OSMANLı IMPARATORLUGUNDA AMERIKAN OKULLARı OZERINE BAZI GÖZLEMLER Sevgili Hocam, Prof. Seha Meray'ın Anısma Ilber ORTAYLI* XIX. yüzyılda AHD, siyaset arenasına henüz büyıük güçler arasında çıkmayan bir devlet olarak bilinir. Avrupa devletlerinin nüfuz alanl'llı gözönünde tutarsak bu doğru bir yargıdır. Bu nedenledir ki Osmanlı dev~et adamlan arasında ABD'ye karşı «ehven-i şer bir güç olarak yakjlaşma eğilimi beslendiğini de biliyıoruz. O kadar ki süregiden bu eğilim, nihayet bir grup a~dının 1918-1922 yıllarında ABD mandasını istamesine kadar varmıştır. Oysa bu devletin XIX. ~ıl boyunca Osmanlı İmparatoduğuyla ilgilenmediği ve faaliyet göstermediği pek söylenemez. naha 1876 da ABD ile Osmanlı ticareti, hacim bakımından, dördüncü sırada yer alıyordu. Aşağıdaıki Listede bu durumu görüyoruz i. Ithalat İhracat Toplam Ticaret (ABD dolan olarak) --------- ------------ Büyük Britanya 1.823.302.000 1.292.799.000 3.066.101.000 Almanya 1.203.980.000 905.000.000 2.108.980.000 Fransa 797 680.000 7.15.120.000 l.sıı.800.000 ABD 420.350.000 594.918.000 1.015.268.000 Rusya 363.000.000 332.000.000 695.000.000 Fakat ticari faaliyet dışında diğer büyük devletlerle kıyas edilmiyecek derecede Osmanlı devletinin dış ve iç sorunlanna ıkarşı yansız kalan ve!kanşmayan Amerikan diplomasi'sinin bir konuda dinamik bir pohtika izlediğini görüyoruz. ABD vatandaşlannın misyonerlik faaliyeti... Bu dönemde misyona mensub din adamı veya laik Amerikan vatandaşlannın kurıduklan okul, hastahane, yetimhane gibi tesislerin kurulup çalışabilmelerini Amerikan diplomatlan des'tekiemişlei'dir. Bu dönemde ABD, Bab-ı Aliyi müdma Ieleriyle rahatsız eden bir devlet değildi. İngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya'nın tersinebüyükelçilik düzeyinde de temsil edilmiyıordu. Ancak misya * Doç. Dr. İJber Ortaylı, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesidir. 1 Leland James Gordon, Amertcaıı Relat10ns Wlth Turkey 1836 1_, Univerı;ity ot Pennslyvania Press, London, 1932, s.52-53.
88 tlbeit OR.TAYU nerlik faa1iyetinin desteklenmesi dola~ısiyle XX. yüzyıl başında Osmanlı İmparatorluğu'nun her yerinde Amerikan eğitimi görmüş, Amerikan tarz-ı hayatına ve politikasına sempati duyar bir aydın tabakayetiştirilebilmişti. Bu sayededir ki Amerika, biraz BaLkanlarda fakat özellikle AnadoLu ve en çok daarab ortadoğusunda kendi politika ve ticaretine yardımcı olacak geniş gruplar kazanımış bulunuyordu. Bu kazançta Amerikan misyonerlerinin büyük payı vardı. Çocuksu bir dini ;inançla işe giriışen, saf, aynı zamanda Amerikan teşebbüsçü tutumunun bütün renklerine sahip, gayretli, çalışkan zaman zaman mahalli yöneticileri