MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ EĞİTİMİ VE STAJ SORUNU Nezih YAŞAR, Dinçer METE, Ömer Akif KOPUZ MMO İstanbul Şubesi GİRİŞ Ülkemizde makina mühendisliği eğitimi veren tüm yüksek öğrenim kurumları yönetmeliklerince staj ya da pratik çalışma yapmak, eğitimin zorunlu bir bölümü olarak görülmekte, makina mühendisliği eğitimi alan tüm öğrencilere bu pratik çalışmayı yapma yükümlülüğü getirilmektedir. Diğer yandan, makina mühendisliği ya da genel olarak mühendislik eğitiminin temel sorunlarının tartışıldığı tüm platformlarda da eğitimin en başta gelen sorunlarından biri olarak staj sorunu saptanmakta, sorunun önemi ve "kanayan bir yaraya" dönüştüğü vurgulanmaktadır. Bu bildiride, staj çalışmalarının yasal çerçevesi, İstanbul'daki üniversiteler örneğinde staj tanımları, staj çalışmalarına yüklenen işlevler ve dolayısıyla beklentiler, günümüz uygulamalarında çıkan sorunlar ve bu sorunları çözmeye yönelik öneriler sunulacaktır. 1. YASAL DURUM 2547 Sayılı Yükseköğretim Kanunu, öğretimle ilgili yönetmeliklerin yapılma görevini Üniversite Senatolarına vermektedir. Öğretimle ilgili esasların fakültelerce hazırlanmasını öngörmekte ve fakülte kurullarınca karara bağlanmış esaslar uygulamaya sokulmaktadır. Yakın geçmişteki ve günümüzdeki staj pratikleri, sonuç olarak bu esaslar yönlendiriciliğinde şekillenmektedir. Bu yüzden çeşitli fakülte ya da bölümlerin staj esaslarını çok kısa da olsa özetlemek/karşılaştırmak yararlı olacaktır. 1.1. Staj Ya da Pratik Çalışmanın Amacı Ya da Tanımı Boğaziçi Üniversitesi stajın amacını "Mühendislik Fakültesi öğrencilerinin endüstride çalışarak pratik, teknolojik ve idari tecrübe kazanmaları"; Yıldız Teknik Üniversitesi, 'Teorik Bilgiler almış öğrencilerin işletmelerde uygulamalı çalışma yapmaları"; istanbul Teknik Üniversitesi, "öğrencilerin teorik olarak öğrendiklerini, pratik çalışmalar yaparak pekiştirmek ve mühendislik bilgilerinin büro, atölye ve fabrika bazında akışını görerek, yerinde öğrenmek"; İstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesi, "öğrencilerin öğrenim süresince edindikleri teorik bilgileri, uygulamalarla kuvvetlendirici, uygulamaya dönük çalışma deneyimi kazandırıcı ve öğretimi, uygulamadan edinecekleri deney ve gözlemlerle bağdaştırma olanağı sağla- 121
yabilecekleri resmi ve/veya özel kurumlarda yapılacak pratik çalışmalar" olarak tanımlamaktadırlar. 1.2. Staj Sûreleri: Makina Mühendisliği Fakülte ya da bölümlerinin staj süreleri işgünü olarak aşağıda gösterilmiştir: Boğaziçi Üniversitesi (Yaz Kursu Dahil) 90 İstanbul Teknik Üniverstesi 55 İstanbul Üniversitesi 55 Trakya Üniverstesi 72 Yıldız Teknik Üniverstesi 90 1.3. Staj Konulan : Staj konuları açısından Boğaziçi Üniversitesi dışındaki üniversitelerimiz benzerlik göstermektedir. Boğaziçi Üniversitesi Yaz Kursu (20), Diğerleri (toplam 70) İstanbul Teknik Üniverstesi Atölye (15), İşletme ve Organizasyon (15+5), üçüncü staj olarak, seçeceği bölümle ilgili pratik çalışma (20) İstanbul Üniversitesi Atölye (15), İmalat (20), İşletme ve Organizasyon (20) Trakya Üniverstesi Genel Atölye (24), İşletme (24) ve Organizasyon (24) Yıldız Teknik Üniverstesi Genel Atölye (40), İşletme (25) ve Organizasyon (25) Genel atölye stajında, öğrenciye imal usulleri, malzeme tekniği ve imalat makinaları hakkında pratik bilgi ve beceriler kazandırmak amaçlanmaktadır. Yıldız