcı olur. Bu durum, ulusal ve kişisel ekonomimiz açısından fayda sağlar. İlaçla mücadeleyi olabildiğince azaltabilmek maksadıyla, Ürünün sırıkla hasadı yapılmamalıdır. Sırıkla hasat, hastalık ve zararlıların başlıca sebebi olmakla beraber, ağacın erkek çiçek taslaklarının ve gelecek yıl dişi çiçek verecek tomurcuklarının dökülmesine neden olacağı için meyve verimini düşürür. Budama sırasında veya daha önce yere düşen dal ve yapraklar toplanarak yakılmalıdır. Çünkü bir çok hastalık ve zararlı bunların arasında yaşar. Budama sırasında açılan yaralar, mutlaka kapatılmalıdır. 16
B A D E M E Y L E M P L A N I ( 2 0 1 3-2 0 1 7 ) Ağaçta hastalık ve zararlı tespit edilmişse, gövde ve dallar üzerindeki yosun ve likenler temizlenmelidir. Ağacın dibi ve çevresindeki ot, sürgün ve ağaççıkların yanı sıra, diğer ağaç ve ağaççıklar daima kontrol altında bulundurulmalıdır. Hastalık ve zararlılar görüldüğünde, hemen ilaca başvurulmamalı, gözle görülen kurt, tırtıl ve böcekler elle toplanıp imha edilmelidir. Saha, ilkbahar ve yaz mevsimi boyunca, devamlı olarak gözlem altında tutulmalı, özellikle çekirge, kırmızı örümcek ve her çeşit tırtıl görüldüğünde, en kısa zamanda mücadeleye başlanmalıdır. Temmuz ayı içinde gövde, ana dallar veya diğer dalların çatallanma noktalarına sap, saman, çuval parçaları veya dalgalı kağıtlardan koyarak, buralara saklanacak olan böcekler toplanıp imha edilmelidir. İlkbaharda, geç donlara karşı bol duman çıkaran maddeler, saha içinde ağaçlara yanma zararı vermeden yakılmalıdır. Hastalık ve zararlılara karşı yapılacak ilaçlı mücadelede gaye, koruyucu mücadeledir. Çevre şartlarının hastalık belirtisine uygun seyrettiği dönemde, henüz hastalık çıkmadan veya civarda hastalığın çıkışı fark edilir edilmez, ilaçlamalara başlamak ve belirli aralıklarla bu işlemi devam ettirmek gerekir. Hastalık ve zararlı ortaya çıktıktan ve özellikle yayıldıktan sonra yapılacak ilaçlı mücadele başarısı, sınırlı kalmaya mahkumdur. 17
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü BADEM ÇEŞİTLERİ Ülkemizde yaygın olarak kullanılan yabancı orijinli başlıca badem çeşitleri şunlardır: 1TEXAS Kaliforniya da (A.B.D.) yetiştiricilik açısından Nonpareil dan sonra gelir. Ağacı çok kuvvetli, dış şartlara dayanıklı ve verimliliği yüksektir. Kabuğu yumuşak, iç badem kalitesi ortadır. İç randımanı %45-50, çift badem oranı ise %15-30 dur. Tozlayıcısı Nonpareil dir. 2NONPAREIL Kaliforniya da (ABD) mevcut çeşitlerin en iyisi olarak kabul edilir. Ağacı kuvvetli ve verimlidir. Kabuğu ince, iç badem kalitesi yüksektir. İç randımanı % 60-70, çift badem oranı ise % 5-10 dur. Tozlayıcıları Ne plus Ultra, Texas ve Drake çeşitleridir. 18
B A D E M E Y L E M P L A N I ( 2 0 1 3-2 0 1 7 ) 3FERRAGNES Fransa orjinli bir çeşittir. Dallanma seyrektir. Çabuk meyveye yatar. Bol ve kararlı ürün verir. Kabuklar serttir. İç randıman %35-40 dır. Çift badem oranı %2-3 tür. Tozlayıcısı Texsas, Ferraduel, Nonpariel ve Cristomorto dur. 4DRAKE Sert kabukludur. Diğer çeşitlere göre polen miktarı oldukça fazladır. Randıman %40-50, çift badem oranı %10-20 dir. Tozlayıcısı Nonpareil dir. 5FERRADUEL Fransız orijinlidir. Bir Cristomorto X Ai melezlemesinden elde edilmiştir. Ağacın habitusu çok yayvan, gelişmesi orta kuvvettedir. Çok geç çiçeklenen bir çeşittir. Ağaçlar çok erken meyveye yatar. Verimi iyi ve süreklidir. Ferragnes ile aynı zamanda hasat edilir. Randıman %25-30, çift badem oranı %1 dir. Tozlayıcısı Ferragnes ve Texas dır. 19
