HUKUK ETİK SİYASET ARAŞTIRMALARI GÜNCEL

HUKUK ETİK SİYASET ARAŞTIRMALARI GÜNCEL DEMOKRASİLERDE KOALİSYON Doç. Dr. izzet Lofça HESA Raporları - 5 Ağustos 2015

Tavsiye edilen referans şekli: Lofça, İzzet (2015), HESA Raporları-5, Ankara: HESA Copyright Ağustos 2015 Tüm hakları saklıdır. Hukuk Etik Siyaset Araştırmaları (HESA) Derneği nin izni olmadan bu yayının hiçbir kısmı elektronik (fotokopi, kayıtların ya da bilgilerin arşivlenmesi, vs.) ya da mekanik yollarla çoğaltılamaz. Bu Rapor, HESA tarafından, akademik dünyanın birikiminden yararlanma amacı çerçevesinde belirlenen dış uzmanlara hazırlatılan GÜNCEL çalışmalar kapsamında yayımlanmaktadır. Bu çalışmaların Giriş, OP-ED ya da Yönetici Özeti ve Sonuç bölümlerindeki görüşleri dışındakiler uzmanların görüşleri olup bunlardan dolayı HESA sorumlu tutulamaz. HUKUK ETİK SİYASET ARAŞTIRMALARI Hukuk Etik Siyaset Araştırmaları (HESA) Center for Legal, Ethical and Political Studies Ehlibeyt Mahallesi, Ceyhun Atıf Kansu Caddesi Bayraktar Center E Blok No: 2 Balgat / Çankaya / Ankara Tel: (0312) 472 47 48 Faks: (0312) 472 47 48 hesa.org.tr info@hesa.org.tr

İÇİNDEKİLER YÖNETİCİ ÖZETİ... 5 BÖLÜM 1: KOALİSYON... 7 Dünyada Koalisyonlar... 7 Koalisyon Modelleri...13 BÖLÜM 2: KOALİSYON VE TEK PARTİ İKTİDARLARINDA EKONOMİK GELİŞME...17 Hükümet Oluşumunun Ekonomiye Etkisi...17 Türkiye de 2002-2015 Arası Ekonomik Büyüme...18 BÖLÜM 3: KOALİSYON, AZINLIK VE TEK PARTİ ÇOĞUNLUK HÜKÜMETLERİ...27 Koalisyon ve Azınlık Hükümeti Tanımları...27 Koalisyonların Avantajları...27 Koalisyonların Dezavantajları...28 Tek Parti Çoğunluk İktidarının Avantajları ve Dezavantajları...30 BÖLÜM 4: ULUSLARARASI ENDEKSLERE GÖRE G20 ÜLKELERİ ARASINDA TÜRKİYE...31 Dünya Bankası Yönetişim Konuları...31 a. Katılım ve Hesap Verebilirlik (Voice and Accountability)...31 b. Siyasi İstikrar ve Şiddet/Terör Olmaması (Political Stability and Absence of Violence/Terrorism)...31 c. Hükümetin Etkinliği (Government Effectiveness)...33 ç. Düzenleyici Sorumluluk (Regulatory Burden)...33 d. Hukukun Üstünlüğü (The Rule of Law)...33 e. Yolsuzluk Kontrolü (Control of Corruption-Graft)...33 14 Uluslararası Endekste G20 Ülkeleri ve Hükümet Oluşumunun Etkisi...34 1. İnsani Gelişmişlik Endeksi (Human Development Index) (UNDP-HDI)...34 2. Siyasal Katılım ve Hesap Verebilirlik (Voice & Accountability) (WGI-VA)...35 3. Siyasi İstikrar ve Şiddet/Terör Olmaması (World Governance Index - Political Stability and Absence of Violence/Terrorism) (WGI-PINVT)...36 4. Hükümetin Etkinliği (Government Effectiveness) (WGI-GE)...37 5. Düzenleyici Sorumluluk (Regulatory Burden) (WGI-RB)...38 6. Yolsuzluğun Kontrolü (Control of Corruption) (WGI-CoC)...39 7. Hukukun Üstünlüğü (Rule of Law) (WGI-RoL)...40 8. Hukukun Üstünlüğü (Rule of Law) World Justice Project (WJP-RoL)...41 9. Toplumsal Gelişmişlik Endeksi (Social Capital) (LPI-SC)...43 10. İyi Yönetim Endeksi (Governance) (LPI-Gov)...44 11. Güvenlik Endeksi (Safety & Security Index) (LPI-SSI)...46 12. Ekonomi Endeksi (Economy Index) (LPI-EI)...48 13. Demokrasi Endeksi (Freedom House World Audit Index - Democracy Index) (FH-WAI/DI)...49 14. Kırılgan Ülkeler Endeksi (Fund for Peace - Fragile States Index) (FFP-FSI)...50 Uluslararası 14 Endekste G20 Ülkelerinin Görünümü...52 SONUÇ ve ÖNERİLER...55 Koalisyon Hükümeti Kurulması...57 Koalisyon Hükümetlerinde Ekonomi...59 Hukukun Üstünlüğünün Tesisi...60