inatçıhklanyla çileden çııkaran, ama katolik Cizvitlerle karşılaştınlamayacak derecede politik nitelikten yoksun bu misyonerler, müstakbel ABD çıkarlarının ve başkaca oor yığın idari ve etnik problemin platfonnunuhazırlayan yarı. bilinçli veya bilinçsiz öncüler olmuşlardır. Protestal1lığı yaymak isteyen bu misyonerler, müslümanlar ve ortodoks Rumlar arasında şansları olmadığını çabuk anlamışlardı. Bundan sonra yöneldikleri asıl cemaat Enneni Gregoryanla-r oldu. Ermeni. kilisesi bu sayede yeni bir parçalanımaya daha uğradı ve Katolik ve Gregoryen E:rmen~1erin itiraz ve önleyici faaliyetine rağmen, Ermeni protestan kilisesi günden güne güçlendi. Protestanlığın yayılınasına karşı çıkanlar sadece eski inançta sebat eden Ermeniler ve katolildenn hamisi Fransa değildi. Yerli ortodoksların yöneticilerinin Bab-ı Ali nezdindeki şikayet ve itirazları ootmiyordu. Osmanlı ortodoksiarının ruhani liderleri ve cemaat ileri gelenleri, sl!k sık Osmanlı makamlanna Amerikan nıisyonerlerini şikayet ediyor ve cemaatlerini onlar aleyhine kışkırtıyorlardı. Osmanlı yöneticileri sırf isyan ve karışıklıkları önlemek için, mis,yonerlenn faaliyetini yasaklayıp kenrli1eri:rni yönetim bölgelerinden kovunca; bu sefer de ABD elçisinin ve konsolosların bitmez tükenmez itirazları başlıyordu. Bu durumu ABD elçilik raporlarında da görmek mümkündürlo OrtodoksIann hamisi Rusya Çarlığı, protestan misyonerlerin faaliyetinden en çok rahatsız olan devletti. Bir tarihte bir Amerikan misyonerinin tutuklanmasımn nedeni, Rus sefarethanesinin müracaatı idi. Amerikan misyonunun şefi Dr. Schaufle ile büyükelçi Boutinev'in bu konudaki münakaşası ilginçtir. Elçi; «,Efendimiz Çar Hazretleri, Osmanlı İmparatorluğunda protestanhğı yaymamza asla izin vermeyecektir. diyoııdu3.. Osmanlı tmparatorlpğu'nda ilk Amerikan okulu 1S24'de Beyrut'da açıldı. (Syrian Protestant College). Bu yüksek okul tabj;j ilimler ve t~b alanında da öğretüm yapıyoı:ıdu. Ancak verdiği hb diplomasının son zamanlara kadar devletçe muteber addeculmedıiğini belirtelim. 1824'den 1886'ya kadar İmparatorluktaki Amerikan eğiıtim lkurumlarraın sayısı 400'e yaklaştı. Bunlar çoğunlukla 1830'lar ve 1,840'Iarda. kurulmuştu ve :ruhsatsız olarak faaliyetlerini sürdüruyorlardı. (Osmanlı Maarif Salnameleri buna rağmen bu ruhsatsız okulları maarif müesseseleri arasında saymaıktan çekinmiyorlardı..bu konuda bir damşıklı döğüş olduğuna şüphe yo.1ctur.) lsw'da Osmanlı 2 Despatches of US MInisters to Turkey, American National Archives, M.46, RolI 65, Nr. 113, September 28, 1899 tarihli rapor. 3 Cyrus Hamlin, My IJfe and TImes, (2nd Ed.) Boston and Chicago, 1893, S. 187-188.
