Fırat Üniv. Mühendislik Bilimleri Dergisi Fırat Univ. Journal of Enginering 21 (1), 85-94, 2009 21(1), 85-94, 2009 Pelte (Elazığ) Bölgesindeki Traverten ve Oniks Mermerlerin Yapı ve Kaplama Taşı Olarak Kullanılabilirliği Özet Zülfü GÜROCAK *, Selçuk ALEMDAĞ ** * Fırat Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Elazığ, Türkiye ** Gümüşhane Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Gümüşhane, Türkiye e-mail: zgurocak@firat.edu.tr (Geliş/Received: 27.01.2009 ; Kabul/Accepted: 19.03.2009 ) Bu çalışmanın amacı, Pelte (Elazığ) bölgesindeki traverten ve oniks mermerlerin yapı ve kaplama taşı olarak kullanılabilirliğinin araştırılmasıdır. Bu amaç doğrultusunda, Pelte bölgesinden traverten ve oniks mermer örnekleri derlenmiştir. Derlenen traverten ve oniks mermer örnekleri üzerinde TSE Standartlarına göre don deneyinden önceki ve sonraki tek eksenli sıkışma dayanımı, eğilme dayanımı, Böhme aşınma direnci, darbe dayanımı, birim hacim ağırlık, su emme ve porozite deneyleri gerçekleştirilmiştir. Laboratuar deneylerinden elde edilen sonuçlara göre, Pelte travertenlerinin Böhme aşınma direnci ve oniks mermerlerin Böhme aşınma direnci ve don deneyinden sonraki minimum tek eksenli sıkışma dayanımı TSE (Türk Standartları Enstitüsü) tarafından önerilen sınır değerlerin altındadır. Bu nedenle, travertenler ve oniks mermerler sadece duvar kaplama malzemesi olarak kullanılmalıdır. Ayrıca, oniks mermerler dona maruz kalan alanlarda kullanılmamalıdır. Anahtar Kelimeler: Elazığ bölgesi, oniks mermer, traverten, yapı ve kaplama taşı Abstract Possible Use of Travertine and Onix Marbles in Pelte (Elazıg) Area As Building and Covering Stone The aim of this project is to investigate engineering properies travertines and onix marble in Elazığ region. In order to achive the goal, the travertines and onix marble samples collected Pelte area. According to TS (Turkish Standards) compressive strength before freezing and after freezing, flexular strength, Böhme abrasion resist, flexural strength, impact strength, unit weigth, water absorption and porosty tests were conducted on the travertines and onix marble samples. Obtained data from laboratory test suggest that, Böhme abrasion resist of Pelte travertines and Böhme abrasion resist and compressive strength after freezing of onixs marbles lesser than the limit values according to TS. For this reason, Pelte travertines and onixs marbles only should be used as wall covering material. Besides, onixs marbles should not be used in effected places from freezing. Key Words: Building and covering material, Elazig region, onix marble, travertine 1. Giriş Dünyada gelişen ve büyüyen toplumun bir ihtiyacı olarak karşımıza çıkan ve hızla büyüyen inşaat sektörü ülkemizde de önemli bir yere sahiptir. Gelişen toplumun ihtiyaçlarına karşılık verecek şekilde hızla büyüyen bu sektörün malzeme ihtiyacı da aynı hızla artmaktadır. Bu durum, yeni malzeme kaynaklarının bulunması ve inşaat sektörünün hizmetine sunulması gerekliliğini doğurmuştur. Son yıllarda doğal