Teknik Üniverstesi 40 günlük iş programı ile bu ilk stajı en yoğun veren kurum olmaktadır. İşletme stajında öğrencinin çeşitli montaj ve bakım işleri, hammadde, atölye, denetim, depolama vb. konularda pratik bilgi kazanması beklenmektedir., Organizasyon stajına ise işletmelerin üretim ve yönetim organizasyonu hakkında bilgiler sağlaması işlevi yüklenmektedir. İTÜ üçüncü sınıf stajında, işletme ve organizasyon stajını öğrencinin seçeceği dal ile ilgili olarak yapmasını istemektedir. Boğaziçi Üniverstesi staj konularını belirlemek noktasında daha esnek davranmakta, öğrencilere "kendi branşları ile ilgili bir işte olmak şartıyla", imalat, işletme, montaj, tasarım, bakım, araştırma, planlama çalışmalarının birini ya da birkaçını yapabilme esnekliği tanımaktadır. 122
1.4. Staj Komisyonları : Staj ile ilgili çalışmalar atama usulüyle belirlenen ve okullara göre değişen çeşitli sayıdaki öğretim üyesi tarafından yürütülmektedir. 1.5. Stajların Değerlendirilmesi : Stajlar öğrencilerin staj döneminde doldurmak durumunda oldukları staj defterleri ve işyerlerinin staj sonrası ilgili bölüme gönderdikleri staj sicil formuna göre değerlendirilmektedir. Staj döneminde yapılması gerekenler, defterlerin nasıl doldurulacağı staj esaslarında oldukça ayrıntılı olarak tanımlanmıştır. 1.6. Staj Yeri Temini: Staj komisyonları, kamu ve özel sektör kuruluşlarında verilen kontenjanları, önceliği üçüncü sınıflara vermek üzere başvuran öğrencilere kura ile dağıtmaktadır. Başvurmayan ya da kurada kaybeden öğrenciler staj yerlerini kendileri bulmakla yükümlüdür. Ek olarak, öğrencinin bulduğu işyerinin staj yapılabilir olduğunun onaylanması da staj esaslarında belirlenmiş ve staj komisyonunun yetkisine bırakılmıştır. 2. UYGULAMADA KARŞILAŞILAN SORUNLAR 2.1. Staj Yerlerinin Sağlanması ve Dağıtımındaki Yetersizlik Sanayi işletmelerini mühendislik stajlarına ortam sağlaması doğrultusunda zorlayıcı ve özendirici yasal düzenlemeler yetersizdir. 1 Haziran 1967 tarihli resmi gazetede 6/8094 no.lu kararla yayınlanan "Bakanlıklara Bağlı ve Bakanlıklarla İlgili Kurumlarda Öğrencilerin Yapacakları Staj Çalışmalarını Düzenleme Yönetmeliği" üniversitelerden staj dallarına göre staj kontenjanı taleplerini belirlemelerini istemekte, bakanlıklar aracılığıyla sağlanan kontenjanlarla da staj kontenjanları belirlenmektedir. MMO'nın konuyla ilgili eski çalışmalarında Milli Eğitim Bakanlığının sağladığı staj kontenjanlarının, bölümlerin istediği kontenjanın %25'i dolayında kaldığı belirlenmiştir. 1991 yazında MMO İstanbul Şubesi tarafından ülke düzeyinde makina mühendisleriyle yapılan bir ankette de makina mühendislerinin %20'si sözkonusu yönetmeliği ciddi olarak uygulanması koşuluyla yeterli bulurken %80'i yetersiz bulduğunu belirtmektedir. İstanbul Sanayi Odası (ISO) da, bu yönetmelik çerçevesinde, üyeleri olan sanayi kuruluşlarından staj kontenjanı isteyerek bakanlığa bildirmektedir. 123