, OSMANLI lmparatorlucunda AMERIKAN OKULLARI 89 Devleti «Maarif Nizarnnamesini çıkarttı. Bunun 129. maddesiine göre ya bancı okulların ruhsatsız çalışması mümkün değildi ve,ruhsat almaları ge. rekiyordu. Buna rağmen birçok okul ancak h~80'ıer ve l&90'larda nınsat almışlardır ve devletin bu konuda ciddi bir müdahalesine de rastlanmamıştlr. 1874 1 yılında Suriye vihlyetinde bu nizamnameye dayanılarak, ruhsatsız çalıştıkları gerekçesiyle bazı Amerikan okulları mahalli yöneticiler tarafından kapatıldı. Bununla beraber, ortaya çıkan tatslzlıık; Suriye Valisi Esad Paşa'nın; «... nizaı;nnamenin çıkış tarihinden evvel kurulan okubarın durumu işbu nizamnamede de belirtilmediğinden, mezkı1r mekteblerin faaliyete devamı4 şeklindeki karar yüzünden, Suriye, Beyrut ve Lübnan'da bu okullar kapatılamamış ve son zamanlara kadar faaliyetlerini «bilaruhsat sürdüridüşlerdir. Ancak ülkenin ıller yerinde, fiili bir durum sonuou çalışan ve mant~r gibi üreyen Amerikan okul ve kurumlannın birçok konularda yönetim için bir baş ağnsı tıeşkii ettiğini görüyoruz. Örneğin, Beyrut vilayetindekiamerikan misyoner kurumları; diğer ecnebi okul ve kurumlar getirdikleri eşya için gümrük ödemezken, gümrukte karşılaştı1darı farklı muameleden yakınmaktadırlars _ Bununla beraber, Maarif Nazın Münif Paşa'nın 2 Rebi'ulevvel 1304 (16 Arahk 1886) tarihli bir memorandumuna (tamim) göre; «ruıhsatsız çalışan okuhar da müracaat ettikleri takdirde ruhsat alabileceklerdir."ti Maarif Ni~ zaırnnamesi'nin 129'uncu maddesinin ve Nezaretin umumi tamiminin verdiği bu haıktan yararlanılması gerektiğini maslahatgüzar Pendleton King bütün Amerikan misyonerlerine bildirdi ve derhal mahalli idare amirlerine mü racaat edip uyum içinde çalışmaları ve akıllıca davranıp sempatik bir hava yaratmaları ve uygun taktik kullanmalannı istedu Buna rağmen, protestan Amerikan misyonerierinin, katolik misyonerlere.has kurnazca ve diplomatça siyaseti izleyemedikleri ve ruhsat elde edemedikleri veya konuyla hiç ilgilenmedikleri, sonraki yıllarda birçok okulun (özellikle Suriy~ ve Lübnan'da) ruhsatsız çalışmaya devam etmelerinden anlaşılıyor. Örneğin H. 1264 ve 1292 yıllarında (M. 1:847 ve 1875) açılan bazı okullar 1900'lerde yeni ruhsat elde etmiştir!'. Anadoluda da durum pek farklı değildir. Bu okulların,kuru~ması da bir mesele oluyordu. Gerek hükümet, gerekse her din ve ırkdan ahali, bu okulların kurulmasını hoş görenler, arazi ve bina kiralayan ve satanlara iyi gözle bakmıyordu9 Ama Amerikan misyonerleri okul yanında, dispanser ve hastahane açarak sağlık hizmetlerini 4 American National Archives, Despatehes of U.S. Minısters To Turkey, M.41, Roll 47, Nr. 276, 16 Aralık 1886 tarihli rapor. 5 American National Archives, Despatehes..., Mart 3, 19G6 tarihli İstanbul Elçilik Raporu, M.46, RoB 77, Nr. BüS. 6 American National Archives, Despatches.. M.46, Rolt 47'dekl 16 Aralık 1886 tarihli Nr.23'deki Maarif Nazırının Türkçe tamiminin kopyası. 7 a.k., Maslahatgüzarın tamimi. 8 Salname-I Masrif, Sene 1318 (1900), s. 1387. 9 Örneğin Robert College arazisi ancak A. Vefik Paşa'dan alınabiidi. Sadaret makamı dahi Paşa'nın bu hareketini hoş görmedi, etrafta dedikodu yayıldı. Paşa ise.paris sefareti esnasında tahsisatın tam verilmediği ve borçlandığı, bu nedenle ne halt etse müstahak olduklarını>söylcmiştir. Bkz. Cyrus Hamlin, a.g.e., s. 474-478 ve Osman Nuri Ergin, Türldye MaarIf Tarihi, C. 2, İstanbul, Osmanbey Matbaası, 1940. s. 649-650.