YÖNETİCİ ÖZETİ Türkiye 2002 yılından beri tek partili hükümetler tarafından yönetildi. 7 Haziran 2015 seçimleri neticesinde ortaya çıkan milli irade siyasi aktörleri bu kez koalisyon seçeneğine yönlendirmiştir. Bir siyasi partiyi tek başına iktidara getiren seçim sonucu gibi, birden fazla partinin bir araya gelip uzlaşarak koalisyon hükümeti kurmasını gerektiren seçim sonucu da milli iradenin yansımasıdır. 7 Haziran seçim sonuçları göstermiştir ki 2002 yılından 2015 yılına kadar tek parti hükümetine yetki veren milli irade bu kez koalisyon hükümeti istemektedir. Bu çalışmada 7 Haziran 2015 genel seçim sonuçlarının gündeme getirdiği koalisyon hükümeti seçeneği ele alınmıştır. Demokrasilerde özgür ve adil şekilde yapılan seçimlerin sonucu olarak ortaya çıkan durum milli irade olarak tanımlanır. Ancak, herhangi bir parti ne kadar çok oy alırsa alsın milli irade sadece bu bir partinin tek başına aldığı desteğe indirgenemez. Seçim sonucunda oluşan meclis aritmetiğinin bütünü milli irade yi temsil etmektedir. Dolayısıyla yapılacak koalisyon müzakereleri neticesinde kurulacak hükümetlerde yer alsın veya almasın mecliste temsil edilen bütün siyasi partiler milli irade yi teşkil etmektedir. Demokrasilerde seçimler farklı hükümet alternatifleri oluşturacak sonuçlar doğurabilir. Bu seçenekler en genel anlamda üç ana başlık altında toplanabilir: Bunlardan ilki ve en çok bilineni bir partinin yasama organı olan Mecliste güvenoyu alacak kadar yeterli milletvekili desteğini alarak tek başına hükümet kurmasıdır. Gerek 1980 askeri darbesi öncesinde ve gerekse daha sonra kurulan koalisyon hükümetlerinin toplumsal hafızada bıraktığı siyasal istikrarsızlık mirası, koalisyon hükümetlerine karşı negatif bir duruş sergilenmesine neden olmaktadır. Bu raporda da incelendiği gibi koalisyon seçeneğini bütünüyle istikrarsızlık ile özdeşleştirmek, Türkiye toplumunun bir asrı aşkın bir süre içinde kazandığı demokrasi kültürü ve birikimine karşı bir haksızlık ve saygısızlık olacaktır. Koalisyon hükûmetleri değil siyasal istikrarsızlık doğurmak, tam aksine daha sağlıklı bir istikrar da sağlayabilir. Önemli olan toplumda var olan çoğulculuğu dikkate alan bir uzlaşı beklentisinin siyasi aktörler tarafından doğru okunarak siyasete yansıtılmasıdır. 5

Demokrasi bir dayatma değil uzlaşı rejimi olduğuna göre özünde farklı siyasi partilerin uzlaşarak hükümet kurmaları anlamına gelen koalisyon seçeneği demokrasi kültürüne uygundur. Koalisyon hükümetlerini istikrarsızlıkla özdeşleştirerek ülkeyi illa da tek parti hükûmetine zorlamak, Ortadoğu ve gelişmemiş dünyada benzerleri çok görülen baskıcı rejimlerin istikrar arayışını çağrıştıracaktır. Türk toplumunun 7 Haziran 2015 seçimlerinde bir siyasi partiyi tek başına iktidara getirecek desteği vermemesi ve koalisyon iradesini ortaya koyması karşısında, siyaset kurumuna düşen toplumun bu beklentisini karşılayacak olgunluğu göstermek olmalıdır. Bu çalışma da göstermektedir ki endişelerin aksine koalisyon hükûmetleri sağlıklı bir siyasi istikrar için ideal bir alternatif olabilir. 7 Haziran 2015 seçimlerinde seçmenin %60 a yakını seçim öncesinde iktidarda olan siyasi parti dışındaki üç partiye oy vererek onlara büyük bir sorumluluk yüklemiştir. Uzun süredir devam eden tek parti iktidarı döneminde ülkede birikmiş olan sorunların çözümünde mili irade çoğunlukçuluğu reddederek %60 ı kapsayacak şekilde %100 ün temsil edilmesini istemiştir. Çalışma, uzun süren tek parti çoğunluk iktidarlarının zamanla istikrarı bozan, bizzat istikrar aranmasına sebep olan örneklerin dünyada tecrübe edildiğini ortaya koymaktadır. Bazen istikrar unsuru gibi görülen bir tek parti hükümeti zamanla yozlaşarak ülke için istikrarsızlık kaynağına da dönüşebilmektedir. Burada gücün ve özellikle de denetlenmeyen ve sorgulanmayan mutlak gücün mutlak yozlaştırıcı olduğu gerçeği unutulmamalıdır. Uzun süre tek başına iktidarda olan bir siyasi parti zamanla yürütme yetkileri ile yetinmeyerek yasama ve yargıyı da denetim altına almak isteyebilmektedir. Özünde birbirini dengeleme esasına dayalı olan kuvvetler ayrılığı ilkesini ortadan kaldıran böyle bir yönetim şekli demokrasi olmaktan çıkarak değil istikrar, tam aksine istikrasızlık kaynağına dönüşebilmektedir. 6

1. BÖLÜM KOALİSYON Dünyada Koalisyonlar Dünyada 80 civarında ülke koalisyonlarla yönetilmektedir. İlginç olan ise koalisyonlar ikinci dünya ülkelerinden ziyade gelişmiş ülkelerde daha yaygındır ve bu haliyle gelişmekte olan ikinci dünya ülkelerine koalisyonların uygulanabilirliği konusunda cesaret ve ilham vermektedir. Avrupa da koalisyonla yönetilen ülkeler arasında Fransa, Danimarka, Almanya, Yunanistan, İtalya, Hollanda, Norveç, Portekiz, İsveç, İsviçre ve Ukrayna gibi azımsanmayacak sayı ve büyüklükte ülkeler bulunmaktadır. Latin Amerika ve Karayiplerde Panama, Zimbabve, Brezilya, Trinidad ve Tobago; Asya da Hindistan, İran, Japonya, İsrail, Lübnan, Malezya, ve Sri Lanka; Avustralya kıtasında ise Avustralya ve Yeni Zelanda gibi ülkeler koalisyonlarla yönetilmektedir. 1 1945-1999 arasında Batı Avrupa da kurulan 343 hükümetin 238 ini, yani %69 unu koalisyonlar oluşturmuştur. Türkiye de 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Partinin kurulmasıyla çok partili demokrasiye geçilmesinden bugüne kadar geçen sürenin %65 inde tek parti çoğunluğu, %27,65 inde koalisyonlar, %6,88 inde ise askeri darbe yönetimlerinin kurduğu hükümetler iş başında olmuştur. 2 Hatta koalisyon hükümetlerinin pek mümkün olmadığı başkanlık sistemlerinde bile bazen koalisyonlara ihtiyaç duyulduğu bilinmektedir. Mesela, Temsilciler Meclisi (House of Representatives) onayı olmadan pek çok işi yapamayan ABD Başkanı, hükümetin kurulamaması halinde bu onay olmadan çalışamaz ya da bir hükümet kurulmuş olsa bile Temsilciler Meclisi bütçeyi yasalaştırmazsa icraat yapamaz. Bunun örneği ABD de 2013 yılında bütçeye onay verme konusunda Temsilciler Meclisinin direnmesi sonucu hükümetin işlemez hale gelmesinde açıkça görülmüştür. Parlamenter sistemlerde ise, 2010-2011 yılında 500 gün hükümetsiz kalan Belçika da geçici hükümet temel icraatlarına devam etmiştir. 3 Dünyada 80 civarında ülke koalisyonlarla yönetilmektedir. İlginç olan ise hemen ilk tahmin edilebileceği gibi koalisyonlar ikinci dünya ülkelerinden ziyade gelişmiş ülkelerde daha yaygındır ve bu haliyle gelişmekte olan ikinci dünya ülkelerine koalisyonların uygulanabilirliği konusunda cesaret ve ilham vermektedir. 1. KNEWS (6 Mayıs 2015) 80 countries worldwide are governed by coalition governments NGO notes, http://www.kaieteurnewsonline. com/2015/05/06/80-countries-worldwide-are-governed-by-coalition-governments-ngo-notes/ (E.T. 14.06.2015). 2. Muller W, Strom K (2000) Coalition governments in Western Europe. Oxford University Press, Oxford, akt. R. Emre Aytimur (2014) Importance of status quo when lobbying a coalition government, Econ Gov (Economics of Governance) 15:203 219, s. 203. 3. Mark Tushnet (2014) Why are There No Coalitions in the United States?: A Speculative Essay, Boston Unıversity Law Review, 94:961-969. 7

