5084 SAYILI YATIRIMLARIN VE İSTİHDAMIN TEŞVİKİ KANUNU NUN ETKİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ÇALIŞMASI AVRUPA KOMİSYONU TARAFINDAN FİNANSE EDİLMİŞTİR. ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI VE TÜRKİYE İŞ KURUMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TARAFINDAN YÜRÜTÜLMÜŞTÜR. ARALIK-2007
İÇİNDEKİLER SAYFA 1. Önsöz... 5 2. Giriş... 7 3. Yasanın uygulandığı illerde istihdam... 9 4. Mevzuat boyutu... 10 4.1. Genel... 10 4.2. Teşviklerden Yararlandırılan İller... 11 4.3. Teşvik Kalemleri itibariyle uygulama esasları... 11 4.3.1. Gelir Vergisi Stopajı Teşviki... 12 4.3.2. Sigorta Primi İşveren Paylarında Teşvik... 12 4.3.3. Bedelsiz Yatırım Yeri Tahsisi... 13 4.3.4. Enerji Desteği... 14 5. Araştırmanın İçeriği... 16 6. Yönetici Özeti... 17 6.1. Araştırması... 17 6.1.1. Firma Tanımlamaları... 17 6.1.2. Teşvikten Yararlanmanın Etkileri... 19 6.1.3. Teşvik Süreci Hakkında Değerlendirmeler... 24 6.1.4. Yatırım ve İstihdam Eğilimleri... 25 6.1.5. Teşvik Yasası nın Etkileri ve Beklentiler... 26 6.2. Araştırması Sektörel Karşılaştırmalar... 27 6.2.1. Teşvik Yasası nın Yatırım Kararı Üzerinde Etkileri... 27 6.2.2. Teşvik Yasası nın İstihdam Üzerindeki Etkileri... 27 6.2.3. Cirodaki Değişimler... 28 6.2.4. Karlılıktaki Değişimler... 28 6.2.5. Rekabet Gücündeki Değişim... 28 6.2.6. Maliyetlerdeki Değişim... 28 6.3. Paydaşlar Araştırması... 29 6.3.1. Teşvik Yasası Kapsamındaki İller... 29 6.3.2. Teşvik Yasası Kapsamında Olmayan İller Üzerindeki Etki... 31 6.3.3. İl Ekonomisi ve Teşvikler... 32 6.4. Çalışanlar Araştırması... 33 6.4.1. Çalışmanın Yöntemi ve Anket Çalışmasına Katılanlar... 33 6.4.2. Teşvik Yasası nın Çalışanlar Üzerindeki Etkileri... 33 Sayfa: 2 / 2
6.4.3. İŞKUR Desteği ve Beklentiler... 34 7. Örneklem Yapısı... 35 7.1. Araştırması... 35 7.1.1. Örneklemin Oluşturulması... 35 7.1.2. Anketlerin Gerçekleştirilmesi... 41 7.1.3. Örneklem Gerçekleşmesi... 42 7.2. Paydaşlar Araştırması... 43 7.3. Çalışanlar Araştırması... 43 8. Araştırması... 44 8.1. Firma Tanımlamaları... 44 8.1.1. Görüşülen ın Karşılaştırmalı Temel Özellikleri... 44 8.1.2. Teşvikten Yararlanan ın Bazı Özellikleri... 47 8.2. Teşvikten Yararlanmanın Etkileri... 50 8.2.1. Yatırım Yapma... 50 8.2.2. İstihdamdaki Değişimler:... 54 8.2.3. Cirodaki Değişimler:... 56 8.2.4. Karlılıktaki Değişimler:... 57 8.2.5. Rekabet Gücündeki Değişimler:... 58 8.2.6. Maliyetlerdeki Değişimler:... 61 8.3. Teşvik Süreci Hakkında Değerlendirmeler... 67 8.3.1. Teşvik Sürecinin Değerlendirilmesi... 67 8.3.2. Teşvik Sürecinde Bilgilendirilme... 69 8.4. Yatırım ve İstihdam Eğilimleri... 71 8.4.1. Yatırım Eğilimleri... 71 8.4.2. İstihdam Eğilimleri... 75 8.5. Teşvik Yasası nın Etkileri ve Beklentiler... 78 8.5.1. Teşvik Yasasının İllere Etkileri... 78 8.5.2. Rekabet Edebilecek Sektörler ve Gelecekteki Teşviklerin Katkıları... 80 8.5.3. KOSGEB Desteklerinin Değerlendirilmesi... 84 9. Araştırması - Sektörel Karşılaştırmalar... 86 9.1. Teşvik Yasası ndan Yararlanan ın Bazı Özellikleri:... 86 9.2. Teşvik Yasası nın Yatırım Kararı Üzerinde Etkileri:... 87 9.3. Teşvik Yasası nın İstihdam Üzerindeki Etkileri... 90 9.4. Cirodaki Değişimler... 91 9.5. Karlılıktaki Değişimler... 93 9.6. Rekabet Gücündeki Değişim:... 95 9.7. Maliyetlerdeki Değişim:... 96 Sayfa: 3 / 3
10. Paydaşlar Araştırması... 98 10.1. Teşvik Yasası Kapsamındaki İller... 98 10.1.1. Teşvik Yasası nın Etkileri... 98 10.1.2. Teşvik Alma Sürecinin Değerlendirilmesi... 103 10.2. Teşvik Yasası Kapsamında Olmayan İller Üzerindeki Etki... 107 10.3. İl Ekonomisi ve Teşvikler... 111 10.3.1. İlin Gelişmesine Katkıda Bulunabilecek Sektörler... 111 10.3.2. Diğer Konular... 114 11. Çalışanlar Araştırması... 116 11.1. Çalışmanın Yöntemi ve Anket Çalışmasına Katılanlar... 116 11.2. Teşvik Yasası nın Çalışanlar Üzerindeki Etkileri... 119 11.3. İŞKUR Desteği ve Beklentiler... 122 12. Araştırma sonucunda öne çıkan bazı sonuçlar... 125 13. Ek 1: Şekiller Listesi... 132 Sayfa: 4 / 4