90 İLBER ORTAYLI de birlikte götürmek gibi bir yol izlediler. Mahalli halka bazı hizmetler götürerek, aralarında taraftar toplama ve tutunma çaresine başvurdular. Açtıkları okullarda o~uyanların dışarda iş bulamaması sözkonusuydu.özellik!1c protestanlığa girmekle suçlanan Ermeni gençlerin ve diğer hıristiyanların, cemaat yönetiminin tekelinde ve kontrolünde olan işyerlerine girebilmeleri ve tezgah sahibi olmaları imkanının onların elinden alınacağı düşünülerek, bu kimselere toplumda bulunmayan modern ve nadir zenaatların öğretilmesi için «industrial schooll,ar da kuruldu. C. Hamlin bu sonuncu kuruluşların nedenini etraflıca açııklama1ktadır!o. XIX. yüzyılda sayılarının 400'e yaklaştığı resmi raporlarda belirtilen bu okulların, Eklde verdiğimiz listede de hepsini göi'mek mümkün değildir. Gene bu makalenin Ek'inde sayılan yetimhane ve hastane gibi tesislerin tam gerçek sayıyı vermediği de açıktır. Ancak liste bize Amerikan okul ve sosyal hizmet~urumlarının coğrafi dağılımı hakkında 1res1n bir fikir ver mektedir. Listeye bakıldığında Amerikan misyonerlerinin faaliyet alanının Suriye, Lübnan, Filistin, doğu Anadolu, yukarı Mezopotamya, Çukurova ve kısmen de orta Anadolu olduğu görülmektedir. Selanik, Ma':1astır, İşıkodra, Kosova ve Yanya gibi önemli Rumeli eyaletlerindeki kurumlar yok denecek kadardır. Önemli bir kültür ve ticaret merkezi olan Selanik'de bu yülarda Ame rikaın misyo':ler kurumları görülmüyor. İş;kodra'da İta}.yan, Fransız, Avuıs turya eğitim kurumları olduğu hatde Amedkalılar faal değildi. Gene kalabahk Edirne vilayeti de bu cümledendir. Şaııkta ise bunun tersine bazen küçük kasabalar ve kims.eninayak basmadığı vilayetlerde Amerikan misyo nerlerinin yoğun bir şekilde bulunduğu görülüyor. Yukarda saydığımız bölgelerin etnik niteliğine ba~tığ~m;zıda görülen özellik şudur: Amerika, Ermeniler ve Şark katoliklerini kendine hedef olamk seçmiş, onlar arasında faaliyet göstermeyi yeğlemiştir. Ermeni cemaati bazı hallerde Amerikan mis yonerılerine karşı olumlu tutum takınmış, hatta yard1mcı olmuştur. Örneğin misyoner David Brewer Eddy, 191O'larda Van'daki faaliyetlerini anlatırken, "Van'da 1872'de kurulan dkul gelişiyor. 1905'de erkek okulunda 120 öğrenci varken, 19ıolda bu sayı 32S'e ulaştı. Talebenin % 15'i Gregaryan Ennenilerden; Bunların bazılarını rahip.ler yolluyor ve bir kısım masrafları da piskoposluık karşılıyar. demekteydiıı. Buna,karşılık Gregoryen ve Katalik Br menilerin başlangıçta bu Protestan propagandasından genellikle rahatsız 01 duklan çok açıktı. Cyrus Hamlin, «l'840'larda İstanbul'daki faaliyetlerinin, Ennenİ patriği tarafındanengellendiğini, patriğin defalarca; «memleketlerine geri dönmelerini, Ermeni gençliğin eğitimi işlerine karışmamalarım ihtar ettiğini anlatır 12 Hatta bir ıkeresinde Patriğin sekreteri Baran Nişan; mektebe devam eden öğrenci ve velilerinin isimlerini istetmiş ve bu kimselerin hapsedileceğini bildirmişti!3. Zamanla bu direniş gevşern1ş olabilir. 10 Hamlin, a.g.e., s. 292. 11 David Brewer Eddy, What Next In Turkey, The American Board, Boston, Massachussets, 1913, s. 124. 12 Hamlin, a.g.e., s. 221-222. 13 a.k., s. 213-214.