taşların inşaat sektöründeki kullanımında, yapay ürünlere göre hızlı bir artış görülmektedir. Bu artışa bağlı olarak faklı kökene sahip kayaçların mermer ve doğal yapı taşı olarak inşaat sektöründeki yeri her geçen gün artmakta ve ekonomik olarak önemli girdiler sağlamaktadır. Doğal taşların fiziksel ve mekanik özellikleri, işletmeden kullanım alanına kadar birçok alanda çok önemli bir role sahiptir. Bu nedenle, inşaat sektöründe doğal yapı malzemesi olarak kullanılacak olan kayaçların fiziksel, mekanik ve kimyasal özelliklerinin TSE standartlarına veya uluslararası standartlara göre belirlenmesi büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmanın amacı, Elazığ İli Pelte Köyü çevresinde (Şekil 1) yüzeyleme
Z. Gürocak, S. Alemdağ veren traverten ve oniks mermerlerin fiziksel, mekanik ve kimyasal özelliklerinin TSE standartları esas alınarak belirlenmesi ve elde edilen sonuçların TSE standartları sınır değerlerine uygunluğuna göre kullanım alanlarının belirlenmesidir. 2. İnceleme Alanının Jeolojisi İnceleme alanı Elazığ İl merkezinin 18 km batısındaki Pelte bölgesindedir (Şekil 1). İnceleme alanı, Ketin [1] tarafından kuzeyden güneye doğru Pontidler, Anatolidler, Toridler ve Kenar Kıvrımları Kuşağı olmak üzere dört tektonik birliğe ayrılmış olan bu tektonik birliklerden Toridler in doğu kesiminde yer almaktadır. Bölgede yaşları Paleozoyik ten Kuvaterner e kadar değişen formasyonlar yüzeyleme vermektedir. Kırkgeçit Formasyonu, inceleme alanı dışında Permo-Triyas yaşlı Keban Metamorfitleri ve Senoniyen yaşlı Elazığ Magmatitleri üzerine iyi tabakalanma sunmayan, kötü derecelenmiş, çakıltaşı litolojisinde uyumsuz olarak gelmektedir. Formasyon, üst seviyelerde çamurtaşı marn litolojisi ile devam etmektedir. İnceleme alanı ve civarında geniş alanlarda yüzlek veren (Şekil 2) Kırkgeçit Formasyonu gri renkli, iyi tabakalanma sunan marnlarla temsil edilmektedir. Marnlar ara seviyeler halinde gri renkli çamurtaşı ve kumtaşı seviyeleri de içermektedir. Formasyon, inceleme alanında Pliyosen yaşlı travertenler ile dere yataklarında çakıl, kum ve kil litolojisindeki Kuvaterner yaşlı alüvyonlar tarafından uyumsuz olarak örtülmektedir. Bölgede yapılan çalışmalarda derlenen örneklerdeki fosil topluluğuna göre formasyonun Orta Eosen-Üst Oligosen yaşlı olduğu belirlenmiştir [2,3,4]. İnceleme alanında yüzlek veren Karabakır Formasyonu ilk defa Naz [5] tarafından, Tunceli ili Pertek İlçesi Karabakır Köyü civarında tanımlanmış ve Karabakır Formasyonu olarak Şekil 1. İnceleme alanının yer belirleme haritası. 86 isimlendirilmiştir. Bölgede sonraki yıllarda yapılan çalışmalarda da bu isim benimsenmiş ve kullanılmıştır. İnceleme alanında Kırkgeçit Formasyonu üzerine uyumsuz olarak gelen birim, dere yataklarında alüvyonlar tarafından uyumsuz olarak örtülmektedir. Çalışma alanı ve civarında geniş alanlarda yüzlek veren birim (Şekil 2), volkano-sedimanter özelliktedir ve kırmızı renkli çamurtaşı ara seviyeli bazaltik akıntılar ile, bazı bölgelerde devamsız özelliğe sahip gölsel kireçtaşı litolojisindedir. İnceleme