BULGARISTAN DA TARIMCILIK VE GIDA

Investing in your future EUROPEAN UNION European Regional Development Fund OP Development of the Competitiveness of the Bulgarian Economy 2007-2013 Project Promoting the advantages of investing in Bulgaria BG 161PO003-4.1.01-0001-C0001, with beneficiary InvestBulgaria Agency, has been implemented with the financial support of the European Union through the European Fund for Regional Development and the national budget of the Republic of Bulgaria. BULGARISTAN DA TARIMCILIK VE GIDA

İÇINDEKILER 1. Giriş 4 2. Bulgaristan ın tanıtımı 8 3. İnsan Kaynakları 15 4. Tarımcılık ve gıda sektörünün tanıtımı 5. Gıda ve Tarım alt sektörlerine genel bakış ve Başarı Öyküleri 32

Introduction GIRIŞ 4

Giriş Bulgaristan, tarımcılık ve gıda sektörlerinin kalkınmasına ilişkin kapsamlı bir öneri sunmaktadır... Bitkiler, meyveler ve sebzeler gibi çeşitli kültürlerin yetiştirilmesi için benzersiz doğal koşullar Ülke topraklarının % 50 si tarım arazisidir Ekolojik Temiz ve verimli topraklar Çok yüksek kalitede organik ürünler (GDO ürünleri yasağı) Tanınmış yerel üreticilerin ve sektörde güçlü gelenekler Eski Doğu blokü ülkelerinde güçlü dağıtım kanalları Avrupa Birliği nin gıda mevzuatı Bulgaristan mevzuatına entegre edilmiştir Sağlık ve çevreye ilişkin çok yüksek standartlar Bulgaristan malı gıda ürünlerini tüketicilerin en büyük ve zorlu şartlarını yerine getirmeye tamamen hazırlıklı hale getirmektedir Çok uluslu şirketler tarafından yapılan önemli derecedeki yabancı yatırımlar tatlıcılık, süt, gıda ve içecekler gibi birkaç kilit sektörde büyük ve hatta hakim Pazar payına sahiptir Batı Avrupa da ve onun dışında yeni ve yerel gıda ve içeceklere duyulan ilginin artması geleneksel Bulgaristan ürün ve içeceklerine duyulan talebin artmasına ivme kazandıracaktır Bulgaristan, Coca-Cola nın 65 yılında üretimini konuşlandırdığı eski komünist ülkeler arasındaki ilk ülkedir. Coca-Cola şubeleri Bulgaristan a resmi olarak 92 yılında girmiştir. 5

Giriş...kurulmuş altyapı sayesinde... 122 milyon nüfusu olan Avrupa nın en hızlı büyüyen ve en büyük pazarına direkt erişim Avrupa, Rusya, BDT ülkeleri, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ya hizmet verilmesi için stratjik konum Kuzey Avrupa yı Orta Doğu ya ve Kuzey Afrika ya bağlayan ve ülkeyi kesen 5 Pan-Avrupa koridoru Ülkenin 2012 yılında Schengen üyesi olması bekleniyor Organize sanayi bölgelerinin ve lojistik merkezlerin sayısı 50 den fazladır Bulgaristan iyi gelişmiş ve sürekli iyileşen altyapıya sahiptir - 6 otoyol, 230 tren istasyonu, 5 uluslararası havaalanı, Tuna nehrinde 7 limanı ve Kara Denizde 6 tane limanı bulunmaktadır Coğu Balkan ülkerelinden daha iyi gelismiş lojistik ağı Çifte vergilendirmenin önlenmesine ilişkin 68 ikili anlaşma Bulgaristan, 2011 yılında dünyanın en büyük lavanta yağı üreticisi ve ihracatçısıdır. 6

Giriş...nitelikli ve erişilir insan kaynakları... Kolejler, üniversiteler ve liselerden ibaret gelişmiş eğitim sistemi Çok sayıda kamu ve özel araştırma ve analiz merkezleri ve 10 000 den fazla araştırmacı Bütün ülke genelinde bulunabilecek ve Avrupa nın en rekabetçi işgücü Bulgaristan araştırma enstitüleri ve üniversiteler kalifi ye işgücü oluşturmak amacıyla sektördeki şirketlerle birlikte çalışıyoruz... Ve özel devlet teşvkileri ile Avrupa fonlarından fi nansman sağlama... Kırsal Bölgeleri Kalkındırma Operasyonel Programı Bulgaristan da en büyük bütçeye sahiptir 3 279 000 000 (AB 2 642 000 000, ulusal eş-fi nansman 637 000 000 ) Program ülkede kaynaklarının kullanılmasına ilişkin seviyenin en yüksek olduğu programdır %20 Bulgaristan tarım sektörü 2011 yılında, geçmiş yılların ortalamasından %10 daha fazla olarak operasyonel programlar fi nansmanı olarak 562 000 000 direkt alacak Şu anda çiftçilerin faydalanabileceği ve sanayinin muhtelif alt sektörlerini kapsayan 15 adet mali yardım mekanizması mevcut Şarap üretim süreci Yunanlara, şimdiki Bulgaristan sınırları içerisinde yaşayan kadim Trak kavimlerince verilmiştir 7

BULGARISTAN A GENEL BAKIŞ

Bulgaristan a genel bakış Bulgaristan stratejik konuma sahip olup, siyasi istikrar ve düşük genel iş yürütme giderleri sunmaktadır Ülkenin stratejik lokasyonu aşağıdaki pazarlara erişim imkanı sunmaktadır: Güneydoğu Avrupa yüksek potansiyel ve 122 Milyon luk nüfusu olan bir pazar Avrupa Birliği - Bulgaristan nüfusu 500 milyon kişiden ibaret olan bir pazara erişimde en düşük maliyetleri sunar Rusya/BDT, Ortadoğu ve Kuzey Afrika Bulgaristan siyasi ve makroekonomik istikrar birleşimi ile bir çok iş geliştirme teşvikleri sunmaktadır İstikrarlı parlamenter demokrasi AB, NATO ve Dünya Ticaret Örgütü üyeliği Bulgaristan para birimi Para kurulu şartlarında Euro ya sabitlenmiş durumdadır En düşük vergi oranları ile AB de en düşük işgücü masrafl arı, ülkedeki yatırımcılara yönelik spesifi k teşviklerle takviye edilmektedir AB fi nansmanı önümüzdeki birkaç yıl içerisinde Avrupa fonlarından 10 Milyar Euro nun üzerinde 9

Bulgaristan a genel bakış Bulgaristan: Genel İstatistikler Nüfus: 7,4 milyon İşgücü: 4,6 milyon Kentsel nüfus: 73 % Başkent: Sofia Zaman Dilimi: EET (UTC +2) Yaz Saati : EEST (UTC+3) İller: Alan: Göller: İklim : Dil : Bulgarca (Resmi) 85,2% Türkçe 9,1% Romanca 4,2% İngilizce, Almanca, Rusça, Fransızca Din: Doğu Ortodoks 76% Müslüman 10% Diğer 14% 110 879 kilometre kare 108 489 kilometre kare 2 390 kilometre kare Ilıman kıtasal iklim Nüfusun büyük kısmı tarafından konuşulur Para Birimi : Bulgar Levası (BGN) Sabit Kur : 1 =BGN 1,95583 Kurumlar Vergisi 10% Gelir Vergisi 10% KDV (Standart ) 20% Yönetim Şekli : Yüksek seçim makamı : Yürütme Organları : Parlementer Demokrasi 240 sandalyelik tek kamaralı ulusal meclis Bakanlar Kurulu, Başbakan ın başkanlığında 2007 yılından bu yana Avrupa Birliği üyesi. 2004 yılından bu yana NATO üyesi. 96 yılından bu yana Dünya Ticaret Örgütü üyesi. 10 Kaynak: Bulgaristan Merkez Bankası, Ulusal İstatistik Enstitüsü

Bulgaristan a genel bakış Bulgaristan ın makroekonomik göstergeleri elverişli 2011 Ekonomik özeti GSYİH (milyar ): 38,5 İhracat (milyar ): 25,6 Net doğrudan yabancı 3,5 yatırım (GSYİH%) GSYH büyümesi (2012P,%): 1,7 İşsizlik oranı (%): 10,4 Enfl asyon (%): 3,4 Hükümet açığı (GSYH%): 2,1 Devlet Borcu (GSYİH%): 17,0 Cari işlemler dengesi 0,9 (GSYH%): Açık Borç 2011 yılında Devlet borç ve bütçe açığı, Bulgaristan, Romanya, Polonya ve AB 27, (% GSYH) 82,0 17,0 38,6 53,8 Bulgaristan Romanya Polonya AB 27 Uzun vadeli kredi notu: Moody s: S&P: Fitch: Baa2 sabit BBB sabit BBB sabit -2,1-4,4 Kaynak: Bulgaristan Ulusal Bankası, Eurostat, bu şirketlerin web sayfalarının konu değerlendirmesi -5,6-6,4 Bulgaristan ekonomisi 2000-2008 yılları arasında yaklaşık %6 civarında istikrarlı bir büyüme kaydetti Ekonomi 2011 yılında, %1,7 oranında reel GSYİH büyümeyle istikrara kavuştu ve bu büyümenin 2012 yılında %2,8 e olması bekleniyor 2011 yılında %2,1 olan Bulgaristan ın bütçe açığı - Avrupa da en düşük seviyeler arasında yer alıyor Bulgaristan %17 GSYİH ile AB içinde en düşük devlet borcu olan ikinci ülkedir 97 de Bulgaristanda düzenlenen para kurulu düzenlemesi sayesinde Bulgaristan dövizi stabildir Bulgaristan son zamanlarda kredi notu Moody s tarafından yükseltilen Avrupa da tek ülkedir. Kaynak : Bulgaristan Merkez Bankası, Eurostat 11

Bulgaristan a genel bakış Danube Ruse 167 585 Veliko Turnovo 88 670 Varna 343 704 Sofia 1 291 591 Plovdiv 338 153 Stara Zagora 160 108 Burgas 212 902 Black Sea Blagoevgrad 77 441 Belediye nüfusu Havaalanları Limanlar Hizmetler 6% GSYİH Kompozisyonu 2011 Sanayi 31% Tarım 63% İhracat Kompozisyonu Metaller 16% Petrol Ürünleri ve Elektrik 14% Yiyecekler 8% Makine ve teçhizat 17% Diğer hammaddeler 20% Tüketim malları 25% 12