OSMANLI İMPARATORLUCUNDA AMERİKAN OKULLARI Ancak bir Ermeni protestan cemaatinin kurulup gelişnıesinde Amerikan misyonerlerinin büyük payı vardır. ABD'nin Türkiye hakıkında iyi hisler beslemediği, misyonerlerinin faaliyetinin daima bu yönde desteldendiği aç]ktır. Daiha 1986'da Everett P. Wheeler; «Biz Türkiye'de hıristiyanlar ve hıristiyanlık için okul, hastane açıyoruz, ilaç götüruyoruz, modem hbbı ve eğitimi.kuruyoruz. Türk bizi isıtemeyebilir ama oranın sahibi Türkler değil ki... diyordu14 Bu tür neşriyat eksik değildi. E'sasen Amerikan diplomatlan hiçbir zaman misyonerlerin densizliklerini frenlemek için ciddi bir girişimde bulunmamı şlar, Bab-ı Aliyi suçlu gösterıneyi adet edinmişlerdi. Bir yandan da bir göçmen mkesi olaraık ABD gayrimüshm Osmanlı tebasına en çok vatandaşlık hakkı veren bir devletdfs. Bu nedenle de Amerikan misyon mektebleri.osmanlı ülkesinde adeta Amerikan vatandaşı yetiştiren kurumlar olma işlevini yükümlenmiş o1dular. Bu mekteblerin.osmanlı İmparatorluğu'nun uzak köşeierine batı kültütünü ve hayat tarzını ne derecede getirebiidiklerini bilemiyoruz. Büyiik ölçüde toplumdan izole edilmiş bir muhite ve beurli gruplara hitab eden!kuruluşlar olarak kaldılar. EK LİSTE OSMANLı İMPARATORLUGU'NDA AMERİKAN OKULLARı, YETİMHANE, TEOLOJİ SEMİNERİ, HASTAHANE VE DİSPANSERLER Bu liste 1318 (1900) tarihli Maarif Salnamesi* ve American National Archives'de bulunan «Despatches of U.S. Ministers to 1;urkey adlı serideki 25 Şubat 1903 tarihli bir!istenin karşılaştırılması <İle hazırlail!dı**. Osmanlı resmi listesi Amerikan raporuna göre üç yıl evvelolup kurumlann sayısı daha azıdır. Amerikan listesi teferruatlıdır. Ancak.osmanlı listesinde mekteplerin ruhsat tarihi de verilmektedir. Listede o zamanki vilayet taksimatına uyulduğu görıiilecektir. Bazı coğrafi yerlerin bugünkü ismi tesbit edilemedi, hunlar belirtildi. Eski isimlerin yenileri verildi: Ankara vihlıyeti Bugünkü Kırşehir ve Kayseri'yi Bitlis Bitlis ve Muş'u Haleb Antep, Urfa, Maraş, Antakya'yı Sivas Amasya, Tokat ve Sivas'ı Erzurum Erzincan, Erzurum Edirne J GeLibolu, Tekirda~, Kırklareli, Gümülcine'yi Aydın İzmir, Aydın, Manisa (Saruhan). Menteşe (Muğla), Denizli'yi HÜıdavendrgar Bursa, Kütahya, Balıkesir, Bilecik'i Adana Mersin, Adana'yı Diyarbekir Mardin, Diyarbakır'ı Trabzon Bütün Doğu Karadeniz'i 14 Everett Wheeler. The Duty of United States of Ameriea to American Cltlzens in Turkey, Fleming H. Revell Comp. New York, 1896, s. 35. 15 A.B.D. Dışişleri arşiv belgelerinde (Türkiye bölümü) en çok rastlanan vesika türü vatandaşlık işlemleriyle ilgili olanlardır. ~ Satnaıne-l NezareH Maarif i UmumJye, Dar'ul Hilafet'ul Aliyye. Sene 1318, s. 968-1490 arası..~ U.S. National Archives «Despatches of 11.5. Minister to Turkey M.46. Roll 71, s. 362.. 25 Şubat 1903 tarihli Leislunann'ın raporu. 91