Tablo-1: G20 Ülkelerinde 1996-2015 Yılları Arasında Kabinelerin Oluşumu 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Almanya Japonya Fransa İtalya Brezilya Hindistan Endonezya Avustralya Rusya İngiltere Güney Kore Türkiye Arjantin Kanada Meksika ABD Suudi Arabistan Çin Güney Afrika Koalisyon Tek Parti Diğer 196 69 115 8

Tablo-1 ve Çalışmanın tamamında ele alınan G20 ülkelerine ait veriler, G20 nin kurulduğu 1999 yılından üç yıl öncesi olan 1996 yılına kadar geriye dönük olarak elde edilmiştir. Yukarıdaki tabloda her kutu bir yıla karşılık gelmektedir. Toplam 380 yıl üzerinden hesaplama yapılmıştır. Bazı ülkelerde parlamento çoğunluğunu elde etmiş tek parti yönetimi varken, bunların seçimler öncesinde uzun süredir var olan koalisyonlar kurmuş olmaları nedeniyle tek siyasi parti imiş gibi kabul edilebildikleri bilinmektedir. Koalisyon kültürünün yaygın olduğu ileri demoklrasiye sahip ülkelerde bu durumun daha fazla görüldüğü anlaşılmaktadır. Grafik-1: G20 Ülkeleri 1996-2015 Arası Kabine Oluşumu 200 180 160 140 120 100 196 80 60 115 40 69 20 0 Koalisyon %52 Tek parti %18 Diğer %30 9

Tablo-2: Ağustos 1946 - Temmuz 2015 Arasında Türkiye de Hükümetlerin Oluşumu (Toplam 828 Ay) Başlangıç 7.Ağu.46 22.May.50 30.May.60 20.Kas.61 25.Haz.62 25.Ara.63 20.Şub.65 27.Eki.65 3.Kas.69 6.Mar.70 26.Mar.71 11.Ara.71 22.May.72 15.Nis.73 26.Oca.74 17.Kas.74 31.Mar.75 Bitiş 22.May.50 27.May.60 20.Kas.61 25.Haz.62 25.Ara.63 20.Şub.65 27.Eki.65 3.Kas.69 6.Mar.70 26.Mar.71 11.Ara.71 22.May.72 15.Nis.73 26.Oca.74 17.Kas.74 31.Mar.75 21.Haz.77 Ay 46 120 18 7 18 14 8 48 4 13 8,5 5 11 9 9 4,5 27 CHP CHP CHP AP AP AP MGP AP CHP CGP AP CHP DP AP YTP YTP CHP CHP AP CGP MSP AP AP AP CMKP Bağımsızlar CKMP MGP MGP MSP Bağımsız CGP CHP Bağımsız Bağımsızlar MP2 Bağımsız Bağımsız MHP Notlar 15, 15,17,18. Hükümetler 19, 20,21,22, 23. Hükümetler 27 Mayıs 1960 Askeri Darbesi - 24, 25. Hükümetler Geçici Seçim Hükümeti 12 Mart Muhtırası Nihat Erimin İstifası Genel Seçim Kıbrıs Barış Harekatı I. Milliyetçi Cephe Hükümeti Başlangıç 21.Haz.77 21.Tem.77 5.Oca.78 12.Kas.79 12.Eyl.80 13.Ara.83 20.Kas.91 25.Haz.93 5.Eki.95 30.Eki.95 6.Mar.96 28.Haz.96 30.Haz.97 11.Oca.99 28.May.99 18.Kas.02 Bitiş 21.Tem.77 5.Oca.78 12.Kas.79 12.Eyl.80 13.Ara.83 20.Kas.91 25.Haz.93 5.Eki.95 30.Eki.95 6.Mar.96 28.Haz.96 30.Haz.97 11.Oca.99 28.May.99 18.Kas.02 Tem.15 Ay 1 5,5 22 10 39 96 19 27 1 4 4 12 19 5 42 152 CHP AP CHP AP ANAP DYP DYP-SHP DYP DYP CHP ANAP Refah ANAP DSP DSP AKP MSP Bağımsız SHP SHP DYP DYP DSP ANAP MHP DTP MHP Notlar Azınlık Seçim Hükümeti II. Milliyetçi Cephe Hükümeti Askerin Yeniden görevlendirmesi Asker-Bülent Ulusu 45, 46,47,48. Hükümetler Azınlık Hükümeti Geçici Seçim Hükümeti Cumhurbaşkanlığı Müdahalesi Cumhurbaşkanlığı Müdahalesi Azınlık Hükümeti 10