1. ÖNSÖZ Yatırım ve istihdama yönelik teşvik yasaları Osmanlı döneminden beri fasılalar ile uygulanmaktadır. 1913 yılında çıkarılan ilk teşvik yasasında da, 2004 yılında çıkarılan 5084 sayılı yasada da temel amaçlardan birisi bölgeler arası eşitsizliğin giderilmesi olmuştur. Son olarak 29 Ocak 2004 tarihinde kabul edilen 5084 sayılı Yatırımların ve İstihdamın Teşviki ile Bazı Kanunlarda Değişiklik yapılması Hakkında Kanun ile Hükümetimiz, gelir seviyesi ve kalkınmışlık düzeyi düşük illerimizde yatırımların ve istihdamın artırılmasını ve bu yolla bölgeler arası eşitsizliğin giderilmesini amaçlamıştır. 5084 sayılı yasanın yürürlüğe girmesinden hemen sonra gerek sosyal taraflardan, medyadan, iş çevrelerinden bazı eleştiriler gelmiştir. Örneğin kanunun ilk halinde yer alan 1500 Dolar sınırı ile ilgili olarak Tunceli de gelirin devlet memur maaşları yüzünden, Elazığ da da Keban Barajı yüzünden yüksek çıktığı, Trabzon altı dolarlık farktan ötürü teşviklerden yararlanamadığı eleştirisini dile getirirken, Gaziantepli sanayiciler de illerindeki bazı işyerlerinin kapatılarak teşvik alan illere kaydırıldığı yönünde eleştirilerde bulunmuşlardır. Yapılan bir diğer eleştiri teşvik verilen illerde yerel kapasitenin olmadığı ve ne kadar teşvik verirseniz verin yatırımların artmayacağı yönünde olmuştur. Ayrıca verilen teşviklerde süre sınırlamasının olmaması gerektiği, zira 3-4 yıllık bir teşvik için büyük yatırımların yapılmayacağı görüşü de öne sürülmüştür. Yapılan eleştirilerin bir kısmı yasada sonradan yapılan değişiklikler ile giderilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla yasada 4 kez değişikliğe gidilmiş ve zaman içerisinde yasanın Amaç maddesi olan birinci maddesi hariç tüm maddelerinde değişiklikler yapılmıştır. Yapılan eleştirileri ile birlikte bazı öneriler de yapılmıştır. Bu önerilerin başında bölgesel ve sektörel düzeyde teşviklerin planlanması gelmektedir. Yasanın istihdamı artırmak gibi bir hedefinin olması ve uygulama sırasında da yapılan eleştiriler, bizleri bu yasanın istihdam temelinde etkilerini değerlendirmeye ve Sayfa: 5 / 5
mümkün olduğu ölçüde bundan sonra uygulanması muhtemel teşvik uygulamalarına ışık tutmaya yöneltmiştir. Bu kitap, Avrupa Birliğinin mali katkısı ile Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığının ortaklaşa yürüttüğü ve 5084 sayılı Teşvik kanununun etkilerinin değerlendirildiği projeden elde edilen sonuçları içermektedir. Çalışmanın teşvik kanunu ile birlikte zihinlerde oluşan soru işaretlerini ortadan kaldıracağı ve bundan böyle uygulanacak teşvik politikalarının belirlenmesine yardımcı olacağını umuyorum. Projenin uygulanmasında emeği geçen proje koordinatörü Sosyal Güvenlik Kurumu Müfettişi Ercüment IŞIK a ve Genel Müdürlüğüm Dış İlişkiler Daire Başkanlığından Projeler Şube Müdürü Sayın Elif ONAR, Emine KUM ve Seçil KABAR a teşekkür ederim. Namık ATA Türkiye İş Kurumu Genel Müdürü Sayfa: 6 / 6
2. GİRİŞ Türkiye de geri kalmış bölgelerde istihdamın arttırılması ve bölgeler arası gelişmişlik farkının azaltılması için önceden beri işverenlerin üzerindeki mali yüklerin azaltılmasına yönelik politikalar uygulanmaktadır. Bu çerçevede Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin bazı illerinde yeni yatırım sahalarının açılması, buralarda yaşayan insanlar için iş ve istihdam imkânlarının artırılması, gelir dağılımının iyileştirilmesi amaçlarıyla, 21.1.1998 tarihinde bir kanun çıkarılmış ve bu kanunla söz konusu bölgelerde çeşitli vergi ve sigorta teşvikleri uygulanmıştır. Fakat bu teşviklerin amacına ulaşıp ulaşmadığı yönünde bir alan araştırması yapılmamıştır.halen bu kanununun amacına ulaşıp ulaşmadığı veya ne kadar başarılı olduğu, eksiklerinin bulunup bulunmadığı, bu uygulamanın iyileştirilmesi için nelerin yapılması gerektiği net olarak bilinmemektedir. 29.01.2004 tarihinde çıkarılan 5084 Sayılı Kanunla bu politika tekrar edilmiştir. 2004 yılında çıkarılan bu kanunla Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığınca 2001 yılı için belirlenen fert başına GSYİH miktarları 1500 ABD Dolar veya daha az olan illerde yeni istihdam edilen personelin ücretlerinden kesilen gelir vergisi stopajının alınmaması, yeni istihdam edilen personelin sigorta primi işveren paylarının hazine tarafından ödenmesi, kapsama dahil illerde yapılacak yatırımlara bedelsiz yatırım yeri tahsisi ve yine kapsama dahil illerde istihdam yaratan işletmelere enerji desteğinin sağlanması öngörülmüştür.daha sonra bu kanunda birçok değişiklik yapılmış başta uygulama alanı olmak üzere yasa süreç içinde ciddi bir dönüşüm geçirmiştir. Bu proje; uygulanan bu politikaların uygun olup olmadığı, yeterli olup olmadığı, daha iyi bir uygulamanın bulunup bulunmadığı sorularına cevap verebilmek amacını gütmektedir ve temelde alan araştırmasına ve araştırma sonuçlarının duyurulmasına ve uygulanan politikanın geliştirilmesine dayanmaktadır. Projemiz temelde alan araştırmasına dayanmıştır. Alan araştırması, teşviki kullanan işverenler, teşvikin kullanıldığı işyerlerinde çalışan işçiler, teşviki kullanmayan bölge içi müteşebbisler, teşviki kullanmayan bölge dışı müteşebbisler üzerinde yoğunlaşmıştır. Ayrıca teşvik kanununun geçerli olduğu bölgelerde bulunan işçi ve işveren kuruluşları ve teşvikin geçerli olmadığı bölgelerde kurulu bulunan işçi ve işveren Sayfa: 7 / 7