Bulgaristan a genel bakış Bulgaristan, Sofya dan sadece bir kaç saatlik mesafede her türlü eğlence ve yaşantılar sunar......çok sayıda sanat galerileri,festivaller, konserler, müzeler ile dolu canlı şehirler;...dünya düzeyinde golf sahaları;...altın kumsalları ile güzel sahil şeridi;...2012 Dünya Kayak Kupası na evsahipliği yapan Bansko da dahil olmak üzere birçok kayak merkezi;...rila, Pirin, Rodop ve Stara Planina gibi en güzel dağlarda yürüyüş ve doğa sporları;...harika bir mutfak ve butik şarap izbeleri;... Avrupa da en büyük tarihsel zenginlikleri ile ünlüdür...trakya ve Roma kalıntıları ve eserleri;...birinci ve İkinci Bulgar Krallıkları ndan kalma ortaçağ kaleleri ve eserleri;...manastırlar ve M.S 4. Yüzyıldan kalma tapınaklar;...aydınlanma döneminden köy manzaraları Sofya Avrupa nın en eski başkentlerinden birisi ve Kudüs ile birlikte bir kilometre karelik alan içinde Ortodoks Kilisesi, Katolik katedrali, cami ve sinagogu bulunan Avrupa nın tek şehridir. 13

Bulgaristan a genel bakış Sahip olduğu küçük yüzölçümüne göre Bulgaristan alışılmadık çeşitli iklime sahiptir Dünyada Akdeniz bölgelerinde Dört mevsimi ile ılıman kıta iklimi(yılda 2000-2400 güneşli saat) Ortalama yıllık sıcaklık 10,5 C Kuzey Bulgaristan ın alçak yerlerinde yıllık ortalama sıcaklıklar : 11 C 12 C, Güneyde ise 14 C ye kadardır Ovalara düşen yıllık ortalama yağış değerleri 500-800 mm, dağlarda ise 1 000-1 400 mm 540 nehirden oluşan yoğun bir nehir ağ ve 400 kadar göl Bulgaristan mevcut, gelişmiş ve kayıtlı (sertifi kalı) maden suyu kaynakları bakımından Avrupa da ikinci sıradadır 42 alt tipe ayrılan 15 çeşit toprak türüyle çeşitli toprak yapısına sahiptir 14

İNSAN KAYNAKLARI 15

İnsan kaynakları Seçkin üniversitelerin Profili Plovdiv Tarım Üniversitesi 2 700 öğrenci Ziraat, bağcılık ve bahçecilik, koruma ve tarımsal çevre, ekonomi ve dil eğitimi fakülteleri Çiftçilik, şifalı bitkiler bilimi, hayvancılık bilimleri, ekim bilimleri, bitkisel jenetik ve çoğaltma, botanik ve zirai meteoroloji, Tarımsal Kimya ve Toprak Bilimi, Bitki Fizyolojisi ve Biyokimya, meyve bahçeleri,tarım makinaları, sulama ve jeodezi, fi topatoloji vs kürsüleri Trakya Üniversitesi - Stara Zagora 5 000 öğrenci Ziraat ve Veteriner Tıp Fakülteleri Ziraat, zirat mühendisliği, hayvan mühendisliği, çevre, balıkçılık ve ziraat kültürleri bölümler Ormancılık Üniversitesi - Sofya 2 900 öğrenci Tarım Bilimleri ve Veteriner Tıp Fakültesi Ormancılık, Bitkisel koruma, derleme ve bitki yetiştirme, veteriner tıp bölümleri 16

İnsan kaynakları Seçkin üniversitelerin Profili Gıda Teknolojileri Üniversitesi - Plovdiv 2 000 öğrenci Teknoloji, teknik, ekonomi, dil eğitimi, beden eğitimi ve spor Fakülteleri Kimya ve fi zik kimyası, organik kimya ve mikrobiyoloji, biyokimya ve moleküler biyoloji, şarap ve bira teknolojisi, tahıl ve yem teknolojisi, ekmek ve un mamuleri üretimi, süt ve süt ürünleri teknolojisi, koruma ve soğutma, gıda endüstrisi, biyoteknolojiler ekonomisi Kürsüleri Plovdiv Ziraat Koleji 6 000 öğrenci Bahçecilik veşarapüretim, ekonomi, turizm, alternatifturizm, tarımekonomisi, tarımsal teknoloji, çiftçilik teknolojileri Teknik Üniversite -Sofya 18 000 öğrenci Elektronik teknik ve teknoloji, elektroteknik, enerji, bilgisayar sistemleri,iletişim teknolojileri,makina, ulaştırma,uygulamalı Matematik ve Enformatik Fakülteleri Yabancı dilde eğitim veren üç fakültesi mevcut Almanca mühendislik ve endüstri işletmeciliği eğitimi, İngilizce mühendislik eğitimi ve Fransızca elektroteknik eğitimi 17

İnsan kaynakları Sektörde ve bütün olarak ekonomideki işgücü maliyetleri son derece rekabetçidir Ülkede tarım sektörüne olduğu gibi gıda sanayine de işgücü potansiyeli mevcuttur Son derece cazip işgücü maliyetleriyle istihdam edilebilecek deneyimli mühendisler, teknikerler ve biyoteknoloji uzmanları mevcut. Genel kalite/ İşgücü açısından maliyetler oranında çok elverişli seviyeler 2011 yılında seçilen ülkelerdeki ortalama yıllık maaşlar, ( ) Bulgaristan Sırbistan Romanya Macaristan Slovakya Polonya Çek Cumhuriyeti Hırvatistan Slovenya 4 429 6 033 6 204 9 385 10 083 11 042 11 932 13 402 171 Aylık maaş, ( ) 297 276 271 256 242 257 216 230 4 2008 2009 2010 Tarım Yiyecek Üretimi İçecek Üretimi Tarım sektörü ücretlerin en düşük olduğu sektörlerden biridir. Ortalama aylık ücret 450 leva olarak değerlendiriliyor Yiyecek ve içecek imalatı sektöründe ücretler düzeyi ülke ortalamasına yakındır. Aylık ortalama maaş 500-600 leva arasındadır. Sanayide ve bir bütün olarak ekonomideki maaşlar düzeyi AB de en rekabetçi düzeylerdedir Yakın gelecekte de ücretlerin düşük kalması bekleniyor. 18 Kaynak: Tarım Raporu 2010, Elana Tarımsal Arazi Fonu

1 BULGARISTAN IN TARIM VE GIDA SEKTÖRÜNE BAKIŞ

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda Sektörüne bakış Bulgaristan gıda sektöründe güçlü geleneklere sahiptir Traklar şimdiki bulgarları oluşturan üç büyük kabileden biridir. Yeşil bitkilerden laktoz bakterileri ile izole edip süt fermantasyonuna dair yeni yöntem keşfetmişlerdir. M.Ö. 500 sene Franz Milde, bazı girişimci Şumenliler ile birlikte en eski bira fabrikalarından biri olan Şumensko Pivo markasını yaratmıştır. 1882 Belçikalı sanayi topluluğu Solvay in ünlü kurucusu Ernest Solvay, Sofya da Bulgaristan ın ilk şeker fabrikasını kırmuştur. 1898 14- yy Osmanlı yönetimi sırasında, tarım Bulgaristan ın ağırlıklı olarak kırsal olan nüfusunun ana geçim kaynağı olmuştur. 1893 1881 yılında üç İsviçreli girişimci tarafından açılan Kamenica bira fabrikası Brüksel de gerçekleşen Prestijli Exposition Internationale de Boissons fermenteshy giéniques sergisinde altın madalya kazanmıştır. 20

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda Sektörüne bakış Bulgaristan şişelenmiş şarap ihracatında dünyada ikinci sırada yer alır. 90 lı yıllarda Bulgaristan parfüm üretiminde kullanılan gül yağı ihracatında birinci sıradadır. 65 80 ler 70 ler - 80 ler 90 ler Bulgaristan eski komünist bloğunda Coca-Cola üretilen ilk ülkedir. Bulgaristan Avrupa da domates ihracatında ilk sıralarda yer alır ortalama yıllık 220 000 ton. 21

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda Sektörüne bakış Bulgaristan gıda sektöründe güçlü geleneklere sahiptir Bulgaristan da üretilen organik menşeili gıdaların %90 ı gelişmiş ekonomilere ihraç edilmektedir. 90 dan sonra Razgrad Mısır Ürünleri LTD fabrikası, Belçikalı grum Amilum a katıldı. 93 Gıda sektöründeki dünya çapında en büyük fi rmalar Bulgar pazarına girdi Kraft Foods ve NestleS.A. O zamandan beri iki fi rmada ülkeye önemli yatırımlar yaptı. 94 94 92 Coca-Cola nın resmi şubeleri Bulgaristan a 92 yılında girmiştir. Danone devlet fi rması Serdika yı satın alarak Bulgar pazarına girdi. O zamandan beri ülkeye 50 milyon eurodan fazla yatırım yaptı. 22

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda Sektörüne bakış Bulgaristan dan taze süt, yoğurt ve Feta peniri dahil olmak üzere beyaz peynir ihracataı önceki yıla göre %30 artmıştır. Bulgaristan malı süt ve süt ürünleri dünya çapında sağlıklı nitelikleri ile bilinir. Unilever Bulgaristan pazarının Nestle den sonra ikinci büyük dondurma fi rması olan Darko yu satın alır. 2002 2009 2008 2011 Uluslararası fi rma olan Carlsberg, Şumensko Pivo markasını satın alarak Bulgaristan bira pazarına girdi. Dünya pay yatırımları donu Advent International Bulgaristan ın lider konumundaki mineral su şişeleme şirketi olan Devin in önemli orandaki hissesini satın alır. 23