Staj kontenjanlarının merkezi dağıtımı sonunda, staj olanaklarıyla öğrencilerin koşulları arasındaki uyumsuzluk başta olmak üzere çeşitli nedenlerle, kontenjanların büyük bir bölümü de kullanılamamaktadır. Bu nedenle, ISO belirlediği kontenjanın bir bölümünü kendisine ayırarak değerlendirme çözümüne yönelmiştir. Bu yolla yerleştirilen öğrenci sayısı 200-300 arasında değişmektedir. Makina Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi de, Oda'ya gelen öğrenci isteklerini karşılamaya yönelik olarak, geliştirdiği çabalar ve ilişkiler sonucu her yıl 200 dolayında öğrencinin staj yeri bulmasına yardımcı olmaktadır. Bunlar da göstermektedir ki, temelde, staj yeri belirlemesi ve dağıtımını çözmek için düzenlenen Yönetmelik, sorunun çözümünde yetersiz kalmıştır. 1967'lerde makina mühendisliği bölümlerinde okuyan öğrenci sayısının sınırlılığı nedeniyle "bakanlıklara bağlı" kurumlardaki staj olanaklarını düzenleyen Yönetmelik bir ölçüde yeterliyken, özel sektörün sanayideki payının ve makina mühendisliği bölümlerinde okuyan öğrenci sayısının artması sonucu staj olanaklarının yasal düzenlenmesinde boşluklar oluşmuştur. Yönetmelik'in yevmiye ile ilgili maddesi de yeterince eskimiştir: öğrencilere, öğrenim yaptıkları kentte brüt 25, başka kentte olursa 30TL. yevmiye verilmesi öngörülmektedir. 2.2. Naylon Stajlar Staj yeri bulunmasının güçlükleriyle sanayi işletmelerinin stajyerlerden uzak durmaya çalışan tavrı, gerçekleşen bir uygulamaya dayanmayan stajları gündeme getirmiştir. Staj olanağı sağlayan işyerlerinin sınırlılığı, öğrencilerin zor durumda kalmalarına yol açmamak için, yeterli olmayan stajların da kabul edilmesi yönünde baskı oluşturmaktadır. 2.3. Kalacak Yer, Ulaşım, Ücret ve Beslenme Sorunları Staj zorunluluğu ile karşı karşıya olan öğrenci, birçok durumda da, varolan staj potansiyellerini kendisi için zorunlu bazı olanaklar sağlanamadığı için kullanamamaktadır. Bunların başında bulunduğu kentin dışındaki staj yerlerinin kalacak yer sağlayamaması gelmektedir. Bunun gibi ulaşım sorunu da uzak bölgelerdeki işyerlerinin devreden çıkmasına neden olmaktadır, öğrencilerin işyerlerinde arasıra karşılaşmalarına rağmen en az kolay çözülebilen sorunu öğle yemekleri olmaktadır. 1967 yılında 25-30 TL olarak belirlenen yevmiyelerin günümüz karşılığı asgari ücreti aşıyor olmasına rağmen stajyerlere ücret ödenmemesi gene! eğilim haline gelmiştir. Kamu kuruluşları yönetmelik hükümleri gereği olan miktarı komik birdüzeye geldiği için ödeyemezken, bir zorunluluk olan stajı yapabilmeyi "nimet" sayan öğrenciler staj ücreti konusunu ister istemez gözardı edebilmekteler. 124
2.4. Sigorta Staj yapmak zorunda olan öğrencilerin ücret sorunuyla birlikte yaşadıkları diğer bir sorun da sigortadır. Birçok yerde sigortalı yapılmayan stajyerler nedeniyle sorun yaşamak istemeyen işletmeler, bu kez de stajyerleri iş kazası riskinin bulunduğu mekanlara ve makinalara yaklaştırmamayı esas alan düzenlemelere gitmektedir ki, bu da stajdan beklenenlerin önemli bir bölümünü daha baştan ortadan kaldırmaktadır. 2.5. Stajlara Yüklenen Farklı işlevler ve Beklentiler Herşeyden önce bölümlerin ve fakültelerin stajlardan bekledikleri ile staj uygulamaları gelişebilmektedir, öğrencilerin teorik olarak öğrendiklerini sanayide uygulaması beklenirken, staj esasları onları zaman zaman okumadıkları konuların ve derslerin uygulanmasıyla karşı karşıya bırakmaktadır. Bunun yanı sıra işletmelerin, bölümlerin stajdan beklediklerini sağlamaya yönelik çabalara yönelmemeleri de stajdan beklenenlerin gerçekleşmesini önleyen nedenler arasında yer alıyor. Bölümlerin staj yönetmeliklerinde yer almasa da üniversitelerin stajlardan bekledikleri arasında bulunan "yeni teknolojiler konusunda üniversitelerin önünde bulunan sanayi kuruluşlarının sunacağı olanakların değerlendirilmesi ve üniversitelerin yetersiz laboratuvar olanaklarının sanayideki olanaklarla giderilmesi" düşünceleri ise sanayide her zaman karşılığını bulamamaktadır. 