kuruluşları ile de alan araştırması kapsamında görüşülmüştür. Bu kapsamda teşvik kanununun geçerli olduğu bölgelerde 386 teşvik alan ve 256 teşvik almayan ve teşvik dışı bölgelerde kurulu 164 olmak üzere toplam 806 firma, ve 159 il yöneticisi ve paydaş ile görüşülmüş, 4078 çalışan ile anket yapılmıştır. Proje sonuçlarının, bundan sonra uygulanması muhtemel teşvik mekanizmalarının belirlenmesi çalışmalarına ışık tutacağı düşüncesi ile proje uygulanmasında emeği geçen çalışma arkadaşlarıma ve projenin alan araştırmasını üstlenen İnfakto Araştırma liderliğindeki iş ortaklığına, İŞKUR Genel Müdürlüğü ve Başkanlığımız personeline teşekkür ederim. Cafer YILMAZ Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkan V. Sayfa: 8 / 8
3. YASANINUYGULANDIĞIİLLERDEİSTİHDAM Teşvik Yasasının ülke çapında istihdamda yarattığı etkinin kabaca değerlendirilmesine yönelik olarak burada, teşvikin uygulanmaya başlamadan önceki dönem ile bugünün işyeri ve sigortalı işçi sayıları karşılaştırılmaktadır. Yasanın uygulandığı illerin tamamında uygulamaya başlanılmadan önce ( 2003 yılı sonunda) Sosyal Güvenlik Kurumuna kayıtlı aktif işyeri sayısı 118.341 ve bu işyerlerinde çalışan sigortalı sayısı 756.444 olarak tespit edilmiştir. Yasanın uygulanmaya başlanılması ile işyeri sayısı 2007 Haziran sonu itibariyle 174.471, sigortalı sayısı ise 1.262.097 rakamına ulaşmış durumdadır. Oranlar itibariyle de işyeri sayısında yaklaşık %46, sigortalı sayısında ise yaklaşık %67 oranında artış gerçekleşmiştir. Yasanın uygulanmadığı illerde ise 2003 yılı sonunda Sosyal Güvenlik Kurumuna kayıtlı aktif işyeri sayısı 657.978 ve bu işyerlerinde çalışan sigortalı sayısı 4.859.514 olarak tespit edilmiştir. Yine bu illerde işyeri sayısı 2007 Haziran sonu itibariyle 921.594, sigortalı sayısı ise 7.145.528 rakamına ulaşmış durumdadır. Oranlar itibariyle de işyeri sayısında yaklaşık %40, sigortalı sayısında ise yaklaşık %47 oranında artış gerçekleşmiştir. Oransal olarak bakıldığında teşvik kanununun işyeri sayısında yaklaşık %6, sigortalı sayısında ise yaklaşık %20 oranlarında fazladan bir katkı sağladığı düşünülebilir. Teşvik kanununu olmasaydı kanun kapsamında yer alan illerde artışın diğer illere nazaran daha az olacağı varsayılırsa ( çünkü normal şartlar altında ülkenin geri kalmış bölgelerinde işyeri ve sigortalı artış hızlarının diğer bölgeler ile eşit olmayacağı varsayımı yanlış olmaz) asıl artışın yukarıdaki oranlardan daha fazla olduğu sonucuna varılabilir. Sayılar itibariyle bakıldığında ise artan işyeri sayısının teşvikli illerde yaklaşık 55 bin, teşvik almayan illerde ise yaklaşık 265 bin, sigortalı sayısının ise teşvikli illerde yaklaşık 500 bin teşvik almayan illerde ise 2 milyon 300 bin kişi arttığı görülmektedir. Sayfa: 9 / 9
4. MEVZUATBOYUTU 4.1. Genel Bilindiği üzere, 06 Şubat 2004 tarih ve 25365 Sayılı Resmi Gazete de, Yatırımların ve İstihdamın Teşviki ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında 5084 Sayılı Kanun yayımlanmıştır. Bu Kanun ile bazı illerde vergi ve sigorta primi teşvikleri uygulamak, enerji desteği sağlamak ve yatırımlara bedelsiz arsa ve arazi temin etmek sureti ile yatırımların ve istihdamın artırılması amaçlanmıştır. 5084 sayılı yasanın kabulünden sonra da bazı yasal düzenlemeler ile 5084 sayılı yasada değişiklikler yapılmıştır. 5084 sayılı Yasada; 31 Temmuz 2004 tarih ve 25539 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 5228 Sayılı Yasa, 18 Mayıs 2005 tarih ve 25819 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 12.05.2005 tarih ve 5350 sayılı yasa, 30 Aralık 2006 tarih ve 26392 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 26.12.2006 tarih ve 5568 Sayılı yasa ve 04 Nisan 2007 tarih ve 26483 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 28.3.2007 tarih ve 5615 sayılı yasa ile dört defa değişiklik yapılmış ve 5084 sayılı yasanın birinci maddesi olan Amaç maddesi hariç bütün maddeler değiştirilmiştir. 5084 sayılı Kanun ve sonrasında yapılan düzenlemelerin içerikleri ana hatları itibariyle aşağıya alınmıştır: 5084 sayılı Yasa ile getirilen düzenlemede 01.10.2003 tarihiden sonra kurulan işyerlerinde çalıştırılan tüm işçiler için, 01.10.2003 tarihinden önce kurulu bulunan işyerlerinde de 01.09.2003 tarihinden sonra işe alınmış olan işçiler için vergi ve sigorta teşviki öngörülmüştür. Ödenecek teşviklerin hesabında her işçi için asgari ücreti geçen tutarlar dikkate alınmamıştır. 