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda Sektörüne bakış Gıda Endüstrisi hızla gelişen tarım tarafından desteklenmektedir 2010 yılında tarım sektörünün sağladığı toplam katma değer Bulgaristan ın GSYİH nın %5,2 ve ekonominin toplam katma değerinin %6 sı (2010 yılında 1,876 milyon) oranındadır. Sektörün %10,9 oranındaki katma değeri bütün ekonomide en hızlı büyüyen orandır Tarımda brüt hasıla, 2007, 2008, 2009 ve 2010 değeri. (milyon olarak) 3 315 4 494 3 803 3 978 2007 2008 2009 2010 2010 yılında tarım sektörü yılın her çeyreğinde büyüme kaydeden tek sektördür 2010 yılında Bulgaristan ın tarımsal ticari dengesi pozitif olup, $ 994 000 000 dır, 2009 yılında ise 385 milyon ABD dolarıdır. Sektör, Bulgaristan ın toplam ihracatın %17 sini ve toplam ithalatın %10 unu oluşturmaktadır Bulgaristan ın tarım ürünleri ihracatının değeri 2.468 milyar ABD dolarıdır. Bir önceki yılda $ 2 795 000 000 olan ihracata değerine göre de %24 artış kaydeder Bulgaristan ın tarım ürünleri ihracatının yaklaşık %72 si AB ye ihraç edilmektedir, Rusya,Ukrayna,Türkiye ve Arap dünyası ise önemli ihracat piyasaları olarak konumunu tekrar kazanmaya başlıyor Bulgaristan tarım sektöründen elde edilen ortalama gelirin yıllık büyümesi açısından AB içerisinde ilk sekiz ülke arasında yer alıyor. 2010 yılında Bulgaristan da tarımdan elde edilen ortalama gelir %23 oranında artarken AB27 de ortalama artış %12,3 oranındadır. 24 Kaynak: Tarım Raporu 2011

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda Sektörüne bakış Çeşitli ekim ürünleri çin mükemmel doğa koşulları 2010 yılına ilişkin genel gelir değerlerinde en büyk aşağıdaki bitkisel sektörlere aittir Tahıllar : %,6 (755 milyon ) Teknik kültürler : %15,8 (593 milyon ) Yem kültürleri : %5,9 (228 milyon ) Sebzeler : %5 (1 milyon ) Hayvancılık ürünlerden elde edilen toplam gelirin %16,7 sini oluşturur(640 milyon ), üretilen hayvansal ürünler ise genel gelirlerin %14,2 sini oluşturur(544 milyon ) Tarımda değerli brüt çıktı yapısı (2010) Tarım dışı faaliyetler 9% Tarımsal faaliyetler 7% Tarımsal ürünler 53% Hayvansal ürünler 31% Bulgaristan da yetiştirilen ana bitkiler (2009) Tarıma elverişli alan Hektar (2009) % olarak tarıma elverişli alan Buğday 1 254 151 24,9% Ayçiçeği 687 209 13,7% Mısır 303 881 6,0% Arpa 264 689 5,3% Tarıma elverişsiz alan(nadas) 6 336 3,9% Teknik ve yağ tohumları 115 013 2,3% Baklagiller ile hasat alanları 94 226 1,9% Diğer endüstri bitkileri 60 629 1,2% Yulaf 28 894 0,6% Yeşil sebzeler 28 715 0,6% Tütün 27 865 0,6% Bulgaristan, 2003 ila 2010 yılları arasında AB de tarım arazisi kullanımında en büyük artışı kaydetti. Kaynak: Tarım Raporu 2011 25

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda Sektörüne bakış Bulgaristan -dünya kalitesinde gıda üreticisi 2010 yılında tarım sektörünün GSYİH ndaki payı %5,2 dir. Önceki yıla göre %10,9 olan sektörün katma değeri bütün ekonominin en yüksek değeridir Üretim yaklaşık 5 500 şirket tarafından gerçekleşir ve bunların yaklaşık yarısı Güney Merkez ve Güneybatı Bölgelerinin sınırları içerisinde bulunmaktadır İçecek üretimi sektörü ülkedeki endüstriyel üretimin yaklaşık olarak %4 lük kısmını kapsar ve yine endüstride %4 oranında katma değer sağlar Bu ürünler 6 altı planlama bölgesinde nispeten eşit şekilde dağılmış olan 1 700 fi rmanın faaliyetlerinin neticesidir 2010 yılında gıda sektörünün durumu Gıda ürünleri imalatı İçecek imalatı Tütün ürünleri imalatı 4,60% 21,60% 0,40% 23,50% 73,80% 76,10% Çalışanlar Firma sayısı Sektör ciddi şekilde parçalanmış olup, küçük ve orta ölçekli işletmeler hakimdir Bulgaristan daki Tarım ve Gıda Sektörü Danone, Coca-Cola, Kraft vb gibi en büyük uluslararası şirketlerin bazılarını celpetmeyi başardı. 26 Kaynak: A.T. Kearney, Amadeus

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda Sektörüne bakış Bulgaristan -dünyaya doğal bir şekilde açık bir ülke Sektörün ülkenin dış ticaretine katkısı önemli ölçülerdedir ülkenin toplam ihracatının %8,5 ve toplam ithalatının %9,1 Başlıca tarım ürünleri ve gıda maddeleri ihracatı Ürün Adı Miktar(ton) Değer(USD) Toplam tarımsal ihracatın % payı Buğday ve mahlut ve çavdar 2 293 122 448 664 740 12,95 Ayçiçeği tohumları, ezilmiş veya 579 661 337 456 862 9,74 değil Kolza tohumları, ezilmiş veya değil 531 680 221 227 968 6,39 Ham veya işlenmemiş tütün 40 392 4 525 890 5,62 Purolar, sigarillolar ve sigaralar 13 338 167 331 715 4,83 Ekmek ürünleri 60 813 167 089 917 4,82 Mısır 650 566 162 337 759 4,69 Şeker 139 488 106 853 387 3,09 Et ve sakatat 45 660 158 978 304 4,59 Ayçiçeği tohumu, aspir veya 98 408 103 358 256 2,98 pamuk yağı Arpa 483 867 76 612 502 2,21 Peynir ve ekşimik 23 104 75 067 948 2,17 Meyveler, konseve dahil 31 693 97 255 317 1,34 Taze üzüm şarabı 50 588 63 328 831 1,83 Çikolata ve kakao ürünleri 14 936 63 104 680 1,82 İsveç Bulgaristan ın en önemli ihracat partnerleri Birleşik Krallık Çek Cumhuriyeti Slovakya Almanya Rusya Polonya Romanya İtalya Sırbistan Yunanistan Kaynak: Tarım Raporu 2010, Ekonomi ve Enerji Bakanlığı 27

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda Sektörüne bakış Kalitesi yüksek tarım arazileri Tarım arazilerinin sınıflandırılması Lejand : I ve II Kategori III ve IV Kategori V ve VI Kategori VII ve VIII Kategori IX ve X kategori ve işlenmeyen arazi Bulgaristan daki tarım amaçlı araziler sadece 5 490 513 hektar olmasına rağmen, çiftçilere Orta ve KuzeyAvrupa ülkelerinden çok daha fazla imkanlar sağlamaktadır Ülkedeki elverişli ikli koşulları ile birlikte tarım arazilerinin y üksek kalitesi çok çeşitli kültürlerin yetiştirilmesine olanak sağlamaktadır 2009 yılında tarım arazilerinin payı ülke topraklarının %49,5 nden ibarettir Ekilebilir alanlar, dönüşümlü prensibe göre ekilen araziler sistemine dahil topraklar, geçici otluk araziler ve buğdayla fasulyegillerin ekildiği arazilerden ibarettir. 2009 yılında bu topraklar 3 122 516 hektardan ibaret olup ekilebilir arazilerin %62,1 ini temsil etmektedir Arazi kullanımı (2009) Orman alanı 26,67% Tarla ve zaten ekilen alan già seminati 49,50% Diğer alanlar 23,83% 28 Kaynak: Tarım Raporu 2010, Elana Tarımsal Arazi Fonu

11,4 11,0 10,0 10,0 Bulgaristan ın Tarım ve Gıda Sektörüne bakış Sektörün kaynak bakımından garanti edilmesi 34,9 2008 için Avrupa da ortalama arazi fiyatları (000 / hektar) 25,7 21,1 20,0 6.2 5,0 5,0 5,0 4,0 3,9 3,0 2,5 2,0 1,6 Hollanda Danimarka İrlanda Belçika Birleşik Krallık İspanya İtalya Almanya Finlanda Polonya Çek Cumh. Bulgaristan tarım arazileri fi yatı Avrupa nın en düşük seviyelerindedir Tarım arazileri sahipleri birliği nin verilerine göre 2010 yılında, arazinin ortalama satış fi yatı hektar başına 1 530 1 590 euro olduğu tespit edildi Fransa Yyunanistan İsveç Macaristan Letonya Romanya Bulgaristan 2010 yılında hektar başına kiralama bedeli 113 138 euro idi(bölgeye göre). İstisnai olarak Dobruca bölgesinde hektar başına kiralama bedeli 205 307 euro idi Arazi kiralama bedelleri çiftçi tarafından alınan sübvansyon miktarına bağlıdır. Arazi kiralama bedelinin ortalama fi yat düzeyi yaklaşık olarak çiftçiler tarafından beyan edilen işlenen araziye ödenen sübvansyona eşittir Bölgeye göre kiralama fiyatı ( 000 / hektar / yıl) 9 327 18 064 24 701 40 709 95 931 139 222 10 218 25 338 48 502 47 549 83 433 103 377 2008 2009 Kuzey Merkez Kuzeydoğu Kuzeybatı Güneydoğu Güney Merkez Güneybatı Kaynak: Savills (2008/2009), Eurostat (2007); Tarım Raporu 2010 29

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda Sektörüne bakış Alt sektörlerin yoğunlaşması Kuzeybatı bölgesi: Sektörde çalışan: 7 202 Bölgede çalışanların %3,5 i Sektörde çalışanların %9,9 u Firma sayısı: 483 (%11) Kuzey Merkez bölgesi: Sektörde çalışan: 11 383 Bölgede çalışanların %4,4 ü Sektörde çalışanların %14,1 i Firma sayısı: 589 (%13,5) Güneybatı bölgesi: Sektörde çalışan: 23 724 Bölgede çalışanların %2,3 ü Sektörde çalışanların %29,5 i Firma sayısı: 1 091(%24,9) Güney Merkez bölgesi: Sektörde çalışan: 16 649 Bölgede çalışanların %3,8 i Sektörde çalışanların %20,7 si Firma sayısı: 969 (%22,1) 30