http://img-2.onedio.com/img/719/bound/2r0/5577f3b618e4877d015b1962.jpg http://img-0.onedio.com/img/719/bound/2r0/557587145d8bd633526c6fb4.jpg Grafik-2: Türkiye de 1946-Temmuz 2015 Yılları Arasında Hükümetlerin Oluşumu (X/828 Ay) 57 229 542 Koalisyon: ~19 Yıl Tek Parti: ~42 Yıl Askeri Dönem: ~5 Yıl En uzun üst üste tek parti çoğunluk iktidarı 152 ay ile AKP, 120 ay ile DP, 96 ay ile ANAP ve 65 ay ile AP olmuştur. En kısa tek parti iktidarı 1 ay süren CHP azınlık/seçim hükümeti olmuştur. En uzun koalisyon hükümeti mevcut AK Parti iktidarı öncesinde 42 ay iş başında kalan ANAP- DSP-MHP (ANASOL-M) hükümetidir. Grafik-2 de de görüleceği üzere Türkiye nin yaklaşık 70 yıllık çok partili siyasal hayatında 42 yıl çoğunluğu oluşturan tek partiler, 19 yıl koalisyonlar ve 5 yıl askeri yönetimler iktidar olmuştur. 11

Tablo-3: Temmuz 2015 İtibariyle Dünyada Koalisyon Hükümetlerin İş Başında Olduğu Ülkeler Avrupa Amerika Afrika Asya Okyanusya Arnavutluk Avusturya Belçika Bulgaristan Hırvatistan Kıbrıs Rum Kes. Çek Cumhuriyeti Danimarka Slovenya İsveç İsviçre Ukrayna Kuzey İrlanda Aland (B) Faroe Adaları (B) Estonya Finlandiya Fransa Almanya İzlanda İrlanda İtalya Kosova Letonya Litvanya Lüksemburg Makedonya Moldova Monako Dağlık Karadağ Hollanda Norveç Polonya Portekiz Romanya San Marino Sırbistan Yunanistan Brezilya Şili Dominik Cum. Panama Trinidad Tobago Curaçao (B) Grönland (B) St. Maarten (B) Cezayir Kongo Gabon Gine-Bissau Kenya Mali Moritonya Mauritus Fas Senegal Zimbabve Ermenistan Bangladeş Endonezya Irak İsrail Kırgızistan Japonya Lübnan Malezya Maldivler Nepal Pakistan Filistin Sri-Lanka Tayland Doğu Timor Avustralya Yeni Zelanda Papua Yeni Gine Solomon Adaları Tonga Vanuatu 38 8 11 16 6 Toplam 79 Öyle anlaşılmaktadır ki koalisyonlar, işlemesi zorlaşan demokratik sistemlerde bir nevi sübap görevi yapmaktadır. Diermeier, Eraslan ve Merlo (2003), başarılı koalisyon kurulmasında 4 faktörün etkili olduğunu ortaya koymuşlardır. Bu faktörler şunlardır: Güvenoyu (the investiture vote) ve negatif parlamentarizm (negative parliamentarism): Hiçbir hükümet, karşısındaki parlamento çoğunluğuna rağmen iktidarda kalamaz ya da muhalefet güvensizlik oyu verecek çoğunluğu sağlayamazsa hükümet görevine devam eder. Yapıcı güvensizlik oyu (the constructive vote of no-confidence): Başbakanın güvensizlik oyu ile düşürülebilmesi ancak daha sonra görevi devralacak kişiye güvenoyu verecek bir parlamento çoğunluğunun sağlanabilmesi şartıyla mümkün olabilir. Belirlenmiş seçim aralıkları (a fixed interelection period): Bunların tamamı bir hükümetin ve tabii olarak bir koalisyonun kurulabilmesini ve optimum sürede görev yapmasını garanti altına alan düzenlemelerdir. Araştırmacılar bu faktörlerin tamamına anayasal kuralların varlığı açısından yaklaşmakta olup, bu anayasal kurallara (kurumlara) uyulmasının hükümetlerin, özellikle de koalisyon hükümetlerinin kurulma ve görevde kalma süresi üzerinde pozitif etki yaptığını savunmaktadırlar. 4 Bunlar- 4. Daniel Diermeier, Hülya Eraslan ve Antonio Merlo (2003) A Structural Model Of Government Formation, Econometrica, 71(1): 27 70, s. 62. 12

http://onedio.com/haber/turkiye-nin-koalisyon-tarihi-hakkinda-bilmeniz-gereken-her-sey-523565 dan yapıcı güvensizlik oyu dışında tamamı 1982 Anayasası ve Meclis İç Tüzüğünde yer almakta olup, yapıcı güvensizlik oyunun da zımnen de olsa uygulamada var olduğunu kabul etmekte bir sakınca olmaması gerekir. Ancak hükümetin süresini belirleyen tek ana husus istikrar değildir. Aynı zamanda sağlıklı hükümet politikaları oluşturulması da bir o kadar önemlidir. 5 Koalisyonlar, iktidarın seçimlerle nispi temsil esasına göre belirlendiği parlamenter demokrasilerde kaçınılamaz bir gerçektir. Koalisyon hükümetlerinde politika yapılması tek parti çoğunluk hükümetlerinin aksine bir zorluk oluşturur. Politi- Türkiye de 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Partinin kurulmasıyla çok partili demokrasiye geçilmesinden bugüne kadar geçen sürenin %65 inde tek parti çoğunluğu, %27,65 inde koalisyonlar, %6,88 inde ise askeri darbe yönetimlerinin kurduğu hükümetler iş başında olmuştur. kalar, seçimler öncesinde farklı kampanyalar yürüten partiler tarafından ortak olarak oluşturulur. Her bir politika konusunda alınan kararlar siyasi partilerin önceliklerinden olamaz, hatta buna aykırı bile olabilir. İşte koalisyonların oluşturulma sürecinde bu politika beklentileri önem arz eder, koalisyonlar kurulduktan sonra ise koalisyonların dağılmasının en temel nedenlerini oluştururlar. Koalisyon Modelleri Koalisyonların oluşturulma modellerini üç ana sınıfa ayırmak mümkündür: 1. Yasama Koalisyonu Modeli (Medyan-Kilit Parti/Kilit Konu) (Legislative Median Model) 2. Hükümet (Otonom Bakanlıklar) Koalisyonu Modeli (Ministerial Autonomy Model) 3. Koalisyon Taviz Modeli (coalition compromise model) 6 5. Lin Hu (2013) Ideology vs. Pork: Coalition Formation in Parliamentary Systems, http://wpcarey.asu.edu/sites/default/files/uploads/department-economics/hu-lin-jmp.pdf (E.T. 08.07.2015). 6. Lanny W. Martin ve Georg Vanberg (2014) Parties And Policymaking In Multiparty Governments: The Legislative Median, Ministerial Autonomy, and the Coalition Compromise, American Journal of Political Science, 58 (4):979 996, s. 981. 13