alanının güneydoğu kesiminde yüzlek veren Karabakır Formasyonu, esas olarak bazalt akıntıları ve piroklastikler ile temsil edilmektedir. Bazalt akıntıları sütun bazalt özelliği sunmaktadır. Piroklastikler ise tane boyutu 60 cm den daha büyük elemanlardan oluşmuştur. Sirel vd. [6] tarafından fosil bulgularına dayanılarak formasyona Üst Miyosen yaşı verilmiştir. Pelte bölgesindeki traverten ve oniks oluşukları, Pelte Köyü nün güneybatısındaki Kızıl Tepe de yüzeyleme vermektedir (Şekil 2). Birim, Kırkgeçit Formasyonu üzerine uyumsuz
Pelte (Elazığ) Bölgesindeki Traverten ve Oniks Mermerlerin Yapı ve Kaplama Taşı Olarak Kullanılabilirliği olarak gelmektedir. Kızıl Tepe nin doğu kesimlerinde kahverengi ve koyu sarı renkli, oldukça gözenekli bir özelliğe sahip olan travertenler yaklaşık olarak 11 m kalınlığa sahiptir. Yüzeyden 1.5-2 m kalınlığa sahip oldukça fazla gözenekli ve boşluklu koyu kahve renkli travertenlerden sonra kalınlığı 0.5 m olan bir oniks seviyesi bulunmaktadır (Foto 1). Oniks seviyesinin altında ise yine kalınlığı 9 m ye ulaşan açık kahve renkli, daha az poroziteye sahip ve boşluk içermeyen travertenler bulunmaktadır. Kızıl Tepe nin batı kesimlerinde oniks seviyesinin kalınlığı artmaktadır. Birime, stratigrafik konumu dikkate alınarak Pliyosen yaşı verilmiştir. İnceleme alanındaki en genç birim Kuvaterner yaşlı alüvyonlardır (Şekil 2). Birim, dere yataklarında daha yaşlı birimleri uyumsuz olarak örtmektedir ve bölgede yüzlek veren daha yaşlı birimlerden türemiş olan, gri renkli, çimentolanmamış, blok, çakıl, kum ve kil boyutundaki elemanlardan oluşmaktadır. Şekil 2. Pelte bölgesinin jeoloji haritası. Foto 1. Traverten ve oniks mermerlerden bir görünüm. 87
Z. Gürocak, S. Alemdağ 4. Laboratuvar Çalışmaları Pelte bölgesinde yüzeyleme sunan traverten ve oniks mermerlerin kimyasal, fiziksel ve mekanik özelliklerinin belirlenebilmesi amacıyla, arazi çalışmaları sırasında blok örnekler derlenmiş ve bu blok örnekler TSE standartlarına göre uygun boyutlarda kesilerek laboratuar deneylerine hazır hale getirilmiştir. Birimlerden hazırlanan bu örneklerin kimyasal analizleri Elazığ Çimento Fabrikası laboratuvarlarında, tek eksenli sıkışma dayanımı, eğilme dayanımı, Böhme aşınma direnci, darbe dayanımı, birim hacim ağırlık, su emme ve porozite deneyleri ise F.Ü. Mühendislik Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü Kaya ve Zemin Mekaniği Laboratuvarların da gerçekleştirilmiştir. Arazi çalışmaları sırasında birimlerden derlenen blok örneklerden kesilerek hazırlanan 7x7x7 cm boyutlu örneklerin birim hacim ağırlık ve poroziteleri TS EN 1936 [7], atmosfer basıncı altındaki su emmesi TS EN 1925 [8], tek eksenli sıkışma dayanımı ve dondan sonraki tek eksenli sıkışma dayanımı TS EN 1926 [9], 5x10x20 cm boyutlu örneklerin eğilme dayanımı TS EN 12372 [10], 7.2x7.2x7.2 cm boyutlu örneklerin Böhme aşınma direnci ve 4x4x4 cm boyutlu örneklerin darbe dayanımı ise TS 699 [11] standardına göre yapılan deneylerle belirlenmiştir. Bu deneylere ait sonuçlar TS10449 [12], TS11143 [13] ve TS11443 [14] standartlarında önerilen sınır değerler (Tablo 1) ile karşılaştırılmış, incelenen traverten ve oniks mermerlerin kullanım alanları belirlenmeye çalışılmıştır. Tablo 1. TSE standartlarına göre mermerlerin kullanılabilme sınır değerleri. Deneyler TS10449 TS11143 TS11443 Tek eksenli sıkışma dayanımı (kg/cm 2 ) > 510 (305)* > 489 (305)* > 510 (305)* Eğilme dayanımı (kg/cm 2 ) >61 Böhme aşınma direnci (cm 3 /cm 2 ) - < 15 (20)* < 15 (20)* Darbe dayanımı (kgcm/cm 3 ) > 6 (4)* > 6 (4)* Birim hacim ağırlık (gr/cm 3 ) - > 2.3 > 2.6 Su emme (%) <0.4 < 3 < 0.6 * Duvar kaplamları için Pelte bölgesinde yüzeyleyen traverten ve onikslerin ana oksit analizleri, Elazığ Çimento Fabrikası laboratuvarlarında yaptırılmıştır. Kimyasal analizlere ait sonuçlar Tablo 2 de, fiziksel ve mekanik özelliklere ait istatistiksel sonuçlar ise Tablo 3 ve 4 te sunulmuştur. Tablo 2. Traverten ve oniks mermerlere ait kimyasal analiz sonuçları. Ana oksitler (%) Traverten Oniks mermer SiO 2 0.20 0.65 Al 2 O 3 0.87 <0.03 Fe 2 O 3 1.37 0.52 MgO 0.26 0.21 CaO 55.16 53.64 Na 2 O <0.01 <0.01 K 2 O <0.02 0.02 TiO 2 <0.01 <0.01 MnO 0.08 0.12 Ateş kaybı 41.91 43.72 Toplam 99.86 98.89 88
Pelte (Elazığ) Bölgesindeki Traverten ve Oniks Mermerlerin Yapı ve Kaplama Taşı Olarak Kullanılabilirliği Tablo 3. Travertenlerin mekanik ve fiziksel özelliklerine ait istatistiksel sonuçlar. Deney Örnek Standart Ortalama En az En fazla sayısı sapma (+) Tek eksenli sıkışma Dondan önce 10 650.45 512.78 790.00 114.50 dayanımı (kg/cm 2 ) Dondan sonra 10 574.80 495.50 762.40 92.20 Eğilme dayanımı (kg/cm 2 ) 5 110.80 68.55 141.28 22.55 Böhme aşınma direnci (cm 3 /cm 2 ) 5 30.48 23.10 36.56 9.21 Darbe dayanımı (kgcm/cm 3 ) 5 16.00 12.60 19.35 4.80 Birim hacim Kuru 10 2.59 2.48 2.61 0.012 ağırlık (gr/cm 3 ) Doygun 10 2.68 2.54 2.66 0.016 Su emme (%) 10 3.40 1.08 4.58 1.84 Porozite (%) 10 5.14 2.77 8.12 2.16 Tablo 4. Oniks mermerlerinin mekanik ve fiziksel özelliklerine ait istatistiksel sonuçlar. Deney Örnek Standart Ortalama En az En fazla sayısı sapma (+) Tek eksenli sıkışma Dondan önce 10 624.15 408.24 987.50 28.25 dayanımı (kg/cm 2 ) Dondan sonra 10 544.20 390.80 955.50 84.02 Eğilme dayanımı (kg/cm 2 ) 5 87.40 36.42 124.80 36.41 Böhme aşınma direnci (cm 3 /cm 2 ) 5 18.35 10.20 33.84 12.07 Darbe dayanımı (kgcm/cm 3 ) 5 17.20 12.00 30.40 7.95 Birim hacim Kuru 10 2.76 2.72 2.82 0.035 ağırlık (gr/cm 3 ) Doygun 10 2.77 2.72 2.83 0.049 Su emme (%) 10 0.14 0.04 0.22 0.075 Porozite (%) 10 2.00 0.98 2.83 0.208 5. Laboratuvar Sonuçlarının Değerlendirilmesi Pelte traverten ve oniks mermer örneklerine ait kimyasal analiz sonuçları (Tablo 2) incelendiğinde, en yüksek değere sahip ana oksit olan CaO oranının travertenlerde %55.16, oniks mermerde ise CaO oranının % 53.64 olduğu görülmektedir ve incelenen birimler hemen hemen tamamen kalsiyum karbonattan (CaCO 3 ) oluşmaktadır. SiO 2 oranı ise travertenler için % 0.20, oniks mermerler için %0.65; Al 2 0 3 oranı travertenlerde % 0.87, oniks mermerde % 0.03 ten daha az; Fe 2 0 3 ise