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda Sektörüne bakış Kuzeydoğu bölgesi: Sektörde çalışan: 10229 Bölgede çalışanların %3,3 ü Sektörde çalışanların %12,7 si Firma sayısı: 549 (%12,5) Lejand : Ekmek ve unlu mamuller üretimi Süt ve süt ürünleri üretimi Çikolata ve şekerli ürünler üretimi Konserve ve işlenmiş meyve ve sebze Et ve et ürünleri üretimi Bitkisel ve hayvansal yağlar üretimi Diğerleri Güneydoğu bölgesi: Sektörde çalışan : 11 360 Bölgede çalışanların %3,4 ü Sektörde çalışanların %14,1 i Firma sayısı: 695 (%15,9) 31

GIDA VE TARIM ALT SEKTÖRLERINE GENEL BAKIŞ

Gıda ve Tarım alt sektörlerine genel bakış Hammaddede Mükemmel kalite Konserve sanayi Bulgaristan ın gıda sektörünün en eski önemli ve gelecek vaat eden sektörlerinden biridir. Sektör toplam gıda üretiminin yaklaşık %6 sını sağlamaktadır, toptan çalışan sayısı ise %9 unu oluşturuyor Bulgaristan konserve endüstrisi geleneksel olarak ihracat odaklıdır Bulgaristan son yıllarda yaklaşık olarak 58-67 bin ton konserve ihraç ediyor 2009 yılında ihraç edilen işlenmiş gıdaların değeri 1,36 milyar dolar olup, ülkenin toplam ihracatının %7 sini oluşturmaktadır 2010 yılında işlenmiş meyve ve sebzeler (bin ton) Meyveler Sebzeler Karışık Mantarlar Patatesler Paketlenmiş n/a 0,59 n/a 0,35 0,05 Dondurulmuş 9,89 12,03 n/a 0,15 0,14 Kurutulmuş 0,49 0,38 n/a 0,07 n/a Turşular n/a 1,34 n/a n/a n/a Konserve 11,35 40,33 0,05 0,98 n/a Meyve Suyu 12,56 13,78 n/a n/a n/a Diğer 12,88 0,75 n/a n/a n/a Totale 47,17 69,2 0,05 1,55 0, Komünizm döneminde Bulgaristan Doğu Bloğuna taze ve işlenmiş meyve ve sebze ihraç eden ana tedarikçiymiş. Kaynak: Tarım ve Gıda Bakanlığı 33

Tarım ve Gıda Sektörüne genel bakış İşlenmiş meyve ve sebze. Doğal seçim Vişne Şeftali Armut Kiraz Elma İşlenmiş meyve (bin ton) 2,3 2, 3 2 3,6 3,7 7,1 5,8 6,8 10,0 10,2 9,8 11.0 14,1 18,2 15,9 2008 2009 2010 2010 yılında meyve ve sebze işleyen şirketlerin sayısı 188 olup bunların 92 si meyve, 96 sı ise sebze işliyor Aynı dönemde 56.3 bin ton meyve işlendi, bunların %49 u ise direkt üreticilerden satın alındı İmalat sektöründe payı en büyük olan meyveler elma(%32), kiraz(%28), erik(%10) ve şeftali(%7) dir Bezelye Patlıcan Patates 0,2 Domates Biber İşlenmiş sebze(bin ton) 5,6 4,4 4,7 8,4 6,6 6,7 6,7 5,9 15,4 18,5 21,9 25,8 25,1 32,9 2008 2009 2010 2010 yılında 62.4 bin ton sebze işlendi ve bunların %77 si üreticilerden direk olarak satın alındı İmalat sektöründe en büyük payı olan sebzeler biber(%30), domates(%25), bezelye(%9) ve patlıcan(%8)dır Bulgar malı konserve meyve ve sebzeler, eski komünist ülkelerinde hala iyi kalitesi ile meşhurdur. 34 Kaynak: Tarım ve Gıda Bakanlığı

Başarı Öyküleri Konex-Tiva Ltd Konex-Tiva Ltd Kuruluş: 95 Şehir: Stara Zagora, Orizovo Köyü Çalışanlar: 215 Ürünler: Sebze ve meyve konserveleri Firmanın ürün listesinde farklı tat ve ambalajda 100 ün üzerinde ürün mevcut Konex-Tiva 99 yılında ISO 9002 sertifi kası alan ilk Bulgaristanlı konserve fi rmasıdır. Günümüzde fi rma daha yeni standartlar olan TUV Rheinland den ISO 22000 belgesiyle onaylanmıştır ve IFS nin şartlarına uygun gıda güvenliği kontrol sistemini uygulamıştır. Konex-Tiva markaları: Sofra, Sofra Gourmet, Avrora, Avrora Dietar Konex-Tiva dünya çapındaki müşterileri ile uzun vadeli ilişkilerin kurulması ve devam ettirilmesine yatırım yapmaktadır. Başlıca pazarlar : ABD, Kanada, Avrupa, İsrail, Bulgaristan Konex-Tiva 2010 yılında işgücü piyasasında eşit olmayan durumda olan kişi gruplarına mensup işsizler arasında en çok kişi istihdam eden işveren sıralamasında 3.Sırada yer alıyor. 35

Başarı Öyküleri Deroni Deroni Kuruluş: 91 Şehir: Haskovo Çalışanlar: 102 Ürünler: Gıda üreticisi Şirket 500 ün üzerinde ürün üretiyor Üretim devresinin tamamını bağımsız olarak yürütüyor DERONI Şirketi çağdaş gıda sanayinin en iyi ve modern tesisleriyle donatılmış dört fabrikaya sahiptir DERONI 30 yıllık deneyime sahip uzman ve teknikerlerden oluşan ekiplere ve en yeni Avrupa trendlerini takip eden genç uzmanlara sahiptir Ürünlerini bütün dünya çapında 15 in üzerinde ülkeye ihrac ediyor (Belçika, Büyük Britanya, Almanya, Yunanistan, İsrail, İspanya, Makedonya, Kıbrıs, Romanya, Rusya, ABD, Hırvatistan ve diğerleri) Uluslararası ticari zincirlere ve yabancı şirketlerin markalarına Private label ürünler üretiyor 12 ülkede temsilcileri var Deroni aşağıdaki sertifikalara sahiptir: ISO 9001 : 2008 kalite yönetim sistemi ISO 22 000 : 2005 kalite yönetimi ve gıda güvenliği sistemi IFS sertifika uluslararası gıda standardı Deroni markaları 2009 ve 2010 yılında Superbrand ın Bulgaristan a yönelik prestijli ödülüne ve bunun gibi birçok ödüle layık görülmüştür 36

Başarı Öyküleri Filikon-97 A.Ş. Filikon-97 A.Ş. Kuruluş: 74 Şehir: Plovdiv Çalışanlar: 270 Ürünler: Domates sosları, salça, marinatalı sebze ve salatalar, komposto ve konserve Filikon-97 A.Ş. Şirketi PHILICON ve FRESH adında kendisine ait tescilli markalara sahiptir Şirket ABD, Büyük Britanya, Fransa, Polonya, Romanya, İsveç, Çin, Japonya ve Batı Afrika gibi ülkelerde Pazar pozisyonlarına sahiptir. Filikon-97 üretim sürecinin tamamına uygulanan sürekli kontrol ve izleme aracılığıyla tüm avrupa ve uluslar arası standartlarına uygundur. Nişan ve Ödüller Madrid de Dünya kalite komitesi nden Altın Kalite yıldızı Uluslararası Plovdiv Fuarından altın madalyalar La Philikon-97 è produttrice di un succo e confetture di rose senza pari 2011 yılında şirket Devin A.Ş. ile işbirliği kurarak Fresh markasının geliştirilmesi ve Bulgaristan ile Romanya pazarlarında satışı üzerinde çalışmaya başladı. Filikon-97 A.Ş. sütün tadı, içeriği ve besleyici niteliklerinin korunması konusunda en etkili olduğu düşünülen UHT (Ultra High Temperature ultra yüksek ısı) teknolojisi ile Milky Fresh sütleri üretmektedir. Bu ürün Kuzey ve Batı Afrika pazarında çok iyi tanınıyor 37

Özel Durum Arı Balı Ülke topografi sinin büyük bir bölümü balarısı yetiştirilmesine elverişlidir 2009 yılında arı çiftliklerinin sayısı 29 244. Arıcılık sektörünün temelini çok sayıdaki küçük boylu üreticiler oluşturuyor, 150 nin üzerinde arı ailesi yetiştiren profesyonel arıcıların sayısı ise nüspeten düşük 2009 yılında 336 2010 yılında Bulgaristan da arı ailelerinin sayısı 560 000 civarında, elde edilen bal miktarı ise 9 529 ton 2010 yılında Bulgaristan şimdiye kadar ulaşılamayan miktar olan 7 200 ila 7 700 ton arasında, yani toplam üretiminin %70 i kadar, bal ihrac etmiştir Uçucu yağlar Asırlardır Bulgaristan en değerli yağveren gül cinsi olan damastsena gülün yetiştirmektedir Bulgaristan dünya çapında ikinci en büyük gül yağı üreticisidir Bulgaristan aynı zamanda dünyanın en büyük lavanta yağı üreticisidir Bulgaristan 2011 yılında dünyanın en büyük lavanta yağı üreticisi ve dünyanın en büyük üç gül yağı üreticisinden birisidir. 38