Yasama Koalisyonu Modelinde koalisyonu oluşturan siyasi partilerin tamamının en çok önem verdiği farklı bir konu ortaya çıkmış ve koalisyon tartışması önemli tek bir konuya kilitlenmişse bu durumda bu konuların hepsine yakın davranan parti koalisyonda baskın bir role sahip olur. Bu parti vekiller üzerinde bu konuda etki sahibidir ve parlamentoda oylamalara katılsa da katılmasa da istediği sonucu elde etme gücüne sahiptir. Eğer çoğunluk oluşturabilecek birkaç parti tarafından uyumlu bir grup talep ortaya konulursa koalisyon kurulur. Aslında bu modele seçmenin ortalama taleplerinin karşılanması modeli de denilebilir. Kilit partinin seçmen beklentilerini dillendirebilmesi oranında pozisyonu Michael Laver, siyasi partilerin koalisyon görüşmelerine üniter bütünler şeklinde değil, siyasetçilerden oluşan koalisyonlar şeklinde katıldıklarını, bunların stratejik bağlantılara sahip olduklarını, yani tek vücut gibi hareket etmediklerini ileri sürmektedir. Kanaatimizce 7 Haziran 2015 seçimlerinin hemen akabinde yaşanan sarayla görüşme polemikleri de bu hususu desteklemektedir. Zira Deniz Baykal, Cumhurbaşkanı ile görüşmesi nedeniyle sarayın adayı olarak yaftalanmış ve Meclis Başkanı seçilebilme şansını yitirmiştir. Bunun ötesinde basına yansıyan vekil transferi söylentileri de demokrasi tarihinde tanıklık edilen vakalar olup, oyunun kurallarını kökten değiştirebilecek etkiye sahip olabilmektedir. Bu nedenle siyasetçiler aslında bir siyasi partiye mensup olsalar bile bireysel hareketleri nedeniyle siyaset kurumunda değişiklik ve çalkantıya sebep olabilmektedirler. güç kazanır. İşte bu durumda devlet başkanı bu partiye koalisyonu kurması görevini verir ve bu durumda hükümet politikası oluşturulabilir bir noktaya ulaşılmış olur. Hükümet (Otonom Bakanlıklar) Koalisyonu Modelinde koalisyon partileri kontrol ettikleri bakanlıkların politikalarını tek başlarına yapar ve uygularlar. Bu durumda ideal politika koalisyonda bu bakanlığı almış olan partinin politikasıdır. Bu modelde bakanlar çok güçlü hale gelerek politikalarının diğer koalisyon ortakları tarafından değiştirilmesini kolayca engelleyebilirler. Bakanlar, bakanlık politikasını belirleme ve uygulama konusunda diktatör gibi davranırlar. Bu modelin aslında gerçek yaşamdaki fiili uygulamada da geçerli olması nedeniyle doğru model olduğu savunulmaktadır. Koalisyon Taviz (Uzlaşmaya Dayalı Koalisyon) Modelinde ise siyasi partiler sahip oldukları sandalye sayısına kıyasla koalisyon hükümeti politikalarının oluşturulmasına etki ederler. Bu sistemde koalisyon tartışmaları devam ederken siyasi partiler kendi programlarının gerçekleşmesine çalışır ancak bu tamamen mümkün olamayacağından tavizler verirler. Elde ettikleri sandalye ne kadar çoksa verecekleri taviz o kadar azdır. Buna asgari müştereklerde buluşma modeli de denilebilir. Siyasi partiler asgari müştereklerde anlaştıklarında koalisyon kurulur. Bu koalisyonlar en büyük ve en küçük temsil oranına sahip partiler arasında bile kurulabilir ve bu koalisyonu belirleyen şey siyasi partilerin belirli politika konuları üzerinde anlaşabilmek için verdikleri tavizlerdir. Lin Hu, koalisyonların kurulması sırasındaki görüşmelerde, tarafların kırmızı çizgilerinin elde ettikleri tavizlerin büyüklüğü oranında önemini kaybederek anlaşmaya vardıklarını ortaya koymuştur. 7 Dolayısıyla sağlıklı bir koalisyon pazar- 7. Lin Hu (2013) Ideology vs. Pork: Coalition Formation in Parliamentary Systems, http://wpcarey.asu.edu/sites/default/files/uploads/department-economics/hu-lin-jmp.pdf (E.T. 08.07.2015). 14