92 İLBER ORTAYLI içeriyordu. Lübnan ise; Cebel-i Lübnan özerık mutasarnflı~ ve Beyrut Sancağından oluşuyortlu. Bu taksimata göre listede önce okulun adı, sonra bulunduğu kaza, sancak ve vilayet verildi. Yetimhane, dispanser ve hastahaneler aynca belirtildi. Okulların nıhs-at tarihleri bulunabildiği ölçüde verildi. Ruhsatsız çalışanlar belirtildi., Karşılaştırmaya rağmen her iki listenin yeterince sıhhatli veriler ihtiva etmemesi başlıca sorun olmuştur. Bu konuda en mükemmel liste ancak Boston'daki Mis-yonerler Merkezi'nin arşivlcrinde hazırlanabilir kanısındayız. Bu okullann talcbe ve personel sayısı listede tesbit edemediğimiz önemli bir noktadır. Elitim Kurwmmun AMERİKAN OKULLARı Ruhsat yılı Adı Kaza ve Sancak VilAyet (Billnenler yazıldı) Eııkek Yatılı Okulu Mersin ADANA S Şubat 1309 (1891) Kız Yatılı Okulu Merkez J> Kız Yatılı Okulu, Kilise Sis.Kozan Kız Okulu HacinKozan 4 Mart 1313 (1895) Erıkek Okulu LI> it it Sanat Okulu it LI> Erkek Okulu Tarsus-Mersin 2 Teşrinisani l309 (1891) --------------- ------- -------------------- Ana Okulu Kayseri ANKARA Evkek Yatılı Okulu Talas-Kayseri Kız Yatılı Okulu Okul ve Kilise Akhisar-Saruhan AYDIN Okul ve Kilise Manisa Merkezi LI> Okul ve Kilise Ödemiş-İzmir LI> Amedkan Erkek Koleji Merkez-lzmir Amerikan Kız Koleji Merkez-İzmir Ana Okulu ve Tesisleri Merkez-İzmir J> BAGDAT'TA Amerikan Okulu ve diğer tesis yok BASRA'DA Amerikan Okulu ve başka tesis yok Amerikan Koleji (Suriye Protestan Kolej i) Beyrut Merkez BEYRUT 1240 (1824) de Amedkan Kadın açılmış. Ruhsatsız Semineri çalışıyor. Tıp mezun Teoloji Semineri Sukul Gavb lannın diploması Erkek Yatılı Okulu tanınmıyor. Kız Lisesi ( Nablus) Yahudiye Bu vilayette birçok Akademi ve Sanat okul ruhsatsız Okulu SIdon olarak çalışıyordu.
OSMANU İMPARATORLUGUNOA AMERİKAN OKULLARI 93 E~tim Kurumunun Adı Kız Lisesi Erkek Yatı1ı Okulu Kız Semineri Erkek Lisesi Erkek Yatıh Okulu Kız Yatıh Okulu Beyrut Amerikan Okulu Kilise ve Okul Kilise ve Okul Kilise ve Okul Kilise ve Okul Kilise ve Okul Kız Yatılı Okulu Kız ve Erkek İlkokulu Kız ve Erkek İlkokulu Erkek Okulu Kız Okulu Kız ve Erkek İlkokulu CEZAYİR"İ Erkek Okulu ve T.esisleri Kız Okulu ve Tesisleri Teoloji Semineri Kız Yatılı Okulu Erkek Yatılı Okulu EDİRNE Vilayetinde Erkek Okulu Kız Okulu Antep Amerikan Koleji (Central Turkey College) Kız Yatılı Okulu İ1ko~uııar Kaza ve Sancak.. Şveyr Trablusşam Albein Ldzkiye Beyrot-Merkez Humus Ibl-es.Suki (Merci Avun) Ul-Khiyun (Merci Avun) Mualleke Bugbun Bitlis-Merkez Derkevank* (Bitlis) Mogunk* (Bitlis) Muş.. Tük* Vi14yet BBYRUT lt.. " BİTLİS Ruhsat yılı (BillnenIer yazıldı) BAHR-İ SEFln (Ege Adaları'nda) Amerikan Okulu yoktur. Mardin Meııkez Amerikan Okul Suveydiye Anteb.. DİYARBAKIR ERZURUM ve Tesisleri yoktur, HıAiLEB** " * Bugünkü isimleri bulunamamıştır. *. 131S (1900) yılı Osmanlı MaarIf Salııamesl, bu vilayette hiç bir Amerikan kurumunun adım bildirmiyor.