Bulgaristan da Tarım ve Gıda sektörüne genel bakış Süt ürünleri. Gelenek ve Yenilik Binlerce yıldan beri, yoğurt Bulgarların geleneksel besin maddesidir. Bu evsel gıda ürününün keşfi dönemin Bulgaristan topraklarında yaşayan Trak kavimlerine aittir Sanayi koşullarında yoğurt üretimi 60 yılında Serdika Sofya süt fabrikasına mekanik süt pastörize prosesinin uygulanmaya alınmasıyla başlatılmıştırt Bulgaristan da genel süt ve süt ürünleri 2008-2010 (Süt, 000 000 litre, yoğurt ve peynir, 000 t) 124 131 135 54 60 56 45 45 43 23 20 20 Süt Yoğurt Peynir Kaşar 2010 2009 2008 Ekonomik iyileşme ve Bulgaristan ın AB ye girişi, Bulgaristan ın süt sektörüne geleneksel süt segmanlarına olduğu gibi, gelişmekte olan süt segmanları da dahil olmak üzere - yeni yatırımların yapılmasına imkan sağlamıştır Ortaya yeni çıkan süt ürünleri çeşitlerinin satışlarında yaşanan büyük artış süt segmanında yatırımlar için büyük olanaklar oluşturmaktadır La Bulgaria è fra i primi 15 produttori di latte di bufala e di pecora nel mondo. Kaynak: Tarım ve Gıda Bakanlığı 39

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda sektörüne genel bakış Bulgaristan yaşlanmayı geciktiren eşsiz bir sır saklıyor... 13 asır önce bu topraklara gelen kavimler yaşlanmaya karşı bir mucizevi bir şifa keşfetmiştir. Sağlık ve uzun ömür formulü nesilden nesile aktarılmıştır - yoğurdun hazırlanışı Tarihçiler bu orijinal gıda ürününün popüler tıpta kullanıldığını uzun yıllardan beri teyit etmektedir İlk Rus mikrobiyolog, Nobel ödülü sahibi İlya Meçnikov Paris Lui Pasteur Enstitüsü de Bulgar malı yoğurdun insan organizması üzerindeki etkisi ili ilgili ayrıntılı bir araştırma yapmıştır. Meçnikov, yaşlanmanın bağırsaklarda bulunan ve toksik maddeler üreten ve ateroksleroza neden olan zararlı bakterilerin etkisinden başladığını keşfetmiştir İl bakterilerden biri zararlı bakterilere saldırır ve onları etkisiz hale getirir. Meçnikov, her gün yoğurt yiyen bulgarların uzun ömürlü olmalarının sırrını bu şekilde açıklıyor Aynı zamanda bulgar bilim adamı Stamen Grigorov 05 yılında, bulgar malı yoğurdun ekşimesine, çubuk ve kok şekilli bakterilerin sebep olduğunu keşfetmiştir Bundan bir yıl sonra alman bilimci Lafar bu buluşu teyit eder, 08 yılında ise Loersen ile Coen, bulgar süt bakterisi Lacto bacterium Bulgaricum u bulmuşlardır 40

Başarı Öyküleri Danone Serdika Danone Serdika Kuruluş: 95 Şehir: Sofya Çalışanlar: 250-500 Ürünler: Taze süt ürünleri üretimi Danone, dünyanın en büyük yoğurt üreticisidir Danone Serdika, Bulgaristan ın taze süt tünleri pazarının mutlak lideridir Sirket portfölyosunda 50 nin üzerinde yüksek ve devamlı kalitesi olan ürüne sahip 5 marka mevcut Yıllar boyunca yapılan toplam yatırım miktarı 100 milyon levanın üzerindedir Şirket aralarında Madrid Dünya Kalite Komitesi nin Kalite Altın Yıldız ı ve Uluslararası Plovdiv Fuarı ndan altın madalyalar dahil olmak üzere çok sayıda ödül kazanmıştır. Danone Serdika, ürün dağıtımını Bulgaristan da olduğu gibi, Yunanistan ve Akdeniz Bölgesi pazarlarına yoğunlaştırmıştır. 2010 yılında entegre edilen yeni makine ile yeni bir süreç başlatılmıştır - Tetra makina yeni nesil makina olup Tetra Top formatında ürünler üreten Bulgaristan ın tek makinasıdır. Danone Serdika Uluslararası Akredite Gıda Güvenliği Sertifikasına sahip Bulgaristan ın ilk fi rmasıdır 41

Başarı Öyküleri LB Bulgarikum LB Bulgarikum Kuruluş: 65 Şehir: Sofya Çalışanlar: 200 Ürünler: Süt ürünleri, maya ve teknolojiler üretimi ve ihracatı LB Bulgarikum, Bulgaristan süt sanayinin teknoloji lideridir Şirket, Bulgar malı yoğurt ve süt ürünlerine yönelik know-how, teknoloji ve maya ihracatında öncü konumundadır LB Bulgarikum, peynir ve kaşar peynir ihracatında da öncü konumlara sahiptir Şirket Sofya ve Vidin de olmak üzere iki ayrı üretim tesisine ve son 10 yıl içerisinde yeni nesil maya ve sağlıklı gıda formüllerinin geliştirildiği modern Araştırma Geliştirme Merkezi ne sahiptir LB Bulgarikum : Bulgar süt ürünlerine ait 11 adet patent Bulgaristan da tescilli 45 ürüne ait ticari marka 26 ülkede tescil edilmiş ticari marka 6 adet menşe ismine sahiptir...şirkete ait maya ve teknolojilerle 30 yıldan beri Japonya, Almanya, İsviçre, Hollanda, Kıbrıs, Finlanda, Filipinler, Fransa ve Avusturya da Bulgar lisanslı yoğurt üretilmektedir. 42

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda sektörüne bakış Et endüstrisine yönelik yüksek kaliteli hammadde Kırmızı ve beyaz et üretimi (2008-2010), tonları 130 163 114 718 108 562 113 461 106 915 107 325 2008 2009 2010 Beyaz Et Kırmızı Et Piliç üretimi Bulgaristan hayvancılık sektörünün önemli kısmını kapsamaktadır. 2010 yılında etin yaklaşık %49 u piliç sektöründen elde edilmiştir Numero delle fattorie per l allevamento del bestiame e specie di animali (2010) Hayvan Türleri Hayvancılık Çiftlikleri Hayvan sayısı Sığır 95 570 578 840 Manda 1 030 10 100 Atçılık 92 940 112 800 Keçi 84 640 390 810 Koyun 91 860 1 418 480 Domuz 82 400 658 780 Kuşlar 185 650 17 494 550 Tavşanlar 24 970 297 200 Arı aileleri 23 970 588 590 Bulgaristan, kaz, eşek ve tavşan eti üretiminde ilk 10 ülke arasında yer almaktadır Kaynak: Yıllık Tarım Raporu, 2010 43

Bulgaristan ın Tarım ve Gıda sektörüne bakış Bulgaristan da et endüstrisi Bulgaristan hayvancılık ve et ürünleri imalatında uzun yıllara dayanan geleneklere sahiptir Yerel üreticiler salam, sucuk ve başka et ürünlerine ait bazı eşsiz tarifl ere sahiptir. Halihazırda ülke orijinal bir ürünün patentine sahiptir Gorna Oryahovitsa sucuğu. Aynı zamanda başka 7 et ürününe ilişkin olarak AB sınırlarına yönelik Mahfuz Coğrafi İsim etiketini alma sürecindedir Modern imalat tesisleri yerel üreticilerle en titiz uluslararası ve ulusal sağlık gereksinimlere riayet etme imkanı sağlamaktadır Et imalat sanayi, 65 kırmızı et işleme tesisi 30 beyaz et mezbahası, 283 imalat fabrikası ve otomasyonlu et kesim fabrikalarını kapsamaktadır, yani et sanayide toplam 378 şirket faaliyet göstermektedir 2010 yılında Bulgaristan da et üretimi aşağıdaki gibidir : Büyükbaş hayvanlardan elde edilen toplam et miktarı 610 ton Toplam 13 320 ton koyun eti Toplam 3 699 ton keçi eti Toplam 70 471 ton domuz eti Toplam 106 915 ton kanatlı hayvan eti Bulgaristan Avrupa nın en büyük kaz ciğeri üreticilerinden birisidir 44

Başarı Öyküleri Bella Bulgaristan Bella Bulgaristan Kuruluş: 92 Şehir: Plovdiv Çalışanlar: 4 000 Ürünler: Et ürünleri imalatı Bella Bulgaristan, ülkenin en büyük gıda üreticisidir ve et imalatı sanayiinde öncü konuma sahiptir Şirket 5 adet et işleme fabrikasına sahiptir 2004 Kasım ayından itibaren tüm üretim hatları НАССР sistemi sertifi kasıyla belgelendirilmiştir 10 000 noktya kadar direk dağıtım yapılmaktadır Bella Bulgaristan, kendi ticari yapısını kurduğu Romanya pazarında da başarılı bir şekilde çalışmaktadır Şirket, ürünlerini dört kıtada daha 20 ülkeye ihrac etmektedir - Türkiye, Slovenya, Moldova, Belçika, Hollanda, Malta, İtalya, İspanya, İsviçre, Dubai, Lübnan, ABD, Avustralya, İngiltere, Yunanistan vs Belle Bulgaristan 2011 yatırımcısı......holding, 2011 yılında 1.2 milyon levalık yatırım yapmıştır. 2000 yılından buyana yatırımları 10 milyon levayı aşmıştır. Bella ürünlerini 500 000 000 nüfusluk pazarlara ihraç etmektedir 45

Başarı Öyküleri Ameta Holding Ameta Holding Kuruluş: 95 Şehir: Razgrad Çalışanlar: 1000 Ürünler: Piliç eti ürünleri Ameta, Bulgaristan ın en büyük soğutulmuş kanatlı hayvan eti tedarikçisidir Şirket, gıda sanayi sektöründe en büyük şirketlerden birisi olup kümes hayvanları üretiminde liderdir. Şirketin Bulgaristan daki piliç üretimindeki pazar payı yaklaşık % 30 dur. Ameta, birinci sınıf piliç üretim kompleksi olup şirketin şu ana kadarki büyümesini sağlayacak tüm fi ziki kaynaklara sahiptir. Ameta ana ürünlerini piyasaya Ludogorsko pile adı altında sunmaktadır. Şirket, Yunanistan ve Romanya daki devamlı müşterilerinin yanısıra Hollanda, Fransa, Almanya ve Büyük Britanya gibi ülkelere de ihracat yapmaktadır. Ameta, taze tanelerin teslim alınmasından taze, besleyici ve lezzetli piliç ürünlerine dönüştürülmelerine kadar gerekli olan tüm bireysel süreçler üzerinde tam denetim uygulamaktadır. 46