lığı ortamı oluşturulması için tarafların masaya oturmaları önem arz etmektedir. Görüldüğü gibi Yasama Koalisyonu Modelinde bir siyasi partinin pozisyonu koalisyonun oluşturulmasını ve hükümet politikasını belirlerken, otonom parti modelinde bakanlığı elinde bulunduran siyasi partinin programı etkin şekilde uygulanmaktadır. Taviz modelinde ise ne kilit partinin ne de bakanlığı kontrol eden partinin politikası önem arz eder, ancak koalisyonu oluşturacak siyasi partilerin o politika konusunda oluşturdukları çerçevenin içerisinde bir yerde buluşulur. Yukarıdaki üç model, koalisyon oluşturma sürecinde yer alan siyasi partileri üniter bir bütün olarak ele almaktadır. Buna karşılık Michael Laver, siyasi partilerin koalisyon görüşmelerine üniter bütünler şeklinde değil, siyasetçilerden oluşan koalisyonlar şeklinde katıldıklarını, bunların stratejik bağlantılara sahip olduklarını, yani tek vücut gibi hareket etmediklerini ileri sürmektedir. 8 Kanaatimizce 7 Haziran 2015 seçimlerinin hemen akabinde yaşanan sarayla görüşme polemikleri de bu hususu desteklemektedir. Zira Deniz Baykal, Cumhurbaşkanı ile görüşmesi nedeniyle sarayın adayı olarak yaftalanmış ve Meclis Başkanı seçilebilme şansını yitirmiştir. Bunun ötesinde basına yansıyan vekil transferi söylentileri de demokrasi tarihinde tanıklık edilen vakalar olup, oyunun kurallarını kökten değiştirebilecek etkiye sahip olabilmektedir. Bu nedenle siyasetçiler aslında bir siyasi partiye mensup olsalar bile bireysel hareketleri nedeniyle siyaset kurumunda değişiklik ve çalkantıya sebep olabilmektedirler. 7 Haziran 2015 milletvekili genel seçimlerinde Türkiye de seçmenin ortaya koyduğu tablo hükümet kurmanın kolay olmadığını, tek parti ik- 8. Michale Laver (1998) Models of Government Formation, Annu. Rev. Polit. Sci. 1998. 1:1 25, s. 22. 7 Haziran 2015 milletvekili genel seçimlerinde Türkiye de seçmenin ortaya koyduğu tablo hükümet kurmanın kolay olmadığını, tek parti iktidarının mümkün olmadığını, partilerin söylemlerine bakıldığında ise bir azınlık hükümetinin çok da mümkün görülmediğini göstermektedir. tidarının mümkün olmadığını, partilerin söylemlerine bakıldığında ise bir azınlık hükümetinin çok da mümkün görülmediğini göstermektedir. Bu zorlukların sadece Türkiye ye özgü olmadığı yukarıda ifade edilmişti. Bu konuda İngiltere deki Hansard Topluluğu demokrasiyi desteklemek ve parlamentoyu güçlendirmek amacıyla 2010 yılında yaptığı bir çalışmada 2015 yılında seçim sonuçlarının askıda bir parlamento ortaya çıkaracağını ve bu sonuç nedeniyle bir koalisyonun kaçınılmaz olacağını öngörmüşlerdir. Bu öngörülerini seçimler sonucunda en çok oyu alan parti ile en çok sandalyeye sahip olan partinin farklı olması, siyasi ivmeye sahip olan parti ile ahlaken (toplumsal beklentiler açısından) yönetmesi gereken partinin farklı olması gibi nedenlerle seçimin gerçek galibinin belirgin olmaması ya da tartışmalı olmasına bağlamakta, siyasetçilerin kararlarının seçmen oylarının dağılımına, anayasal teamüllere, sürekli medya haberlerinin ve blogların oluşturduğu baskıya, finansal pazarların etkisine ve kamuoyunun nereye yöneldiğine dair algılara bağlı olarak şekilleneceğini tahmin etmişlerdir. Hükümet etme açısından aşağıdaki çeşitli seçeneklerin ortaya çıkacağını öngörmüşlerdir: Bir azınlık hükümeti Bir ya da birkaç partinin gayri resmi bir anlaşmayla azınlık hükümeti kurması 15

Bir ya da birkaç partinin resmi bir koalisyon kurması Bu çalışmaya göre hükümet kurulmasındaki belirsizlik parlamentonun toplanmasına ve çalışmasına engel değildir. Hatta monark (Kraliçe) zor durumların çözümünde parti liderleri arasında bir arabulucu pozisyonu ve yetkisine sahip değildir. Bu durumların çözümü siyasetçilerin işidir. Monarşinin geleceği açısından siyasi sürecin dışında tutulması bir gerekliliktir. Başbakanın partisinin çoğunluğu kaybetmesi ve başka hiçbir partinin çoğunluğu elde edememesi halinde Başbakan görevine güvensizlik oyu almadıkça devam eder. Güvensizlik oyu alması halinde muhalefetteki en çok oyu alan partinin lideri hükümeti kurmakla görevlendirilir. Askıdaki bir parlamento zayıf ve istikrarsız olmak zorunda değildir. Herkesin parlamento istikrarı, güveni ve yasamanın başarılı olmasını değerlendirmesini sağlar. Bir azınlık hükümeti siyasi parti liderlerinin bir koalisyonu paylaştıklarına oranla daha cesur kararlara imza atmalarını sağlayabilir. 1970 ten beri OECD üyesi ülkelerin mali açıdan en güçlü 10 tanesinin yedisi ya bir koalisyon ya da azınlık hükümeti tarafından yönetilmiştir. İngiltere nin en büyük tehlikeyi yaşadığı 1940-45 yılları arasında da koalisyon hükümeti görevde idi. Orta-uzun vadede bir koalisyon ya da azınlık hükümeti istikrarsız görülebilir. 1966 ve 1974 te olduğu gibi bir seçim çok daha net bir tablo ortaya koyabilir beklentisiyle erken seçime gidilebilir. 9 Bir azınlık hükümeti siyasi parti liderlerinin bir koalisyonu paylaştıklarına oranla daha cesur kararlara imza atmalarını sağlayabilir. 1970 ten beri OECD üyesi ülkelerin mali açıdan en güçlü 10 tanesinin yedisi ya bir koalisyon ya da azınlık hükümeti tarafından yönetilmiştir. İngiltere nin en büyük tehlikeyi yaşadığı 1940-45 yılları arasında da koalisyon hükümeti görevde idi. OECD Üyesi Ülkeler 9. Robert Blackburn, Ruth Fox, Oonagh Gay ve Lucinda Maer (2010) Who Governs? Forming a Coalition or a Minority Government in the Event of a Hung Parliament, Hansard Society ve Study of Parliament Group çalışması, http://www.hansardsociety.org.uk/wp-content/uploads/2012/10/who-governs-2010.pdf (E.T. 15.06.2015). 16