5228 sayılı Yasa ile yeni yatırımların teşvik edilmesi amacıyla 31.12.2007 tarihine kadar tamamlanan yeni yatırımlar için teşviklerin 5 yıl süresince devam etmesi öngörülmüştür. 5350 sayılı yasa ile önceden kazanılmış olan haklar korunmakla birlikte yeni bir düzenlemeye gidilmiştir. Öncelikle teşvik sağlanan illerin sayısı artırılmış ve 36 dan 49 a çıkarılmış ve çalıştırılması gerekli asgari işçi sınırı ilk defa bu yasayla getirilmiştir. Yasa uyarınca 01.04.2005 tarihinden sonra işe başlayan ve asgari 30 işçi çalışan işyerlerinde çalıştırılan tüm işçiler teşvik kapsamında değerlendirilirken, 01.04.2005 tarihinden önce işe başlayan işyerlerinde çalıştırılan işçi sayısının en az %20 oranında artırılmış olması ve 30 sayısına ulaşılmış olması şartıyla artırılan işçi sayısının 3 katı kadar işçi için teşvik mekanizması öngörülmüştür. Bu yasa ile yine ödenecek teşviklerin hesabında her işçi için asgari ücreti geçen tutarlar dikkate alınmayarak 5084 sayılı yasa ile getirilen düzenleme korunmuştur. Sayfa: 10 / 10
5568 sayılı Yasa ile 2008 ve 2009 yılında da yeni yatırımların teşvik edilebilmesi için bir düzenleme yapılmış ve 31.12.2008 tarihine kadar yapılacak yeni yatırımların 4 yıl ve 31.12.2009 tarihine kadar yapılacak yeni yatırımların da 3 yıl boyunca teşviklerden yararlandırılması öngörülmüştür. 31.12.2007 tarihine kadar tamamlanacak yeni yatırımları için ise önceki kanunla getirilen 5 yıl teşvik edilmesi esası bu kanunla korunmuştur. Bu yasa ile ayrıca 30 işçi sınırı 10 işçi olarak yeniden düzenlenmiş fakat işçi sayısının artırılması gibi bir şart artık yasadan çıkarılmıştır. Yapılan düzenleme ile artık en az 10 işçi çalıştıran işyerlerinde ne zaman kurulduğuna bakılmaksızın tüm işçiler 01.05.2007 tarihinden itibaren teşviklerden yararlandırılmaktadır. 4.2. Teşviklerden Yararlandırılan İller Vergi ve sigorta primi teşvikleri ile enerji desteği açısından Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığınca 2001 yılı için belirlenen fert başına gayri safi yurt içi hâsıla tutarı, 1500 ABD Doları veya daha az olan iller ile bu iller dışında kalan ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığınca 2003 yılı için belirlenen sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasına göre endeks değeri eksi olan iller, yatırımlar için bedelsiz arsa ve arazi temini desteği için ise bu illere ek olarak kalkınmada öncelikli yöreler kapsamında diğer iller teşvik kapsamına alınmıştır. Kalkınmada öncelikli yörelerde bulunan iller ile, geliri 1500 Amerikan Dolarının altındaki iller ve Sosyoekonomik gelişmişlik endeki eksi olan iller büyük ölçüde benzerlik göstermektedir. İncelendiğinde de görülebileceği gibi teşviklerin uygulandığı 49 il içerisinde yalnızca Uşak,Düzce, Afyon ve Kütahya illeri kalkınmada öncelikli yöreler kapsamında yer almamaktadır. Bununla birlikte kalkınmada öncelikli 50 il arasından yalnızca Çanakkale( Bozcaada ve Gökçeada ilçeleri), Karabük, Kırıkkale, Samsun ve Zonguldak illeri kişibaşına yurtiçi hasıla gelirleri 1500 Amerikan Dolarının üzerinde ve sosyoekonomik gelişmişlik endeksi (+) olduğu için vergi ve sigorta primi teşvikleri ile enerji desteğinden yararlanamamış yalnızca Bedelsiz arsa ve arazi desteğinden yararlandırılmıştır. Bilahere 28.03.2007 tarih ve 5615 sayılı yasa ile Bozcaada ve Gökçeada ilçeleri diğer teşvik kalemlerinden de yararlandırılmıştır. 4.3. Teşvik Kalemleri itibariyle uygulama esasları 5084 sayılı Yasada; En az 10 işçi çalıştıran işyerlerindeki çalışanların ücretlerinden kesilen Gelir Vergisi Stopajının alınmamasını, En az 10 işçi çalıştıran işyerlerindeki çalışanların sigorta primi işveren paylarının Hazine tarafından ödenmesini, Enerji Desteğini, Sayfa: 11 / 11
Yatırımlar için bedelsiz arsa ve arazi teminini öngören düzenlemeler bulunmaktadır. 