3. ÇÖZÜM YOLLARI Konunun çözümüne yönelik çeşitli düzeylerde çabalara raslanmakla birlikte çözüm doğrultusunda gelişme sağlanamadığı görülmektedir. Makina Mühendisleri Odası 1976 yılında hazırladığı bir raporla uzun ve kısa dönemde yapabileceklerini belirlemeye çalışmış fakat konu Oda içerisinde kısa dönemli çözüm çabalarını aşamamıştır. 1982 yılında TMMOB tarafından hazırlanarak Danışma Meclisi Başkanlığına ve ilgili diğer birimlere gönderilen Staj Yasa Tasarısı'ndan da bir sonuç alınamamıştır. Daha sonra bu taslak TMMOB içerisinde çeşitli değişikliklere uğrayarak zaman zaman gündeme getirilmiş, son olarak da Temmuz 1992'de "Staj Çalışmalarını Düzenleme Yasa önerisi" başlığı altında görüşü alınmak üzere, aralarında üniversitelerin de olduğu çeşitli kuruluşlara gönderilmiştir. 1993 yılının Ocak ayı başında MMO İstanbul Şubesince düzenlenen bir anket, İSO'nun 20'den fazla çalışanı olan 2800'den fazla firmaya gönderilmiştir. Şubat ayı sonuna kadar ancak 56 işyerinden yanıt alınabildiğinden sağlıklı değerlendirme yapılacak sayıya ulaşılamamıştır. 125
Bütün bu süreç, staj konusunun siyasi platformda yeterince ciddiye alınmadığını; sanayi kuruluşlarının, özel sektör kuruluşlarının büyük bir bölümünü de kapsayarak, konuya gereken önemi vermediğini göstermektedir. Üniversite ile meslek kuruluşlarının kamuoyunu harekete geçirecek etkili yöntemler ve ara çözümler geliştirememleri de konunun sürüncemede kalmasına yol açmıştır. Sanayi kuruluşlarının çok açık katılımı olmadan soruna çözüm bulamayacağı dikkate alınırsa, çözüm arayışları içerisinde en önemli noktalardan biride sanayi kuruluşlarının konunun önemini kavramalarını sağlayacak çabaların yaygın bir biçimde gündeme getirilmesi olmaktadır. Çözüm; - Amaçlan iyi konmuş - Esnek - Teori ile pratiğin birliğini sağlamaya yönelik - Ders programlarıyla bağlantılı - Belirli konularda toplu stajlara açık - Staj yeri sağlama problemini çözmeye yönelirken bürokratik olmaktan kaçan ve yerel çözüm olanaklarını değerlendirmeye elverişli - öğrencileri staj yeri bulma ve değerlendirme bazında işe katan - Proje ya da konu bazında staj yapmaya açık - Staj programlarının geliştirilmesinde ve denetlenmesinde meslek örgütlerinin katılımını sağlayan İşyerlerine belirli ölçütler içerisinde staj olanağı sağlama zorunluluğu ve özendirici hükümler getiren - Stajyere, işyeri çalışanlarına sağlanan temel olanakların (yol, içecek, barınma, ücret, sigorta vb.) sunulmasını güvenceye alan bir staj yasasının hazırlanarak, 2000'li yıllara varmadan mühendisliği adaylarının staj sorunlarının, eğitim sorunlarıyla birlikte ele alına-rak giderilmesidir. MMO İstanbul Şubesi, bu dönemde konuyu mikro düzeyde de ele alarak incelemesini geliştirecek ve sorunun sanayi kuruluşlarının da sorunu olduğunun anlaşılmasını sağlamak için gerekli eğitim ve ikna süreçlerini devreye sokacaktır. Sanayi kuruluşlarının örgütlerinin de katıldığı platformlar geliştirilmeye çalışılırken, işyerlerindeki üyeler (makina, endüstri, işletme, gemi inşa ve uçak mühendisleri) aracılığyla stajdan beklenenlerin karşılanma düzeyini arttırmaya yönelik çalışmalarla da hazırlanacak yasa tasarısına uygulama malzemesi sağlanmaya çalışılacaktır. 126