2. BÖLÜM KOALİSYON VE TEK PARTİ İKTİDARLARINDA EKONOMİK GELİŞME Hükümet Oluşumunun Ekonomiye Etkisi Genellikle kabul gören yanlış bir kanaat, ekonominin koalisyon dönemlerinde daha az geliştiğidir. Ekonomi iktidarın güçlü bir tek parti ya da koalisyon iktidarı olmasından bağımsız pek çok diğer etkenden çok daha fazla etkilenen bir olgudur. Mesela 2003 yılından Mayıs 2013 e kadar 10 yılda 1,3 TL den 1.9 TL ye çıkarak yaklaşık %46 lık artış gösteren dolar, Mayıs 2013 ten 30 Haziran 2015 e kadar 2 yıllık dönemde 2.68 TL ye çıkarak yaklaşık %42 lik bir artış sergilemiştir. Bu dönemde milli gelire oranı %35 olan dış borç yükü bu artışlarla %50 seviyesine çıkmıştır. Bu dönemde tüketici enflasyonu %18.5 10 artarken dolar TL karşısında %46 artmıştır. Ekonomideki uzun süreli istikrara rağmen son 12 yılda hane halkının borcu 39 kat; kamunun dış borcu 3.7 kat; özel sektörün borcu 6.5 kat artmıştır. 11 Dolayısıyla ekonomi hükümet kompozisyonundan çok dış piyasalar ve sermaye hareketlerinden ve harcamalardaki aşırı israftan etkilenmektedir. 2014 Legatum Refah Endeksi Raporunun önsözünde Hansen geçtiğimiz altı yılda ekonomik krize rağmen dünyanın çok daha müreffeh hale geldiğini ancak ekonomik gelişmenin bir milletin başarısını gösteren sadece tek bir boyut olduğunu, dünyada demokrasinin de Arap Baharı ve diğer protestolara rağmen daha fazla özgürlük ve şeffaflık talebiyle ileriye doğru gelişmesini sürdürdüğünü ifade etmektedir. İnsani gelişmişlik Yurtiçi Gayrisafi Milli Hasılanın ötesinde çok boyutlu bir olgudur. Seçebilme şansı, yani fırsat eşitliği ile demokrasi daha müreffeh bir ülkenin önemli yapı taşlarıdır. Eğitim, gelişmiş bir sosyal sermayeye sahip olabilmek için çok önemlidir. Sosyal sermaye ise bir ülkenin gelişmişliğini sağlama yolundaki en önemli unsur haline gelmiştir. Sosyal sermayeden daha nitelikli yararlanabilmek için sağlık sektöründe de gelişmeye büyük ihtiyaç duyulmaktadır. Ebola krizine ve diğer yaygın sorunlara rağmen dünya sağlık sektöründe de dikkate değer gelişme göstermiştir. 12 Konuya Türkiye açısından bakıldığında da durum çok farklı değildir. Şekil-1 13 10. Abdurrahman Yıldırım (2015) Yeni Hükümet ve Modelinin Ekonomiye Etkisi, http://www.haberturk.com/ekonomi/ekonomi/haber/1088185-yeni-hukumet-ve-modelinin-ekonomiye-etkisi (E.T. 30.06.2015). 11. Seda Şimşek (2015) İlhan Kesici: Sosyal patlamaya hazır bir iklim var, http://www.bugun.com.tr/gundem/vatandas-yandi-haberi/1611340 (E.T. 30.06.2015). 12. Sian Hansen (2014) The 2014 Legatum Prosperity Index, http://media. prosperity.com/2014/pdf/publications/pi2014brochure_web.pdf (E.T. 30.06.2015). 13. http://cdn2.hubspot.net/hub/62006/file-889628455-jpg/images/future_of_medicine_with_ehr.jpg 17

Şekil-2 14 Genellikle kabul gören yanlış bir kanaat, ekonominin koalisyon dönemlerinde daha az geliştiğidir. Ekonomi iktidarın güçlü bir tek parti ya da koalisyon iktidarı olmasından bağımsız pek çok diğer etkenden çok daha fazla etkilenen bir olgudur. Mesela 2003 yılından Mayıs 2013 e kadar 10 yılda 1,3 TL den 1.9 TL ye çıkarak yaklaşık %46 lık artış gösteren dolar, Mayıs 2013 ten 30 Haziran 2015 e kadar 2 yıllık dönemde 2.68 TL ye çıkarak yaklaşık %42 lik bir artış sergilemiştir. Bu dönemde milli gelire oranı %35 olan dış borç yükü bu artışlarla %50 seviyesine çıkmıştır. Bu dönemde tüketici enflasyonu %18.5 artarken dolar TL karşısında %46 artmıştır. Ekonomideki uzun süreli istikrara rağmen son 12 yılda hane halkının borcu 39 kat; kamunun dış borcu 3.7 kat; özel sektörün borcu 6.5 kat artmıştır. Dolayısıyla ekonomi hükümet kompozisyonundan çok dış piyasalar ve sermaye hareketlerinden ve harcamalardaki aşırı israftan etkilenmektedir. Özellikle ekonomik gelişmenin önünde ciddi bir engel olarak koalisyonların gösterilmesi çok da ispatlanabilir değildir. Hatta Garmann ın da ileri sürdüğü gibi, bunun ötesinde koalisyonların israfı önleyerek harcamaları azalttığı bilinmektedir. 15 Zira, dünyadaki ekonomik gelişme eğilimlerine ve geleceğe ait projeksiyonlara bakıldığında ekonomik gelişme ya da krizlerin belirli ülkelerle sınırlı olmayıp bütün ülkelere şamil bir nitelik arz ettiği görülmektedir. Wren-Lewis e göre bir hükümetin makro ekonomik başarısını çıktılarla ölçmek son derece yanıltıcı ve yanlıştır. Kaldı ki makro ekonomik sonuçlar üzerinde hükümetlerin etkisinin çok büyük olduğu fikri de doğru değildir. Özellikle büyük depresyonların hemen öncesinde kötü gidişe dur demesi için iktidara getirilen hükümetler, sihirli bir değnek kullanırcasına ekonomi alanında aşağı gidişi tam tersi yöne çeviremeyince başarısız kabul edilmektedir. Halbuki analitik çalışmalar yapılsa, böylesi pek çok durumda bu hükümetlerin hızlı ekonomik çöküşü durdurarak aslında çok da başarılı oldukları ortaya konabilir. Bir örnekle açıklamak gerekirse 2010 yılından beri düşük performans sergileyen İngiltere ekonomisinin nedeni hükümetin başarısız ekonomi politikası değil, küresel ekonomik krizdir. 16 Türkiye de 2002-2015 Arası Ekonomik Büyüme Yukarıda İngiltere örneğindeki gibi, 2002-2006 arasında Türkiye deki ekonomik büyüme (%7.2) dünyanın kendi ligindeki geri kalanı (G20: 14. http://sagligimicin.com/forum/konular/saglik-sektoru-nereye-kosuyor.7566/ 15. Sebastian Garmann (2014)The causal effect of coalition governments on fiscal policies: evidence from a Regression Kink Design, Applied Economics, 46(36): 4490 4507, s. 4490. 16. Simon Wren-Lewis (2015) The macroeconomic record of the coalition government, National Institute Economic Review 231, Şubat 2015: 5-16, s. 15. 18