Başarı Öyküleri Gradus Gradus Kuruluş: 92 Şehir: Sofya Çalışanlar: 1 100 Ürünler: Piliç eti imalatı Bulgaristan pazarının en büyük piliç eti üreticisi Şirket, kendisine ait yem fabrikası, yumurtlama tesisi, piliç aileleri sürüsüne ait çiftlik, piliç besleme çiftliği ve piliç eti imalatı tesisine sahip olup üretim devresini tamamlamıştır Gradus yem fabrikası, yılda 80 000 tonun üzerinde yem üretmektedir. Yambol ve Ruse üreme sürüsü çiftlikleri yılda 42 000 000 yumurta üretmektedir. Ruse, Çirpan, Yambol, Nova Zagora ve Haskovo daki Gradus piliç besleme çiftliklerinde yılda 20 000 000 üzerinde piliç üretilmektedir. Şirketin ürün portföyünde, aralarında soğutulmuş, dondurulmuş ve kullanıma hazır olmak üzere 150 ürün bulunmaktadır Gradus 36 000 000 bir günlük piliç üretimiyle ülkenin en büyük yumurta tesisine sahiptir. Gradus imalat fabrikasının kapasitesi satte 8 000 / yılda 40 000 ton piliç etidir 47

Bulgaristan un Tarım ve Gıda sektörüne genel bakış Şeker mamulleri sektörü Şeker mamulleri satışları son yılarda büyük artış kaydetmektedir Şeker mamulleri sektörünün temel özellikleri uzun yıllık gelenek ve mamullerde mükemmel kalitedir Son yıllarda ülkede üretim tesislerini kuran Nesstle ve Kraft Foods gibi fi rmalar tarafından sektöre önemli oranda yabancı yatırımlar yapıldı 2010 yılında şeker mamulleri satışları 41 milyon ton veya 421 milyon avro olarak değerlendirilmektedir Şeker, ülkenin temel ihracat ürünlerinden birisidir. Bulgaristan yılda yaklaşık 140 000 ton ihraç etmektedir Sektörün 2015 yılına kadar %45 lik bir büyüme göstermesi bekleniyor Şeker ve şekerleme ürünleri satışı, 2007-2010 2,8% 2,5% 2,5% 2,5% 2,5% 31,6% 31,1% 31,1% 31,1% 31,1% 65,6% 66,4% 66,4% 66,4% 66,4% 2007 2008 2009 2010 2011 Çikolata satışı Şeker ürünleri Sakız satışları Güneydoğu Avrupa nın tamamında satılan Kit Kat çikolataları Bulgaristan da üretilmektedir 48 Kaynak: Datamonitor, 2011

Başarı Öyküleri Zaharni Zavodi Zaharni Zavodi Kuruluş: 12 Şehir: Gorna Oryahovitsa Çalışanlar: 800 Ürünler: Şeker, Şeker mamulleri ve etil alkol üretimi Zaharni Zavodi, Bularistan ın en büyük gıda ürünleri üretim kompleksidir Zaharni Zavodi A.Ş. grubuna : şeker üretim fabrikaları, şeker mamulleri, etil alkol, matbaa, termik santral ve mekanik onarım hizmetleri fabrikası dahildir 2006 yılında şeker fabrikası Zahar EAD adında altında bağımsız şirket olarak ayrılmıştır Ayrı üretimlerin sanayi buharı ve elektrik enerjisine duyduğu ihtiyacın defalarca artması üzerine 60 yılında şirket bu ihtiyaçları karşılamak üzere kendisine ait termik santralini kurmuştur 70 yılında kağıt, mukavva, polietilen, polipropilen, alüminyum folyo ve başka malzemelerden ambalaj üretiminde uzmanlaşmış fabrika kurulmuştur Sladeya markalı şeker 2003 ve 2004 yıllarında Uluslararası Plovdiv Fuarı nda Kalite dalında altın madalya kazandı Zaharni Zavodi, sert şekerleme ve lokum üretiminde Bulgar pazarında liderdir Zaharni Zavodi A.Ş ve bağlı kuruluşlarının 2010 yılına ilişkin konsolide yıllık cirosu 54.4 milyon avrodur 49

Başarı Öyküleri Nesstle Bulgaristan A.Ş Nesstle Bulgaristan A.Ş Kuruluş: 39 Şehir: Sofya Çalışanlar: 1 100 Ürünler: Çikolata ve Şeker mamulleri 94 yılında Nestle, en büyük çikolata ve şeker mamulleri üreticisi olan ŞZİ Sofya yı satın almıştır Nestle Bulgaristan A.Ş gıda sektöründe Bulgaristan ın en büyük stratejik yatırımcılarından birisidir Nestle Bulgaristan ın ürün yelpazesi : çocuk yemekleri, mutfak ürünleri, çikolata, çikolatalı şekerleme, tatlılar, çikolatalı ve sade bisküviler, süt ürünleri, tahıllı tatlılar, evcil hayvan mamaları vs gibi ürünler içerir Nestle Adil Çalışma Birliği (Fair Labor Association FLA) ile partner olan ilk gıda üreticisidir Şirketin satışları 2010 yılında %2 lik bir artışla 260 milyon levaya ulaşmıştır. 94 yılından bu yana şirket sadece sabit varlıklar ve çalışanlara eğitim programlarına 80 milyon levalık yatırım yapmıştır. Kit Kat çikolatalarının bazı değişik çeşitleri tamamen Bulgaristan da üretilir ve dünyanın çeşitli ülkelerine ihraç edilir. 50

Başarı Öyküleri Kraft Foods Bulgaristan Kraft Foods Bulgaristan Kuruluş: 24 Şehir: Svoge Çalışanlar: 600 Ürünler: Çikolata ürünleri üretimi ve kahve paketlemesi 93 yılında Kraft Foods Svoge şehrindeki çikolata fabrikasını satın alarak bulgar pazarına girmiştir Kraft Foods Bulgaristan, dünya gıda endüstrisinde ikinci sırada yer alan Kraft Foods Inc in şubesidir Şirket Bulgaristan da çikolatalı ürünler ve kahve üretiminde liderdir Şirket, iyi bilinen ve beğenilen Nova Brazilia, Yakobs, Milka, Tobleron, Sushcard ve Svoge markalarının sahibidir Nova Brazilia, paketlenmiş kafve sektöründe Bulgaristan da tartışmasız liderdir. Bulgaristan da satılan her iki paket kahveden birisi Nova Brazilia dır. Kraft Foods Svoge fabrikasında üretilen ürünlerin yaklaşık %25 i ihracat amacıyla üretilmektedir ana istikametler Romanya, Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri, Türkiye ve Kuzey Amerika dır. Svoge fabrikasında üretilen ürün çeşitlerinin yıllık üretim kapasitesi yaklaşık 12 bin ton üründür. 51

Gıda ve tarım sektörüne genel bakış Ekmek ve ekmek ürünleri Bulgaristan ekmek ve ekmek ürünleri piyasası oldukça parçalı haldedir Sektör ürünlerinin %60 ı küçük ve orta ölçekli butik fi rmalar tarafından üretilmektedir Yakın gelecekte sektörün birleştirilmesi bekleniyor Sektör güçlü bir ihracat eğilimine sahiptir Prodotti di panificazione 2008-2010 Ekmek yapım ürünleri (ton) 2008 2009 2010 Galeta ve diğer şekerleme ürünlerinin imalatı 10 918 10 263 10 354 Galeta ve diğer şekerleme ürünlerinin ihracatı 8 478 9 513 11 276 Bisküvi imalatı 73 236 79 473 80 636 Bisküvi ihracatı 22 208 25 363 30 914 Unlu Mamüllerin imalatı 485 766 473 959 475 597 Unlu Mamüllerin ihracatı 20 338 18 295 21 272 2010 yılında tahıl ekilen alanların %62,4 lük bir kısmını buğday oluşturmuştur Hububat üretimi, 2009-2010 Coltura Ekilebilir arazi (hektar) Ortalama verim (ton / hektar) Üretim (ton) 2009 2010 2009 2010 2009 2010 Buğday 1 247 718 1 131 565 3. 3.62 3 976 852 4 094 597 Çavdar 9 953 10 795 1.90 1.62 18 858 17 511 Tritikale 5 958 11 010 2.89 2.67 17 227 29 443 Arpa 258 499 245 328 3.32 3.40 858 679 833 271 Yulaf 996 24 353 1.54 1.73 30 723 42 045 Tahıl için mısır 274 229 327 525 4.71 6.25 1 290 833 2 047 414 Pirinç 8 312 11 975 5.23 4.80 43 441 57 432 Dobruca (Kuzeydoğu Bulgaristan) bölgesi, Balkanların tahıl ambarı olarak bilinir 52 Kaynak: Yıllık Tarım Raporu, 2010, Business Monitort

Başarı Öyküleri Çipita Bulgaristan A.Ş Çipita Bulgaristan A.Ş Kuruluş: 95 Şehir: Sofya Çalışanlar: 700 Ürünler: Kruvasan üretim ve satışı Chipita Bulgaristan 35 ülkede güçlü varlığı olan Yunan Chipita SA şirketinin bir parçasıdır Şirket son 10 yıl içerisinde Bulgaristan a 45 milyon avroluk yatırım yapmıştır Chipita Bulgaristan, kruvasan ve ambalajlı kahvaltı ürünlerinde Bulgar pazarının %75 lik payına sahiptir Markalar: kruvasan, rulo ve pasta 7days, ekmek dilimleri 7days Bake Rolls ve diğerleri Chipita Bulgaristan şekerleme mamulleri pazarına sunduğu yeni kruvasanla, piyasada olay yarattı. Double kruvasanlari, Çipita nın mahfuz markası olan kruvasan sevenlerini fetheden en yeni lezzetleri oluşturmaktadır. 2001 yılında Avrupa Altın Kalite Ödülü ne (New Millennium Award) layık görülmüştür. Chipita Bulgaristan fabrikaları ABD Fırıncılar Enstitüsü (American Institute of Baking) sertifi kaları ve Avrupalı ortakları tarafından istenilen diğer belgelere sahiptir. 53