4.3.1. Gelir Vergisi Stopajı Teşviki Gelir vergisi stopajı teşvikinin uygulanması ile ilgili olarak Maliye Bakanlığınca 17 Nisan 2007 tarih ve 25436 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 1 Seri Numaralı Yatırımların ve İstihdamın Teşviki Genel Tebliği, 18 Mayıs 2005 tarih ve 25819 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 2 Seri Numaralı Yatırımların ve İstihdamın Teşviki Genel Tebliği, 20 Haziran 2006 tarih ve 26145 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 3 Seri Numaralı Yatırımların ve İstihdamın Teşviki Genel Tebliği ve 26 Mayıs 2007 tarih ve 26533 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 4 Seri Numaralı Yatırımların ve İstihdamın Teşviki Genel Tebliği olmak üzere dört tebliğ yayımlanmıştır. Gelir vergisi stopajı teşvikinden kapsamdaki illerde olmak ve asgari 10 işçi çalıştırmak koşulu ile işyerinde çalışan tüm işçiler için yararlanılabilmektedir. Kapsamda bulunan iller yukarıda listelenen 49 il ile birlikte Gökçeada ve Bozcaada ilçeleridir. Gelir vergisi stopajı teşvik uygulaması 31.12.2008 tarihinde sona erecektir. Ancak teşvik uygulaması yeni yatırımlar için bir süre daha uzatılmıştır. Şöyle ki; Gelir vergisi stopajı teşviki 31.12.2007 tarihine kadar tamamlanan yatırımlar için 5 yıl, 31.12.2008 tarihine kadar tamamlanan yatırımlar için 4 yıl, 31.12.2009 tarihine kadar tamamlanan yatırımlar için 3 yıl süreyle uygulanacaktır. Gelir vergisi stopajı teşviki kapsamında terkin edilecek tutar kapsama giren işçi sayısı ile asgari ücret üzerinden ödenmesi gereken verginin çarpımı sonucu bulunacak tutarın organize sanayi ve endüstri bölgelerindeki işyerlerinde tamamı, diğer yerlerdeki işyerlerinde ise % 80'ini kadardır. 4.3.2. Sigorta Primi İşveren Paylarında Teşvik Sigorta primi işveren paylarında teşvikin uygulanması ile ilgili olarak Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığınca (ve devredilen SSK Başkanlığınca) 13.04.2004 tarih ve 16-314 Ek sayılı, 27.05.2005 tarih ve 16-344 Ek sayılı, 26.06.2006 tarih ve 16-375 Ek sayılı ve en son olarak da 15.06.2007 tarih ve 2007-48 sayılı Genelgeler yayımlanmıştır. Sigorta Primi işveren paylarında teşvik uygulaması vergi teşvik uygulaması ile birebir aynı olduğundan burada tekrar edilmesine gerek görülmemektedir. Yalnızca özetle şu söylenebilir ki; 31.12.2008 tarihine kadar uygulanmak üzere, gelir veya kurumlar vergisi mükellefi işverenler, 5084 sayılı Kanun kapsamındaki illerde, fiilen on (dahil) veya daha fazla sigortalı çalıştırmaları koşuluyla, bu işyerinde çalıştırdıkları tüm Sayfa: 12 / 12
sigortalılar için (topluluk sigortası ile sosyal güvenlik destek primine tabi olarak çalışanlardan dolayı tahakkuk ettirilen primler hariç) 2007 Mayıs ayından itibaren 5084 sayılı Kanun uyarınca sigorta primi işveren hissesi teşvikinden yararlanabilmektedirler. Yeni yapılacak yatırımlar için 31.12.2008 tarihi sınırlaması bulunmamaktadır. Yine burada da teşvikler 31.12.2007 tarihine kadar tamamlanan yatırımlar için 5 yıl, 31.12.2008 tarihine kadar tamamlanan yatırımlar için 4 yıl, 31.12.2009 tarihine kadar tamamlanan yatırımlar için 3 yıl süreyle uygulanacaktır. 4.3.3. Bedelsiz Yatırım Yeri Tahsisi Bedelsiz yatırım yeri tahsisi ile ilgili olarak yukarıda bahsedilen yasal mevzuata ek olarak; 21 Nisan 2004 Tarih ve 25440 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Hazineye, Katma Bütçeli Kuruluşlara, Belediyelere veya İl Özel İdarelerine Ait Arazi veya Arsaların Gerçek veya Tüzel Kişilere Bedelsiz Devrine İlişkin Yönetmelik, 11 Kasım 2005 tarih ve 25990 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Hazineye, Katma Bütçeli Kuruluşlara, Belediyelere veya İl Özel İdarelerine Ait Arazi veya Arsaların Gerçek veya Tüzel Kişilere Bedelsiz Devrine İlişkin Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, 26 Mayıs 2007 tarih ve 26533 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Yatırım Ve İstihdamın Teşviki Amacıyla Bedelsiz İrtifak Hakkı Tesis Edilmesine Ve Bedelsiz Kullanma İzni Verilmesine İlişkin Usul Ve Esaslar ve en son olarak da 14 Aralık 2007 tarih ve 26730 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Organize Sanayi Bölgelerinde Yer Alan Parsellerin Gerçek veya Tüzel Kişilere Bedelsiz Tahsisine İlişkin Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik yayımlanmıştır. 5084 sayılı yasanın değişikliğe uğramadan önceki halinde arazi ve arsa teşvikinden yararlanabilmek için asgari 10 kişinin çalıştırılması hükmü yer almıştır. Diğer bir anlatımla asgari 10 işçi sınırı, yapılan ilk düzenlemede vergi ve sigorta teşvikleri için öngörülmemiş ama arazi ve arsa teşviklerinden yararlanacakların asgari 10 işçi sınırına ulaşması istenmiştir. 5084 Sayılı Kanunun arazi ve arsa teşvikinin uygulama alanı biraz daha geniş tutulmuş ve kalkınmada öncelikli yörelerde bulunan illerde bu teşvik kalemi açısından kapsam içine alınmıştır. Üzerinde Kamuya ait müştemilat bulunan arazi ve arsalar üzerindeki bu taşınmazların vergi değeri üzerinden bedeli peşi alınmak suretiyle devri mümkün görülmüş ve teşvikten yararlanan firmanın asgari beş yıl boyunca 10 işçi sınırını koruması hüküm altına alınmıştır. 5228 sayılı Kanun ile kolaylaştırıcı bir düzenleme olarak da arazi ve arsa üzerindeki kamuya ait taşınmazın vergi değeri üzerinden bedelinin ödenmesi iki yılı ödemesiz olmak üzere dört yıla yayılmıştır. 5350 sayılı Kanun ile daha önceden başvuru yapanların haklı saklı kalmak üzere 10 işçi sınırı 30 a yükseltilmiştir. Sayfa: 13 / 13