%6.9) ve (Asya: %8) ile kıyaslandığında genel olarak tüm dünyadaki gelişme eğilimine uygun ve muhtemelen biraz daha iyi bir performans sergilediği görülmektedir (Grafik-3: 2002-2006 Ekonomik Büyüme). Ancak bu tarihten günümüze ortaya çıkan ekonomik veriler durumun değiştiğini, Grafik-4; 2007-2014 yılları arasında dünyadaki yaklaşık %6.5 luk (G20: %6) ve (Asya: %7) büyümeye kıyasla Türkiye nin %3.3 ler civarında büyüyebildiğini göstermektedir. Geçtiğimiz son iki yılda ise büyüme oranlarının %2.2 civarında olduğu tahmin edilmektedir. 17 Bu da şunu göstermektedir, aslında ekonomik gelişme trendleri, büyük ölçüde çoğunluk, azınlık, ya da koalisyon hükümet sistemleri ile yönetilme olgusundan bağımsız bir seyir izlemekte, daha ziyade global trendlerden etkilenmektedir. Dahası hükümetlerin istikrarını belirleyen husus koalisyon ya da tek partinin iktidar olması değil, ekonomik performans ve büyümedir. Siyasi istikrarsızlık ise sonu gelmeyen politika tartışmaları ve kısa süreli hükümetler ortaya çıkarır. Sağlıklı hükümet politikalarının en temel hedefi toplumdaki yaşam kalitesini artırmak olmalıdır. Yaşam kalitesi ekonomik zenginlikle eşdeğer bir olgu da değildir. Mesela Tablo-4 e 18 bakıldığında Dünyanın 19 ncu büyük ekonomisi olan Türkiye nin kişi başına düşen milli gelirde ancak Grafik-3: 2002-2006 Ekonomik Büyüme 8 8 7,8 7,6 7,4 8 7,2 7 7,2 6,8 6,9 6,4 6,2 G20 Türkiye Asya 17. YouTube (2015) İlhan Kesici, Bugün Tv de Hesap Kitap Programına Katıldı.27/05/2015, https://www.youtube.com/watch?v=fw1sf2ncyrm (E.T. 04.07.2015): Milliyet (2015) İlhan Kesici Türkiye Ekonomisini Değerlendirdi, http://www.milliyet.com.tr/ilhan-kesici-turkiye-ekonomisini-degerlendirdi-ankara-yerelhaber-809450/ (E.T. 04.07.2015). 18. Fortune (2015) En zengin ilk 50 de 30 ülke koalisyonla yönetiliyor http://www.fortuneturkey.com/en-zengin-ilk-50de-30-ulke-koalisyonla-yonetiliyor-14253 (E.T. 09.07.2015). 19

Grafik-4: 2007-2014 Ekonomik Büyüme 7 6 5 4 7 3 6 2 3,3 1 0 G20 Türkiye Asya 64 üncü sırada olduğu, buna karşın kriz içerisinde kıvranan Yunanistan ın daha üst sıralarda yer bulabildiği görülecektir. IMF nin 2015 Dünya Ekonomik Görünümü Raporu, gelişmiş ülkelerdeki ekonomik görünüm gelişme trendine girmekte iken, gelişmekte olan ülkelerde bu durumun daha yatay seyrettiğini ortaya koymaktadır. Dünya genelinde 2015 büyüme oranı %3.5, 2016 oranı ise %3.8 olarak tahmin edilmektedir. Türkiye için Gayrisafi Milli Hasıla büyüme oranı 2014 yılında 2.8 iken 2015 yılında 2.9, 2016 yılında ise 3.2 olacağı tahmin edilmektedir. Tüketici fiyatları da sırasıyla 3.8, 2.7 ve 3.7 şeklinde artış gösterirken ödemeler dengesi sırasıyla 2.9, 2.4 ve 3.0 olarak negatif öngörülmektedir. Aynı dönemlerde işsizlik oranlarının da artmaya devam ettiği anlaşılmaktadır. Güneydoğu Avrupa ve Türkiye de genel olarak ekonomik büyüme 2014 yılında yavaşlarken, Macaristan ve Polonya da daha güçlü olmuştur. Enflasyon rakamları Avrupa da düşerken döviz kurlarındaki ve yiyecek fiyatlarındaki artışlar nedeniyle Türkiye de artmıştır. Bütçe açığının enerji fiyatlarındaki düşüşle birlikte azalacağı tahmin edilmektedir. Beşeri sermayenin, 2001 den 2007 ye kadar 2.3 ten 1.9 a düşen gelişmekte olan diğer ekonomilere kıyasla Türkiye de dikkate değer şekilde yüksek kalmaya devam etmesi nedeniyle, Türkiye nin ekonomik gelişmesinin yüksek olduğu dönem için bu rakamların daha da iyi olacağı tahmin edilebilir. Ancak, artan refah ve eğitime katılma oranlarının artması ile işsizlik oranlarının da artması beklenmektedir. 19 19. IMF (2015) Dünya Ekonomik Görünüm Raporu (2015 World Economic Outlook (WEO), http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/pdf/ c2.pdf (04.07.2015). 20