Gıda ve tarım sektörüne genel bakış Bulgaristan da şarap üretimi uzun yıllara dayalı geleneklere sahiptir 2009 yılında Bulgaristan da üzüm bağları 101 434 hektar olup, ortalama verim 4 944 kg / ha olmuştur (kırmızı üzümde 5 240 kg / ha, beyaz üzümde 4 424 kg/ha ve sofralık üzümde 5 315 kg / ha. Bulgaristan da toplam 710 milyon litre kapasiteli 220 den fazla şarap imalathanesi mevcut 2009 yılında ülkede 281 302 ton üzüm üretilmiştir(% 93,6 şaraplık üzüm ve %6,4 sofralık üzüm) Toplam bağ hektar (2006-2009) 128 857 120 341 110 816 101 434 2006 2007 2008 2009 Üretilen üzüm dağılımı (2009) Dğer ürünler 8,3% Tüketim için üzüm 12,7% Endüstriyel revizyon üzüm 64,1% 2009 yınında elde edilen üzümün 35 877 tonu doğrudan tüketim amaçlı iken, yaklaşık 245 425 tonu şarap ve başka şarap türevleri üretiminde kullanılmıştır. 2009 yılında 1 397 396 hektolitre şarap üretilmiştir Diğer işlenmiş üzüm 14,9% Bulgarlar şarapçılık alanındaki becerilerini şarap tanrısı Dionysos ile birlikte üzüm yetiştirmeye, şarap üretimine ve şarap içmeye önem veren kadim taraklardan almıştır. 54 Kaynak: Tarımsal rapor 2010

Gıda ve tarım sektörüne genel bakış...bulgaristan dünyanın en büyük şarap ihracatçılarından biridir Bulgaristan geleneksel olarak ürettiği şarabın %80-90 ını ihraç etmektedir İhraç edilen şarabın %80 den fazlası şişelenmiş şekildedir 2010 yılının ilk üç ayında şarap ihracatı 2009 un aynı dönemine göre %50 lik artış kaydetmiştir Şarap İhracatı (bin litre) (2008-2009) 72 590 2008 2009 Halihazırda Bulgaristan dünyanın ilk 20 şarap ihracatçısından birisidir 43 343 Şişelenmiş Şarap 14 296 8 945 Ev yapımı şarap 584 1 503 Köpüklü şarap Ülkelere göre şarap ihracatı (toplam ihracattan %) Diğerleri 11,5% Almanya 1,6% Çek Cumhuriyeti 4,6% Birleşik Krallık 3,1% Rusya 49,1% Polonya 30,0% Bulgaristan ın şarap ihraç ettiği ana dış ticaret partnerleri Rusya, Polonya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya ve Belarus gibi orta ve doğu Avrupa ülkeleridir. Son yıllarda bulgar şarapları Almanya, İngiltere, ABD ve başka ülkeler gibi yeni pazarlara girmektedir Geçen asrın 70-80 yılları arasında Bulgaristan Fransa dan sonra en dünyanın en büyük şişelenmiş şarap ihracatçısı idi. Kaynak: Tarımsal rapor 2010 55

Gıda ve tarım sektörüne genel bakış Bulgaristan ın neredeyse tamamı şarap üretimine müsaittir ve ülkede beş şarap üretim bölgesi oluşturulmuştur Bulgaristan da, sadece ülkeye özgü çeşitler de dahil olmak üzere, çok çeşitte şarap üretilmektedir Konum Aroma Renk Şeker seviyesi Pamid Doğu ve Güney Doğu Meyveli, hafi f, kırsal Mavrud Güney Bölgesi Keyifl i meyve ve baharat aromaları Yakut Kuzey Bölgesi Nebbiolo Zengin tadı ve Syrah baharatlı biberli aroması Geniş Melnik Güneybatı Yoğun aroma, meyveli kiraz aroması hakim, yeterli yoğunluk ve tipik baharatlı ekşilik Gamza Kuzey Bölgesi Topraktan gelen, güçlü tanenler ile kırmızı meyveler ve aromaları ile hafi f kırmızı şaraplar Dimyat Güney Bölgesi Bu üzüm, sulu, lezzetli ve vanilya bir tadi ile tazedir Misket Güney Bölgesi Ahenkli tadı ve hoş aroma, kuru aksan muscat kayısı, yabani çilek ve bal kırmızı üretimi için siyah, hafi f sofra şarapları Sık, koyu yakut kırmızısı şarap üretimi için kırmızı Yüksek kalitede tatlı masa şarabı üretimi için mavi - siyah renk Kiraz rengi ile mor üreten güçlü kırmızı şaraplar Hafi f yakut şarap üretimi için koyu mavi-siyah Brendi / raki için düşük beyaz sofra şarabı ve kaliteli madde için yeşil Sarı renkte sofra şarapları üretimi için menekşe pembe - kırmızı Asidite düzeyi 18 24% 4-5g/dm3 17 23% dai 6,1 ai 10,7g/dm3 23-34% 20-24% 6-8 g/dm3-22% 18-21% 5,4-6g/dm 3 56 Kaynak: şirket yönetimi ile görüşmeler

Gıda ve tarım sektörüne genel bakış Winery Vidin Winery Lopushna Maxima Sellars Telish/Kastra Rubra Winery Medi Valley Logodaj Winery Damianitsa Vinal Bouquet Telish Winery Pleven Rose Valley Chateau Copsa Bessa Valley / Enira Villa Vinifera Todoroff Maxima Sellars Winery Asenovgrad Winery Ruse Levent Domaine Boyar Midalidare Estate Edoardo Miroglio Korten, Sinite Santa Sarah skali Minkov Brothers Winery Burgas Winery Han Krum Via Pontica Domain Menada Katardzhina Evksinograd Winery Varna 57

Başarı Öyküleri Domein Boyar Domein Boyar Kuruluş: 91 Şehir: Sofya Çalışanlar: 290 Ürünler: Bulgar malı Şarap üretimi ve ihracatı Uzun yıllara dayanan tecrübe, nesillerdir süren becerikli şarapçılar, titiz laboratuvar çalışması ve en modern üretim teknolojilerinin kullanımı Ekonomik geçiş döneminde, Domein Boyar, Avrupa, Kuzey Amerika, Afrika ve Asya da Bulgar şaraplarının en büyük ve en prestijli üreticisi ve ihracatçılarından biri oldu Şirketin zengin portföyü muhtelif çeşit ve tarzlarda ürün yelpazesine sahip 120 nin üzerinde ürünü kapsamaktadır 2010 yılından itibaren Santa Ana Ventures yatırım fonu şirket sermayesinin %100 ne sahibi oldu Domain Boyar ve Sinite Skali prestijli İngiliz AC Nielsen in İlk 50 klasmanına girebilen tek Bulgar şaraplarıdır. Domain Boyar izbeleri Sliven Sinite Skali Şaraphane Korten İzbesi Şumen Şaraphanesi Domaine Boyar şarapları her yıl ulusal ve uluslararası yarışmalardan ödül kazanmaktadırlar. 58 Domain Boyar bütün dünyaya ihracat yapan en büyük Bulgar şarabı ihracatçılarından birisidir ve ürünlerinin %80 i dünya pazarlarına ihraç edilmektedir. Şirketin ana pazarları Büyük Britanya, Benelüks, Rusya, Kanada, ABD ve İskandinavya ülkeleridir.

Başarı Öyküleri Eduardo Mirolio Şarap İzbesi Eduardo Mirolio Şarap İzbesi Kuruluş: 2002 Şehir: Elenovo Köyü, Nova Zagora Çalışanlar: 130 Ürünler: Butik serilerde yüksek kaliteli ve sınırlanmış miktarlarda kırmızı şaraplar İzbe, ilk üretimini Ekim 2005 te gerçekleştirmiştir Halihazırda seçkin fransız ve bulgar fi liz malzemelerinden ekili 220 hektar üzüm bağı ekilmiştir Edoardo Miroglio, Cabernet Sauvignon, Merlot, Syrah, Cabernet Franc, Pinot Noir, Chardonnay, Muscat Ottonel, Traminer, Sauvignon Blanc, Mavrud, Rubin ve Melnik 55 gibi cinsler yetiştirmektedir Edoardo Mirolio şarap izbesinin yıllık üretim kapasitesi 1 Milyon litre şaraptır Şimdiye kadar Edoardo Mirolio şarap izbesine yaklaşık 22 milyon avroluk yatırım yapılmıştır. Bulgar ve ihracat pazarlarına sunulan 3 ana ticari marka : Edoardo Miroglio Sant Ilia Saint Ilia Estate Fransa da düzenlenen Uluslararası Mondial du Rosé Yarışmasının 8. de Edoardo Miroglio şarap izbesi Spiral 2010 Rose şarabıyla Gümüş Madalya ya layık görüldü. 59

Gıda ve tarım sektörüne genel bakış Su ve Alkolsüz içecek... Meşrubat satışları 0,9% 2,2% 0,9% 2,5% 0,9% 3,1% 0,8% 3,0% 27,2% 28,5% 28,0% 28,0% 69,6% 68,0% 68,0% 68,1% 2007 2008 2009 2010 Gazlı içecekler Meyve Suları Buzlu çay/kahve Enerji içecekleri ve konsantreleri Su ve alkolsüz içecek üretimi Bulgaristan da iyi gelişmiş bir sektördür ve çok sayıda kaliteli üretici bulunmaktadır Bulgaristan da kişi başına alkolsüz içecek tüketimi Batı ve hatta orta Avrupa nın başka ülkelerine kıyasla hala nispeten düşük seviyelerdedir Sektörün en büyük temsilcileri ürünleri büyük ticaret zincirlerinde olduğu gibi küçük marketlerde de sunulan yerli şirketlerdir Şişelenmiş su satışları (2007-2010, milyon litre ve milyon Euro) Şişelenmiş su (milyon Euro) Şişelenmiş su (milyon litre) 250 den fazla mineral su kaynağı (Fransa - 64, İspanya - 89) Su kaynaklarının kapasitesi saniyede 0,5 litreden 63 litreye kadardır. Toplam kapasite 3 100 litre / sn üzerindedir Derinlik 400-1 500 m Sıcaklık - 13 С - 102 С Pazarda 44 su markası bulunmaktadır tmineral suyun alkolsüz içecek pazarındaki payı %27,5 dir 60 Kaynak: Yıllık Tarım Raporu, 2010