5615 sayılı yasa ile bedelsiz yatırım yeri tahsisine ilişkin uygulamalar ciddi biçimde değiştirilmiştir. Şöyle ki daha önceden arsa ve arazinin bedelsiz devri ve üzerindeki müştemilatın bedelinin tahsili ile devredilmesi öngörülmüş iken bu defa yatırımcılar lehine kamuya ait arazi ve arsalar ve bunların üzerinde ihtiyaç dışı kamu binalarının 49 yıllığına bedelsiz irtifak hakkı tesis edilmesi öngörülmüş ve çalıştırılması gerekli asgari işçi sayısı tekrar 10 kişiye düşürülmüştür. 5615 Sayılı Kanun ile uygulama kapsamında bir değişikliğe gidilmiş ve Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığınca 2001 yılı için belirlenen fert başına gayri safi yurt içi hâsıla tutarı, 1500 ABD Doları veya daha az olan; Adıyaman, Afyonkarahisar, Ağrı, Aksaray, Amasya, Ardahan, Bartın, Batman, Bayburt, Bingöl, Bitlis, Çankırı, Diyarbakır, Düzce, Erzincan, Erzurum, Giresun, Gümüşhane, Hakkâri, Iğdır, Kars, Kırşehir, Malatya, Mardin, Muş, Ordu, Osmaniye, Siirt, Sinop, Sivas, Şanlıurfa, Şırnak, Tokat, Uşak, Van ve Yozgat illeri ile, Devlet Plânlama Teşkilâtı Müsteşarlığınca, 2003 yılı için belirlenen sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasına göre, endeks değeri eksi olan; Artvin, Çorum, Elâzığ, Kahramanmaraş, Karaman, Kastamonu, Kilis, Kütahya, Nevşehir, Niğde, Rize, Trabzon ve Tunceli illeri ve Bozcaada ve Gökçeada ilçeleri kapsam dahilinde tutulmuş olup Karabük, Kırıkkale, Samsun ve Zonguldak illeri ise 49 yıllığına bedelsiz irtifak hakkı uygulamasının dışında tutulmuştur. Bu iller için ise 31/12/2006 tarihinde yürürlükte olan 5084 sayılı Yatırımların ve İstihdamın Teşviki ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun 5 inci maddesi hükümlerinin uygulanmasına devam edilmesi hükmü getirilmiştir. Diğer teşvik kalemleri için öngörülen uygulama sürelerinin uzatılması gibi bir yaklaşım bu teşvik kalemi için öngörülmemiştir zira zaten bedelsiz yatırım yeri tahsisine ilişkin bir süre sınırlaması da hiçbir zaman konulmamıştır. Bu sebeple 5084 sayılı yasanın 5 inci maddesi, yeni bir yasa ile uygulamadan kaldırılmadığı sürece kamuya ait arazi ve arsalar ile bunların üzerindeki ihtiyaç dışı müştemilatın 49 yıllığına bedelsiz irtifak hakkı ile kullandırılması uygulaması devam edecektir. 4.3.4. Enerji Desteği Bedelsiz yatırım yeri tahsisi ile ilgili olarak yukarıda bahsedilen yasal mevzuata ek olarak 09.06.2004 tarih ve 25487 sayılı Resmi Gazete de 2004/1 sayılı tebliğ, 03.08.2005 tarih ve 25895 sayılı Resmi Gazete de 2005/1 sayılı tebliğ ve son olarak 04 Temmuz 2007 tarih ve 26572 sayılı Resmi Gazete de 2007/1 sayılı tebliğ yayımlanmıştır. İşletmelerin enerji desteğinden yararlanabilmesi için imalat sanayi, madencilik, hayvancılık (su ürünleri yetiştiriciliği ve tavukçuluk dahil), seracılık, sertifikalı tohumculuk, soğuk hava deposu, turizm-konaklama tesisi, eğitim ve sağlık konularında faaliyette bulunmaları gerekmektedir. Sayfa: 14 / 14
Hayvancılık (su ürünleri yetiştiriciliği ve tavukçuluk dahil), seracılık, sertifikalı tohumculuk ve soğuk hava deposu yatırımlarında asgari 10 işçi ve imalat sanayi, madencilik, turizm konaklama tesisi, eğitim ve sağlık alanlarında asgari 30 işçi çalıştıran işletmelerde enerji desteği oranı asgari %20 olarak uygulanmaktadır. Öte yandan, 5084 sayılı Kanun kapsamında yukarıda belirtilen alanlarda faaliyet gösteren ve asgari 10 işçi şartını sağlaması kaydıyla asgari %20 oranında enerji desteğinden yararlanmakta olan işletmelerdeki uygulama devam etmektedir. Asgari istihdamdan sonraki her bir ilave istihdam için bu orana 0.5 puan ilave edilerek yararlanılacak enerji desteği oranı belirlenmektedir. Destek oranı; OSB ve endüstri bölgelerinde kurulu işletmelerde %50 yi, diğer alanlardaki işletmelerde ise %40 ı geçememektedir. Enerji desteği uygulaması 31/12/2008 tarihinde sona erecektir. Ancak, 5084 sayılı Kanun kapsamı illerdeki işletmelerden 01/10/2003 tarihinden, 5350 sayılı Kanun kapsamı illerdeki işletmelerden ise 01/04/2005 tarihinden sonra yatırıma başlayarak 31/12/2007 tarihine kadar yatırımlarını tamamlayanlar, yatırımın tamamlanma tarihini izleyen 5 yıl, 31/12/2008 tarihine kadar tamamlayanlar 4 yıl, 31/12/2009 tarihine kadar tamamlayanlar 3 yıl süresince bu destekten yararlanabileceklerdir. Sayfa: 15 / 15