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü BADEM ve İNSAN SAĞLIĞI Bademin İnsan Sağlığı Bakımından Önemi Tatlı badem tohumlarında, az miktarda protein, demir ve kalsiyumla birlikte yüksek oranda yağ bulunur. Badem yağı cilde ve saçlara iyi gelir. Antioksidan E vitamini yönünden oldukça zengin olan badem, bu özelliği ile yaşlılık etkilerinden ve pek çok hastalıktan koruyucudur. Özellikle de çocuklar için sağlık deposudur. Acı badem, ağız yoluyla alındığında göğüs yumuşatıcı ve öksürük kesici etkiye sahiptir. Ancak yüksek dozda alındığında zehirlenmeye sebep olacağı için çok dikkatli olunmalıdır. Vitamin mineral için iyi bir kaynaktır: Yeterli miktarda karbonhidrat, doymamış yağ, lif, fosfor, kalsiyum, demir, potasyum, magnezyum, çinko, A, B, C ve E vitamini bulunur. Yarım çay bardağı badem, günlük manganez ihtiyacının % 45 ini, bakır ihtiyacının ise % 20 sini karşılar. Hastalıklardan korur: Yapılan çalışmalar gösteriyor ki, badem tüketimi koroner kalp hastalıkları riskini azaltmaktadır. Badem, LDL (kötü huylu) kolesterolü düşürücü etkiye sahiptir. Diyabet ve kardiyovasküler hastalıklar için çifte koruma sağlar. Araştırmalar, düzenli badem tüketenlerin, total kolesterolde % 4-12 oranında düşme olduğunu göstermiştir. Yarım çay bardağı badem, 18 gram yağ içerir. Bunun 11 gramı, kalp için faydalı olan doymamış yağlardan oluşmaktadır. Bağışıklık sistemini güçlendirir: Badem iyi bir antioksidan olan, immün sistemini destekleyen E vitaminin ve manganezin iyi bir kaynağıdır. Badem ayrıca, magnezyum, bakır, riboflavin (B2) ve fosforun da iyi kaynaklarındandır. Kilo vermeye yardımcıdır: İçeriğinde bulunan yağlar, kilo vermeyi kolaylaştırır ve tok tutar, ara öğünlerde 10-15 adet badem tüketilebilir. İspanya da 28 ay süren ve 8.865 yetişkin erkek ve kadın üzerinde uygulanan ve Obesity dergisinde yayımlanan çalışmada, haftada en az iki kez badem tüketen kişiler, hiç tüketmeyenlere göre % 31 oranında daha fazla kilo kaybetmiştir. Safra taşlarının oluşumunu önler: Yapılan araştırmalarda, haftada 28 gram badem tüketmenin, safra taşlarının oluşma riskini % 25 oranında azalttığı saptanmıştır. 20
B A D E M E Y L E M P L A N I ( 2 0 1 3-2 0 1 7 ) BADEMİN KULLANIM YERLERİ Çerez olarak tüketim Çağla badem Taze iç badem Kavrulmuş badem Şekerleme, çikolata, pasta endüstrisinde tüketim Diğer kullanım alanları: Badem yağı, kozmetik ve ilaç endüstrisi 21
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü ÜRETİM ve TİCARET Dünya da Durum Badem yetiştiriciliğinin, dünya kabuklu meyve üretimi içerisinde önemli bir yeri vardır. Dünyadaki toplam badem alanı 2000 yılında 1,7 milyon hektar iken, 2009 yılında %7 artışla 1,8 milyon hektara yükselmiştir. İspanya, dünya badem üretiminde %34 lük pay ile ilk sırada yer almaktadır. İspanya yı sırasıyla Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Tunus ve İran izlemektedir. Ülkeler İtibariyle Dünya Badem Üretim Alanı (1.000 Ha) Ülkeler 2000 2002 2005 2006 2007 2008 2009 İspanya 671 649 625 579 564 567 650 A.B.D 202 221 235 235 259 275 287 Tunus 202 202 190 165 180 160 190 İran 96 112 172 157 150 147 140 İtalya 89 86 83 82 80 80 80 Suriye 19 35 44 44 34 40 42 Yunanistan 40 20 18 17 17 15 15 Türkiye 8 8 8 9 10 11 13 Diğer 340 337 377 384 373 370 373 Dünya 1.677 1.68 1.76 1.679 1.674 1.67 1.796 Kaynak: Faostat Örnek bir badem tesisi 22