travertenlerde % 1.37, oniks mermerde ise % 0.52 olarak belirlenmiştir. Yüzey kaplama taşı, yapı taşı ve hediyeliksüs eşyası yapımında kullanılacak olan traverten ve oniks mermerlerde söz konusu bileşenler için standardize edilmiş sınır değerler bulunmamaktadır. Ancak, Ayaz [15] travertenlerin kimyasal bileşimlerinin özellikle yüzey kaplama taşı olarak kullanımlarda önemli olduğunu belirtmektedir. Araştırmacı, CaO bileşeninin yüksek olmasının travertenlerin renginin beyaz olmasına ve sertliğinin fazla değişkenlik göstermemesine neden olduğunu, SiO 2 ve Al 2 O 3 bileşenlerinin sertliği ve dolayısıyla levha kesimini olumsuz etkilediğini, Fe 2 O 3 bileşeni değerinin artmasıyla 89 travertenlerinin renginin açık sarıdan kahverengine dönüştüğünü belirtmektedir. Ana oksit analiz sonuçlarına göre oniks mermerlerin CaO oranı travertenlerden daha fazladır ve CaO oranının fazlalığı nedeniyle oniks mermerler açık yeşilimsi-beyaz renklidir. Pelte travertenlerinin SiO 2 ve Al 2 O 3 bileşenleri toplam oranı % 1.07, oniks mermerlerde ise bu değer % 0.68 dir ve kesilebilme açısından travertenler oniks mermerlere göre daha serttir. Pelte travertenleri % 1.37, oniks mermerleri ise % 0.52 oranında Fe 2 O 3 içermektedir. Oniks mermerlere göre daha yüksek Fe 2 O 3 oranına sahip olan Pelte travertenlerinin rengi koyu kahverengidir ve Fe 2 O 3 oranının travertenlerin rengi üzerindeki etkisini analiz sonuçlarından görmek mümkündür. Pelte travertenlerinin don deneyinden önceki ortalama tek eksenli sıkışma dayanımı değeri 650.45 kg/cm 2, dondan sonraki tek eksenli sıkışma dayanımı değeri ise 574.80 kg/cm 2 ; oniks mermerlerin don deneyinden önceki ortalama tek eksenli sıkışma dayanımı değeri 624.15 kg/cm 2, dondan sonraki tek eksenli sıkışma dayanımı değeri ise 544.20 kg/cm 2 olarak belirlenmiştir (Tablo 3 ve 4). Bu ortalama
Z. Gürocak, S. Alemdağ değerler, yer ve duvar kaplaması olarak kullanılacak traverten ve oniks mermerler için TS 10449 [12], TS 11143 [13] ve TS 11443 [14] standartlarında verilen sınır değerlerin üzerindedir (Şekil 3). Ancak, Pelte oniks mermerlerinin dondan önceki minimum tek eksenli sıkışma dayanımı 408.24 kg/cm 2, dondan sonraki minimum tek eksenli sıkışma dayanımı ise 390.80 kg/cm 2 dir. Bu değerler TSE standartlarında duvar kaplaması için verilen sınır değerlerden fazla olmakla birlikte, taban kaplaması için kullanılacak malzemeler için verilen sınır değerlere ulaşamamaktadır. Şekil 3. Birimlerin dondan önceki ve sonraki ortalama tek eksenli sıkışma dayanımı değerleri ile TSE standartları sınır değerleri. İncelenen travertenlerin ortalama eğilme dayanımları 110.80 kg/cm 2, oniks mermerlerin ise 87.40 kg/cm 2 dir (Tablo 3 ve 4). Bu değerler TS 10449 [12] standardında sınır değer olarak verilen 61 kg/cm 2 nin oldukça üzerindedir (Şekil 4) ve hem travertenlerin hem de oniks mermerlerin eğilme dayanımları taban ve duvar kaplaması olarak kullanılacak malzeme için yeterli seviyededir. Şekil 4. Birimlerin eğilme dayanımı değerleri ile TSE standardı sınır değeri. 90