5. ARAŞTIRMANINİÇERİĞİ Bölgesel Teşvik Politikasının Etkilerinin değerlendirilmesi amacıyla, seçilen hedef kitleler üzerinde bir araştırma çalışmasının gerçekleştirilmesi planlanmıştır. Çalışmanın ana hedef kitleleri aşağıdaki gibidir: A) Teşvik Yasası kapsamındaki illerde teşvikten yararlanmış olan firmalar, B) Teşvik Yasası kapsamındaki illerde teşvikten yararlanmamış firmalar, C) Teşvik Yasası kapsamı dışında seçilmiş illerdeki firmalar, D) Teşvik Yasası kapsamındaki illerde görev yapan sosyal paydaşlar, E) Teşvik Yasası kapsamı dışındaki seçilmiş illerde görev yapan sosyal paydaşlar, F) Firma çalışanları. Çalışmanın veri toplama aşaması yukarıda belirtilen hedef kitleleri temsil eden bir örneklem ile yüz yüze görüşmeler yoluyla gerçekleştirilmiştir. Yalnızca çalışan anketleri kendi kendine doldurma yöntemiyle tamamlanmıştır. Çalışmanın veri toplama aşaması Ekim Aralık 2007 aylarında gerçekleştirilmiştir. Çalışma örnekleminin hazırlanması ve uygulanması aşamaları Örneklem Yapısı Bölümünde kapsamlı olarak açıklanmıştır. Araştırma sonuçları dört ana başlık altında raporlandırılmıştır: 1. Araştırması 2. Araştırması Sektörel Karşılaştırmalar 3. Paydaşlar Araştırması 4. Çalışanlar Araştırması. Sayfa: 16 / 16
6. YÖNETİCİÖZETİ 6.1. Araştırması 6.1.1. Firma Tanımlamaları Görüşülen ın Karşılaştırmalı Temel Özellikleri Araştırma kapsamında görüşülen firmaların genel durumları incelendiğinde beklentileri doğrular sonuçlarla karşılaşılmaktadır. Teşvikten yararlanan firmaların genellikle aynı illerde faaliyet gösteren ancak teşvikten yararlanmayan firmalarla göre hem çalışan sayısı hem de ciro açısından daha büyük oldukları görülmektedir. Teşvik kapsamı dışındaki illerde faaliyet gösteren firmalar ise genellikle diğerlerinden daha büyük ciroya sahip olmalarına rağmen, içinde bulundukları rekabet ortamının sınırları doğrultusunda görece daha düşük karlarla çalıştıkları görülmektedir. o Teşvik alan firmalar ile teşvik kapsamı dışındaki illerde faaliyet gösteren firmaların yaklaşık yüzde 20 si 50 kişi ve üstünde çalışan sayısına sahiptir. Teşvik kapsamındaki illerdeki teşvik almamış firmalara bakıldığında bu oran yüzde 5 e düşmektedir. o Teşvik kapsamındaki illerde teşvikten yararlanan firmalardaki çalışan sayısı ortalama 50 iken teşvikten yararlanmayan firmalarda 26 olduğu görülmektedir. Teşvik kapsamı dışındaki illerde faaliyet gösteren firmalarda ise bu rakam 45 tir. o Teşvik alan firmaların yüzde 49 unun 2006 yılı cirosunun 750.000 YTL nin üzerinde olduğu görülmektedir. Bu rakam teşvikten yararlanmayan firmalarda yüzde 33 e düşerken, teşvik kapsamı dışındaki illerde faaliyet gösteren firmalarda yüzde 62 ye çıkmaktadır. o 2006 cirosu 5 milyon YTL nin üzerindeki firmaların oranı teşvik alanlarda yüzde 18, teşvikten yararlanmayanlarda yüzde 9, teşvik kapsamı dışındaki illerde faaliyet gösteren firmalarda ise yüzde 35 tir. Sayfa: 17 / 17
o Teşvikten yararlanan firmaların yüzde 36 sı yüzde 10 un üzerinde kar ettiklerini belirtirken, teşvikten yararlanmayan firmalarda bu oran yüzde 38 e çıkmaktadır. Teşvik kapsamı dışındaki illerde faaliyet gösteren firmalarda ise 2006 yılında yüzde 10 dan fazla kar ettiğini ifade edenlerin oranı 28 dir. o Ancak her üç hedef kitlede de ortalama karlılık oranları benzeşmektedir (Yüzde 11 ila %14 arasında). Teşvikten Yararlanan ın Bazı Özellikleri Araştırma sonuçlarına göre, teşvikten yararlanan firmaların sayısında 2005 yılı itibariyle ciddi bir artış olduğu görülmektedir. Bu durum o dönemde teşvik yasasının kapsamında yapılan kapsam değişikliklerinin sonucunda ortaya çıktığını düşünmek yanlış olmayacaktır. Bugünkü durumlarına bakıldığında görece daha büyük firmaların teşvik kalemlerinden daha fazla yararlanıyor olmaları ise teşvik yasasının olumlu etkisi ile açıklanabilir. Ancak bu durum teşvik uygulamasının aslında büyük firmalar için daha kolay olması veya küçük firmaların bu türden destek uygulamaları için yapısal koşullar ya da bilişsel açıdan yeterince donanımlı olmamalarının da göstergesi olabilir. o Teşvikten yararlanan firmaların yarıdan fazlası 2005 ten sonra teşvik kapsamına girdiklerini ifade etmişlerdir. o Hangi teşvik kalemlerinden yararlanıldığı sorulduğunda, firmaların büyük çoğunluğunun SSK işveren paylarının hazine tarafından ödenmesi kaleminden yararlandıkları görülmektedir (Yüzde 83). ın yaklaşık yarısı gelir vergisi stopajından muafiyet ve enerji desteğinden yararlandıklarını belirtirken, bedelsiz arsa tahsisi teşvikinden yararlandığını ifade edenlerin oranı görece düşük kalmıştır (Yüzde 19). o Genel olarak bakıldığında daha fazla çalışanı olan firmalarda tüm kalemlerden yararlanma oranı daha yüksektir. o 100 kişi ve üzerinde çalışanı olan firmalarda SSK işveren paylarının hazine tarafından ödenmesi ve enerji desteği kalemlerinden yararlanma oranı yüzde 90 ın üstüne, gelir vergisi stopajından muafiyet desteğinden yaralanma oranı ise yüzde 80 e çıkmaktadır. Sayfa: 18 / 18