B A D E M E Y L E M P L A N I ( 2 0 1 3-2 0 1 7 ) ABD sahip olduğu %58 oranındaki pay ile, dünya badem üretiminde ilk sırada yer almaktadır. ABD de badem, iklim şartları Akdeniz iklimine benzeyen Kaliforniya da yetiştirilmektedir. Kaliforniya da 1900 lü yıllara kadar üretimi yapılmayan badem, buraya İspanyol kaşifler tarafından getirilmiştir. 1960 lı yıllara kadar yetiştiriciler bademin verimli, derin ve drenajı iyi topraklarda sulama ve gübreleme ile çok daha iyi yetiştiğini görmüşler ve verimin marjinal, sulanmayan arazilerdekinin 2-3 katına çıktığını saptamışlardır. Bunun üzerine 1960 lı yıllardan sonra, daha önce yetiştiriciliği yapılan diğer ürünlerin yerine de badem dikilmeye başlanmış ve badem arazisi yaklaşık olarak üç katına çıkmıştır. Böylelikle üretimde de büyük artışlar meydana gelmiştir. Nitekim 1977 yılında Kaliforniya nın badem üretimi, İspanya yı geçmiştir. Bununla birlikte İtalya da bademciliğinin gerilemesi, Avrupa ve Japon pazarlarının açılması da, Kaliforniya bademciliğini teşvik etmiştir. 2000 yılına gelindiğinde ise Amerika, ticari anlamda tek badem üreticisi olmanın yanı sıra, dünyanın önde gelen badem tedarikçisi ve en büyük ihracatçısı olmuştur. Ülkeler İtibariyle Dünya Badem Üretimi (1.000 Ton) Ülkeler 2000 2002 2005 2006 2007 2008 2009 A.B.D 533 800 703 846 1.213 1.410 1.162 İspanya 225 279 218 313 188 174 276 İran 90 107 109 110 120 127 128 İtalya 105 105 118 113 113 119 114 Suriye 62 139 229 107 76 83 97 Tunus 60 19 43 56 58 52 60 Türkiye 47 41 45 43 51 53 55 Yunanistan 51 38 48 51 46 35 44 Diğer 295 333 323 354 344 370 426 Dünya 1.468 1.861 1.836 1.993 2.207 2.423 2.362 Kaynak: Faostat 23
O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Türkiye de Durum Badem, Türkiye nin iklim yapısına adapte olmuş, önemli sert kabuklular arasında yer almaktadır. Çok değişik tüketim alanları olan badem; geniş bir kullanım alanına sahip olmasının yanı sıra, kanaatkar bir tür olması, diğer sert kabuklu meyvelere göre uyum kabiliyetinin daha yüksek olması ve erken verime yatması sebepleriyle, yetiştiriciliğine olan talepler gün geçtikçe artmaktadır. Ülkemizde badem, kültürel işlemlerin uygulanması gereken bir tür olarak algılanmamaktadır. Diğer meyve türleriyle kıyaslandığında badem ağaçları, hemen hemen tüm teknik işlemlerden (budama, sulama, gübreleme, hastalık ve zararlılarla mücadele vb.) yoksun bırakılmıştır. Hatta bu nedenle halk arasında susuz, kıraç topraklarda badem iyi yetişir inanışı mevcuttur. Oysaki genellikle bahçe kenarlarına sınır ağacı olarak düşünülen bademde, verim ve kaliteyi etkileyen budama, gübreleme, sulama gibi işlemler sınırlı kalmaktadır. Yakın zamana kadar, geniş ölçüde tohumla üretimin yapıldığı badem yetiştiriciliğinde, son dönemlerde fidan kullanımı da yaygınlaşmıştır. Ülkemizde 2012 sonu itibarı ile 131 bin dekar alanda badem yetiştiriciliği yapılmakta olup, bölgelere göre sınıflandırma yapıldığında Ege, Akdeniz, Güneydoğu Anadolu İç Anadolu ve Batı Marmara Bölgeleri sırasıyla badem alanlarının en geniş olduğu bölgelerdir. Ege Bölgesi tek başına toplam badem alanlarının %48 ine sahiptir. Badem alanlarının iller bazında dağılımında ise, Muğla 30 bin dekar ile toplam badem alanların %23 ünü kapsamaktadır. Muğla yı sırasıyla Manisa, Balıkesir, Antalya ve Mersin illeri takip etmektedir. Bu illerin sahip olduğu badem alanları, 60 bin dekar ile toplam badem alanlarının %47 sini oluşturmaktadır. Badem üretiminde ise ilk sıraları Ege, Akdeniz, Batı Marmara ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri almaktadır. Nitekim, Ege ve Akdeniz Bölgeleri, toplam badem üretiminin %61 ini karşılarken, bu dört bölge toplam badem üretiminin %78 ini karşılamaktadır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken unsur, Ege Bölgesi toplam badem alanlarının neredeyse yarısına sahipken, toplam üretim miktarının %38 inin bu bölgede üretilmesidir. Bunun nedeni ise, bu bölgede ağaç başına düşen ortalama verimin, 16 kg ile diğer bazı bölgelere göre düşük olmasıdır. 24