Pelte (Elazığ) Bölgesindeki Traverten ve Oniks Mermerlerin Yapı ve Kaplama Taşı Olarak Kullanılabilirliği Pelte travertenlerinin ortalama Böhme aşınma direnci 30.48 cm 3 /cm 2 tür (Tablo 3). Bu değer hem taban hem de duvar kaplaması olarak kullanılacak malzemeler için TSE standartlarında önerilen sınır değerlerin oldukça üzerindedir ve travertenler kolay aşınabilen bir özelliğe sahiptir (Şekil 5). Aşınmaya karşı direncinin oldukça düşük olması nedeniyle, Pelte travertenlerinin taban kaplaması olarak kullanılmaması, sadece aşınmaya maruz kalmayan alanlarda duvar kaplaması olarak kullanılması gerekmektedir. Pelte oniks mermerlerinin aşınma direnci ise 18.35 cm 3 /cm 2 dir (Tablo 4). Bu değere göre Pelte oniks mermerlerinin duvar kaplaması olarak kullanılmasında herhangi bir sakınca bulunmazken, bu onikslerin taban kaplaması olarak kullanılmaya elverişli olmadığı belirlenmiştir (Şekil 5). Şekil 5. Birimlerin Böhme aşınma direnci değerleri ile TSE standartları sınır değerleri. Pelte travertenleri ortalama 16.00 kgcm/cm 3, oniks mermerler ise 17.20 kgcm/cm 3 lük darbe dayanımına sahiptir (Tablo 3 ve 4). Bu ortalama değerler TS 11143 [13] ve TS 11443 [14] standartlarında önerilen sınır değerlerden oldukça yüksektir (Şekil 6) ve Pelte traverten ve oniks mermerlerinin darbeye maruz kalabilecek alanlarda kaplama malzemesi olarak kullanılmasında herhangi bir sakınca bulunmamaktadır. Şekil 6. Birimlerin ortalama darbe dayanımı değerleri ile TSE standartları sınır değerleri. Pelte travertenlerinin ortalama kuru birim hacim ağırlığı 2.59 gr/cm 3, oniks mermerlerin ise 2.76 gr/cm 3 olarak belirlenmiştir (Tablo 3 ve 4). Pelte oniks mermerlerinin ortalama birim hacim ağırlık değeri TS 11443 [14] standardında önerilen sınır değerlerden fazladır. Pelte travertenlerinin birim hacim ağırlığı ise TS 11143 [13] standardında önerilen sınır değerlerden ihmal edilebilecek bir değer kadar azdır (Şekil 7). 91
Z. Gürocak, S. Alemdağ Şekil 7. Birimlerin ortalama birim hacim ağırlık değerleri ile TSE standartları sınır değerleri. Pelte travertenlerinin boşluk içermesi ve porozitelerinin fazla olmasından dolayı poroziteleri oniks mermerlere göre oldukça fazladır. Yüksek poroziteye sahip olmalarından dolayı su emme yüzdesi de fazla olan travertenlerin ortalama su emmesi %3.40 olarak belirlenmiştir (Tablo 3). Bu değer TS 11143 [13] standardında verilen sınır değerden oldukça fazladır (Şekil 8). Oniks mermerler ise %0.14 lük su emme değerlerine sahiptir (Tablo 4) ve bu değer TS 11443 [14] standardında verilen sınır değerden daha azdır (Şekil 8). 6. Sonuç ve Öneriler Şekil 8. Birimlerin ortalama su emme yüzdeleri ile TSE standartları sınır değerleri. Elazığ ili Pelte Köyü civarında yüzeyleme veren traverten ve oniks mermerlerin kimyasal, fiziksel ve mekanik özelliklerinin incelendiği bu çalışmada yapılan arazi, laboratuvar ve büro çalışmalarından elde edilen sonuçları ve yapılan önerileri şu şekilde sıralamak mümkündür. 