94 llber ORTAYLI Eğitim Kurumunun Ruhsat yılı Adı Kaza ve sancak Viliyet (BlHnenIer yazıldı) Kilise ve lıkokul Geraş HALEB Kilise ve İJ.kokul Cıbbin Kız Okulu Kaıssab-Haleb Amerikan Kız Koleji Maraş lt Teoloji Semineri lt Okul ve Kilise Urfa lt KiHse ve İlkokul Haleb (Merkez) Kilise ve İlkokul Antakya " Kilise ve İlkokul Beylan lt Kilise ve İlkokul Bias lt Kız Yaıtılı Okulu Bursa HüDAVENiDİGAıR Yetimhane lşkodra vilayetinde Amerikan Okulu yoktur. Rumelihisarı Amerikan Kolej i (Robert College) üskü,dar Amerikan Kız Koleji Misyon Okulu (Rahib eğitimi için) Kumkapıdadır İSTANBUL CEBEL-İ Kilise ve Okul Ain-i Zehaltalı LüBNAN MUTASAR Kilise ve Okul Abein RIFUGı (Özerk ve özel statülü Kilise ve Okul Zahleh bölge) KASTAMONİ Vilayetinde Amerikan Okulu ve Tesisi yoktur. Okul ve Kilise Burdur KONYA KOSOVA Vilayetinde Amerikan Okul ve Tesisi yoktur. Harput Amerikan Kolej i MAMU (Euphrates College) Harput-Merkez RETüLAZİz Amerikan Kız Kolej i lt Anaokulu ve Yatılı Okul lt Teoloji Semineri lt J) 1308 (1890) Amerikan Kız Koleji Manastır MANASTIR 11.6.1308 (1890)
OSMANLI İMPARATORLUeUNDA AMERİKAN OKULLAR! 96 Eğitim Kurumunun Ruhsat yılı Adı Kaza ve sancak Vlliiyet (BiUneııler yazıldı) MUSUL Vilayetinde Amerikan Okul ve Tesisi yoktur. SELANİK Vilayetinde Amerikan Okul ve Tesisi yoktur. Merzifon Amerikan Kolej i (Anatolian College) Merzifon-Amasya SİVAS Mart 1315 (1897) Amerikan Kız Kolej i lt Sanat Okulu Teoloji Semineri Okul ve Kilise Gürün-Merkez Kız Okulu Erkek Okulu ve Kilise Okul ve Kilise Okul ve Kilise Tokat lt Kız Lisesi Şam SU&İY:E* 14 Teşrinevvel 1309 Erkek Lisesi (1891) Okul Merkez TRABZON TRABLUSGARB Vilayetinde Amerikan Okulu ve Tesisi yoktur. Erkek Okulu Merkez VAN Kız Okulu YANYA ViHl.yetinde Amerikan Okulu ve Tesisi yoktur. YEMEN Vilayetinde Amerikan Okulu ve Tesisi yoktur. MERKEZE BAGLI MUTASARRIFLARDAKİ AMERİKAN OKULLARı (SANCAK) Kaza Sancak Erkek Lisesi Bağçecik İZMtT Haziran 1893 BİNGAZİ Sancağında (Libya kuzey) Amerikan Okulu yoktur. ÇATALCA Sancağında Amerikan Okulu yoktur. Kız Yatıh Okulu Ramallah KUDÜS Erkek Yatılı Okulu Amerikan Arkeoloji Okulu KALE-i SULTANİYE (Çanakkale) Sancağında Amerikan Okulu yoktur. * Osmanlı MaarIf Salnarnesl'nde, gerçek olmayan ve muğlak bir sayı var. Fakat Amerikan belgelerinde Suriye konusunda bir bilgi yok.
96 llber ORTAYLI MUHTELİF YERLERDEKİ YETİMHANE HASTAHANE VE DİSPANSERLER Kurumun Cbısi Yetimhane LO lt LO Hastahane Amedkan Hastahanesi ve Dispanseri Hastahane Dispanser Hastahane Kaza ve saıı4:ak Hacin Kozan Merkez Anteb Maraş Urfa Bursa Harput Gürün.MeI'kez Merzifon-Amasya Merkez Anteb Talas-K.ayseri Merkez Lazkiye Trablusşam Sidon Şv,eyr Maamaltein Mardin Harput Merzifon-A.masya Menkez VllAye~ Adana Bitlis Erzurum Haleb LI) Hüdavendigar Mamurefülaziz Sivas Van İzmit Sancağı Haleb Ankara Bitlis Beyrut LO Cebe1-İ Lübnan'Mutasarnflığı Diyarbekir Mamu ret'üıaziz Sivas Van