6.1.2. Teşvikten Yararlanmanın Etkileri Yatırım Yapma ın bulundukları ile yaptıkları yatırımlar incelendiğinde özellikle yatırımın miktarı açısından anlamlı farklılıklar görülmektedir. Teşvik kapsamı dışındaki illerde faaliyet gösteren firmaların geçmiş dönemde kendi illerinde yaptıkları yatırım ile teşvik kapsamındaki illerde faaliyet gösteren firmaların yaptıkları yatırımların miktarı arasındaki ciddi uçurum, teşvik kapsamındaki illerde geçmişte özel sektör yatırımları açısından ne kadar geri kaldığının bir göstergesi olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak teşvik kapsamındaki illerdeki teşvik alan firmalar ile teşvikten yararlanmayan firmalar arasında da anlamlı bir fark olması teşvikin yatırımlara olan olumlu etkisinin göstergesi olarak görülebilir. Buna ek olarak teşvik alan firmaların yalnızca çok küçük bir kısmının teşvik uygulaması nedeniyle yatırımını başka bir il yerine buraya yaptığını ifade etmesi de teşvikin kapsam dışındaki iller için yatırım açısından çok da olumsuz bir etkisi olmadığını göstermektedir. o ın bulundukları ile yatırım yapma durumlarını yatırımın içeriği ve miktarından bağımsız olarak incelediğimizde hedef firma grupları arasında anlamlı bir farklılık görülmemektedir. Tüm gruplarda görüşülen firmaların yaklaşık yarısı bulundukları ilde bir yatırım yaptıklarını belirtmişlerdir. o Yatırım yapanların bulundukları ili tercih etme sebeplerine baktığımızda öncelikli nedenin bu il ile olan hemşehrilik ilişkileri olduğu görülmektedir. Buna ek olarak söz konusu ilin hammadde, insan kaynağı, ulaşım, pazar gibi avantajları özellikle teşvik kapsamı dışındaki illerde faaliyet gösteren firmalar açısından ön plana çıkarken, beklendiği üzere teşvik yasası nın etkisi ise teşvikten yararlandığını belirten firmalarda ikinci önemli neden olarak ortaya çıkmaktadır. o Yapılan yatırım hacmi sorgulandığında ise, teşvikten alan firmaların aynı illerde teşvikten yararlanmamış firmaların yaklaşık 2,5 katı yatırım yaptıkları görülmektedir. Teşvik kapsamı dışındaki illerde faaliyet gösteren firmalar ise teşvik alanların yaklaşık 10 katı yatırım yaptıklarını ifade etmektedirler. o Yatırım alanları incelendiğinde yeni personel alımı ve yeni makineler alımının her üç firma grubunda da ön plana çıktığı görülmektedir. Teşvikten yararlanan Sayfa: 19 / 19
firmalar ile aynı ilde faaliyet gösteren ancak teşvikten yararlanmamış firmalar arasındaki en belirgin fark nitelikli personel alımı konusunda ortaya çıkmaktadır. Teşvikten yararlanan firmalar arasında nitelikli personel alımı yaptığını belirtenlerin oranı daha fazladır. o Yatırımlarını Teşvik Yasası nın etkisiyle bulundukları ile kaydırdıklarını belirtenlerin oranı yüzde 8 dir. Teşvikten yararlanan firmaların çoğunluğu zaten bu ile yatırım yapmayı planladıklarını ifade etmişlerdir. o Teşvikten yararlanan firmaların yatırım kararı almalarında hangi teşvik kalemlerinin daha fazla etkisi olduğu sorgulandığında SSK işveren paylarının hazine tarafından ödenmesi ve gelir vergisi stopajından muafiyet uygulamalarının ön plana çıktığı görülmektedir. İstihdamdaki Değişimler Genel olarak bakıldığında, teşvik yasasının istihdam açısından açık bir etkisi olduğu görülmektedir. Teşvikten yararlanan firmalar ortalama çalışan sayılarını yaklaşık üç katına çıkarırken, bu oranın büyük firmalarda daha da fazla olması bu illerde teşvik sonrasında ciddi sayıda orta ölçekli firmanın oluştuğunu göstermektedir. Buna ek olarak, teşvik kapsamındaki illerde teşvikten yararlanmayan firmaların da çalışan sayılarını benzer oranlarda arttırdıkları görülmektedir. Bu da teşvikin yeni iş alanları oluşturmak açısından, yararlanan firmalar üzerinden yarattığı doğrudan etkinin dışında il ekonomisinde ortaya çıkan gelişme üzerinden dolaylı bir etkisinin de olduğunu göstermektedir. o Teşvik alan firmaların teşvik aldıkları yıldan bugüne istihdam ettikleri kişi sayısında yüzde 211 lik bir artış görüşmektedir. Bu oran yasa kapsamındaki illerde faaliyet gösterip teşvikten yararlanmayan firmalarda yüzde 172, teşvik kapsamı dışındaki illerde ise yüzde 97 dir. o Teşvik alan firmalardaki istihdam artışının 50 kişi ve üstündeki firmalarda daha yüksek olduğu görülmektedir. Sayfa: 20 / 20