1. Pelte traverten ve oniks mermerlerinden alınan örneklerde yaptırılan kimyasal analiz sonuçlarına göre, CaO oranı travertenlerde % 55.16, Pelte oniks mermerlerinde ise CaO oranının % 53.64 olduğu belirlenmiştir ve birimler hemen hemen tamamen kalsiyum karbonattan (CaCO 3 ) oluşmaktadır. 2. Pelte travertenlerinin don deneyinden önceki ortalama tek eksenli sıkışma dayanımı değeri 650.45 kg/cm 2, dondan sonraki tek eksenli sıkışma dayanımı değeri ise 574.80 kg/cm 2 dir. TS 10449 ve TS 11143 standartlarında önerilen sınır değerlere göre Pelte travertenlerinin dona maruz kalabilecek alanlarda yer ve duvar 92 kaplaması olarak kullanılmasında herhangi bir sakınca bulunmamaktadır. 3. Pelte oniks mermerlerinin don deneyinden önceki ortalama tek eksenli sıkışma dayanımı değeri 624.15 kg/cm 2, dondan sonraki tek eksenli sıkışma dayanımı değeri ise 544.20 kg/cm 2 dir. Bu değerler TS 10449 ve TS 11443 standartlarında verilen sınır değerlerin üzerindedir. Ancak, oniks mermerlerin don deneyinden önceki ve sonraki tek eksenli sıkışma dayanımı değerleri TS 10449 ve TS 11443 standartlarında taban kaplaması olarak kullanılacak malzeme için verilen sınır değerlere ulaşamamaktadır. Bu nedenle oniks mermerler dona maruz kalmayacak alanlarda duvar kaplama malzemesi olarak kullanılması daha uygun olacaktır. 4. Pelte travertenlerinin ortalama eğilme dayanımı 110.80 kg/cm 2, oniks mermerlerin ise 87.40 kg/cm 2 olarak belirlenmiştir. Bu değerler
Pelte (Elazığ) Bölgesindeki Traverten ve Oniks Mermerlerin Yapı ve Kaplama Taşı Olarak Kullanılabilirliği TS 10449 standardında verilen sınır değerin oldukça üzerindedir. Traverten ve oniks darbe dayanımları yeterli seviyededir. 5. Pelte travertenlerinin ortalama Böhme aşınma direnci 30.48 cm 3 /cm 2 tür. Bu değer hem taban hem de duvar kaplaması olarak kullanılacak malzemeler için TS 11443 standartlarında önerilen sınır değerlerin oldukça üzerindedir. Aşınmaya karşı direncin oldukça düşük olması nedeniyle, Pelte travertenlerinin taban kaplaması olarak kullanılmaması, sadece aşınmaya maruz kalmayan alanlarda duvar kaplaması olarak kullanılması gerekmektedir. 6. Pelte oniks mermerlerinin aşınma direnci ise 18.35 cm 3 /cm 2 dir. TS 11443 standardında önerilen sınır değere göre Pelte oniks mermerlerinin duvar kaplaması olarak kullanılmasında herhangi bir sakınca bulunmazken, bu oniks mermerlerin taban kaplaması olarak kullanılmaya elverişli olmadığı belirlenmiştir. 7. Pelte travertenleri ile oniks mermerlerinin darbe dayanımları TS 11443 ve TS 11143 standartlarında önerilen sınır değerlerden oldukça yüksektir. Bu traverten ve oniks mermerlerin darbeye maruz kalabilecek alanlarda kaplama malzemesi olarak kullanılmasında herhangi bir sakınca bulunmamaktadır. 8. Pelte oniks mermerlerinin ortalama birim hacim ağırlığı TS 11443 standardında önerilen sınır değerlerden fazladır. Ancak, Pelte travertenlerinin birim hacim ağırlığı ise TS 11143 standardında önerilen sınır değerlerden ihmal edilebilecek bir değer kadar azdır. 9. Pelte travertenleri boşluklu bir yapıya sahip olmalarından dolayı oniks mermerlere göre daha fazla bir su emme değerine sahiptir ve travertenlerin ortalama su emmesi %3.40 olarak belirlenmiştir. Bu değer TS 11143 standardında verilen sınır değerden oldukça fazladır. Oniks mermerler ise %0.14 lük su emme değerlerine sahiptir ve bu değer TS 11443 standardında verilen sınır değerden daha azdır. Yapılan çalışmalardan elde edilen değerlerin TSE standartlarındaki sınır değerler ile deneştirilmesi sonucunda Pelte travertenlerinin tüm fiziksel ve mekanik özelliklerinin duvar kaplama malzemesi için kullanılmaya uygundur. Ancak, travertenler aşınmaya karşı oldukça düşük dirençli olduklarından taban kaplama malzemesi olarak kullanılmamalıdır. Tek eksenli sıkışma dayanımının don deneyinden sonra önemli ölçüde azalması ve aşınmaya karşı dirençlerinin de taban kaplama malzemesi olarak kullanılmaya yetecek seviyede bulunmaması nedeniyle Oniks mermerlerin dona maruz kalmayan alanlarda duvar kaplama malzemesi olarak kullanılması gerekmektedir. Teşekkür FÜBAP-1523 nolu proje ile bu çalışmaya maddi destek sağlayan F.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi ne ve örneklerin hazırlanmasındaki yardımlarından dolayı MESTA Traverten Mermer AŞ ye teşekkür ederiz. Kaynaklar 1. Ketin, İ. (1966). Türkiye nin tektonik birlikleri. MTA Dergisi, Ankara, 66, 20-34. 2. Özkul, M. (1982). Güneyçayırı (Elazığ) bölgesinin sedimentolojisi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Ünv. Fen Bil. Ens.t., 34s. 3. Turan, M. (1984). Baskil Aydınlar (Elazığ) yöresinin stratigrafisi ve tektoniği; Doktora Tezi, F.Ü. Fen Bilimleri Enst. 180s. 4. Aksoy, E. (1993). Elazığ batı ve güneyinin genel jeolojik özellikleri, Türk Yerbilimler Dergisi, 1 (1), 113-123. 5. Naz, H. (1979) Elazığ Palu dolayının jeolojisi. TPAO Rapor No.1360. 93 6. Sirel, E., Metin, S., Sözeri, B. (1975). Palu (KD Elazığ) denizel Oligosen in stratigrafisi ve mikropaleontolojisi, TJK Bülteni, 18, 2, 175-180. 7. TS EN 1936 (2001). Doğal Taşlar- Deney Metotları-Gerçek Yoğunluk, Görünür Yoğunluk, Toplam ve Açık Gözeneklilik Tayini, Türk Standardları Enstitüsü, Ankara. 8. TS EN 1925 (2000) Doğal Taşlar-Deney Metotları-Kılcal Etkiye Bağlı Su Emme Katsayısının Tayini, Türk Standardları Enstitüsü, Ankara.
Z. Gürocak, S. Alemdağ 9. TS EN 1926 (2000). Doğal Taşlar-Deney Metotları-Basınç Dayanımı Tayini, Türk Standardları Enstitüsü, Ankara. 10. TS EN 12372 (2001). Doğal Taşlar-Deney Metotları-Yoğun Yük Altında Bükülme Dayanımı Tayini, Türk Standardları Enstitüsü, Ankara. 11. TS 699 (1987). Tabii yapı taşları muayene ve deney metotları, Türk Standardları Enstitüsü, Ankara. 12. TS 10449 (1992). Mermer-Kalsiyum Karbonat Esaslı-Yapı ve Kaplama Taşı Olarak Kullanılan, Türk Standardları Enstitüsü, Ankara. 13. TS 11143 (1993). Traverten-Yapı ve Kaplama Taşı Olarak Kullanılan, Türk Standardları Enstitüsü, Ankara. 14. TS 11443 (1994). Oniks Mermeri- Kalsiyum Karbonat Esaslı- Yapı ve Kaplama Taşı Olarak Kullanılan Tadil 1, Türk Standardları Enstitüsü, Ankara. 15. Ayaz, M. E. (2002). Travertenlerin değerlendirilmesinde yapılması gerekli incelemeler ve kullanım yeri seçimi, C.Ü. Mühendislik Fak. Dergisi, 19-1, 11-20. 94