Gıda ve tarım sektörüne genel bakış Bira... Uzun yıllara dayanan gelenek Bulgaristan ın ilk bira fabrikası 1882 yılında açılmıştır En büyük uluslararası üreticilerden 3 ü Bulgaristan pazarında yer almaktadır Sektörde yaklaşık 10 000 kişi istihdam edilmektedir 2010 yılında sektöre yapılan yatırımlar 23 milyon avroya ulaşmıştır 2010 yılında 5,7 milyon hl bira üretilmiştir 2009 yılında 51 000 hl bira ihraç edilmiştir Arpa Şerbetçi otu 2009 2010 2009 2010 Hasat alanı(hektar) 258 499 245 328 144 84 Ortalama verim (ton / 3,32 3,40 0,89 0,99 hektar) Üretim (ton) 858 679 833 271 129 84 Bira satışları, 2007-2010 Bira (milyon Euro) Bira (Milyon Litre) Kaynak: Yıllık Tarım Raporu, 2010 61

Başarı Öyküleri Coca-Cola Coca-Cola Hellenic Şişeleme Şirketi Bulgaristan Kuruluş: 65 Şehir: Sofya Çalışanlar: 1 300 Ürünler: Alkolsüz içecek üretimi ve şişeleme Coca-Cola Bulgaristan pazarına 65 yılında girdi ve Bulgaristan Coca- Cola nın o yerel Texim işletmesiyle birlikte üretime başladığı eski sosyalist ülkeler bloğunun ilk ülkesi oldu 92 yılında, Coca-Cola Hellenic Şişeleme Şirketi Bulgaristan fabrikasını satın aldı Şirket ülkenin en büyük alkolsüz içecek üreticisidir. Şirketin portföyü Coca Cola, Coca-Cola Light, Fanta, Sprite, Kapi, Schweppes, Bankya, Nestea markalarını kapsar Bulgaristan da Coca-Cola portföyündeki ürünlerini sahip olduğu 3 fabrikada şişelemektedir Kostinbrod, Tırgovişte, Bankya 2011 sonbaharında Sofya aralarında başkentlerin de bulunduğu 14 Avrupa şehri arasında Coca-Cola Hellenic in yapacağı önemli yatırım için birinci seçildi İnsan kaynakları ve Maliye alanlarında Birleşik hizmetler merkezi. 62

Başarı Öyküleri Devin A.Ş Devin A.Ş Kuruluş: 92 Şehir: Devin Çalışanlar: 500 Ürünler: Mineral su, kaynak suyu, gazlı ve gazsız alkolsüz içecek şişeleme ve satışı Bulgaristan daki en büyük su şirketi Devin A.Ş., Devin markasıyla şişelenen mineral suyun elde edildiği Rodoplar dağınındaki Devin şehri bölgesinde 3 ve 5 nolu sondajlara ait imtiyaz hakkına sahiptir Devin suyunun şişelenmesi son derece yüksek kalite standartları ortamında gerçekleştirilmektedir. Standartlar her gün takip edilmektedir ve laburatuvar tarafından kaydedilmektedir ve uluslararası standart ve süreçlere uygun şekilde yerine getirilmektedir Devin mineral suyu Rodoplarda ekolojik temiz bölgede 700 merte derinlikten, 44 C sıcaklıkta kaynamaktadır. 2008 yılında Devin şişeleme fabrikasını tamamen yenileyerek, kapasitesini, saatte 45000 şişeye yükseltmiştir İnternational in bir parçası olan Advent Water şirketin %97.9 luk hissesini satın almıştır 2011 yılında Devin ile Filikon uzun vadeli sözleşme imzalamıştır. Bu sözleşmeye göre Devin AŞ Fresh markasının gelişmesinden ve Bulgaristan ile Romanya pazarlarında satışından sorumlu olacaktır. 2007 Ağustos ayında Devin A.Ş sermayesini arttırarak kamuya açılmıştır ve hisseleri Bulgaristan Menkul Kıymetler Borsasında satılmaya başlamıştır 2010 yılında Devin A.Ş Alkolsüz içecek sanayiinde Yenilik ödülünü kazandı. 63

Başarı Öyküleri Carlsberg Bulgaria Carlsberg Bulgaristan Kuruluş: 1882 Şehir: Şumen Çalışanlar: 600 Ürünler: Bira üretimi Carlsberg Bulgaristan, 2002 yılında satın aldığı en eski bulgar bira üreticisi olan Şumensko Pivo nun devamıdır Şirket, bira sektöründe Bulgaristan ın en hızlı gelişen şirketidir 2004 Eylül ayında Şumensko Pivo ile Pirinsko Pivo, kaynaklarını ve aktifl erini Carlsberg Bulgaristan çatısı altında birleşmiştir. Karlsberg Bulgaristan 2010 yılı boyunca sürekli büyüyen, 2011 yılının ilk iki ayı içerisinde ise Bulagr bira pazarında birinci sırada yerini alan ülkedeki tek bira şirketidir. Carlsberg Group 150 den fazla pazarda satış, Şumen ve Blagoevgrad da dahil olmak üzere 75 fabrikada üretim yapmaktadır. Bu bira fabrikaları 25 ülkeye yayılmış bir şekildedir, onlardan biri de Bulgaristan dır. Carlsberg in Bulgaristan da sunulan markaları arasında Şumensko, Prinsko, Tuborg, Carlsberg, Holsten, Budvaizer Budvar, Betari, Somersby... gibi markalar yer alır. Carlsberg Group: Batı Avrupa da 1 numaradır Doğu Avrupa 1 numaradır Dünya çapında 5. sıradadır 64

Başarı Öyküleri Kamenitza Kamenitsa A.Ş Kuruluş: 1881 Şehir: Plovdiv Çalışanlar: 780 Ürünler: Bira üretimi Kamenitsa Bulgaristan bira endüstrisine 1881 yılında girmiştir 95 yılında şirket InBev tarafından, 2010 yılında ise StarBev tarafından satın alınmıştır AC Nielsen verilerine göre Kamenitsa 2011 yılının Eylül ayında %31,3 lük bir payla tekrar bulgar pazarının lideri olmuştur. Kendi markaları: Kamenitsa Astika Burgasko Lisanslı Markalar: Beck s - Staropramen - Stella Artois Kamenitsa Plovdiv ve Haskovo bira fabrikalarında önemli yatırımlar gerçekleştirmiştir. 2011 yılında toplam 18 milyon levalık yatırım yapılmıştır, son dört yılda ise toplam 68 milyon levalık yatırım yapılmıştır. 2012 yılında planlanan yatırım miktarı yaklaşık 14 milyon levadır. 2004 yılında Kamenitsa A.Ş ilk bulgar alkolsüz bira üretimine başlamıştır, bu bira şimdiye kadar Bulgar pazarında eşi olmayan bira olmayan devam etmektedir (Kamenitsa %0). 65

Başarı Öyküleri Heineken (Zagorka) Heineken(Zagorka) Kuruluş: 94 Şehir: Stara Zagora Çalışanlar: 570 Ürünler: Bira üretimi ve şişelemesi Zagorka A.Ş. 02 yılında Stara Zagora da kurulan ilk bira fabrikası ile başlayan 100 yıllık geçmişi olan biracılık geleneklerine sahiptir Şirket sektöründe lider, cazip bir işveren ve Bulgarlar için örnek toplayıcı bir imaj oluşturmaktadır Son yıllarda Zagorka AŞ nin üretimi ve satışları artmaktadır ve fi rma ilk kez olmamak kaydı ile alanında liderliğini korumaktadır. Zagorka AŞ, Zagorka, Ariana, Stoliçno gibi tüm fi yat segmanlarında ve Heineken, Amstel, Starobrno ve Kaiser gibi kurumsal segmanda kazandıran ticari markalardan oluşan dengeli portföyüne sahiptir 98 yılında, Zagorka AŞ. gıda ve içecek sanayi sektöründe ve Orta ve Doğu Avrupa da biracılık şirketleri atasında uluslararası standart ISO 9002 sertifikasına sahip olan ilk biracılık işletmesi olmuştur. Fabrikanın 94 yılında özelleştirilmesinden bu yana Zagorka AŞ üretimin modernizasyonu ve genişletilmesine 110 milyonun avronun üzerinde yatırım yaparak Bulgaristan ın en modern bira fabrikası haline gelmiştir Zagorka markasını taşıyan ürünler ABD, Yunanistan, İngiltere, İspanya, Portekiz ve vb. gibi ülkelere ihraç edilmektedir. 66 İlk bira müzesi olan Zagorka Dünyası Bulgaristan da Kültür Bakanlığı tarafından sertifikalı ilk bira müzesidır.

Başarı Öyküleri Organik bio üretim Organik bio üretim. Doğa ile uyum Bulgaristan daki toprağın %90 ı bio tarım için elverişlidir. Bulgaristan da GDO lu ürünlerin üretimi yasaktır Son yıllarda Bulgaristan da organik ve bio gıda ve ürünlerin arzında olduğu gibi talebinde de önemli ölçüde artış görülmektedir İç pazarda bio ürün yelpazesi son bir yıl içerisinde 1 400 den 2 600 dan fazla ürüne yükselmiştir Uygun agro - ekolojik koşulların, uygun yasal çerçeve, teknolojik beceri ve sürdürlebilir kalkınmaya bağlılığın birleşimi Bulgaristan ı en zorlu pazarlara uygun çeşitli ürünleri ile güvenilir bir üretici haline getirmektedir. Bulgaristan da üretilen organik ürünler süt ürünleri, bal, şifalı ot ve çay, taze ve konserve sebze, baharat, kuruyemiş kapsamaktadır Yerli üretimin %90 ından fazlası Almanya, İsviçre, Fransa ve Hollanda ya ihraç edilmektedir Bulgaristan ın 2013 yılına ülkede satılan gıda ürünlerinin en az %3 ünün organik kökenli olacağını garantilemek zorundadır Organik Avrupa (Organic Europe) örgütüne göre, 2004 yılında Bulgaristan daki sertifi kalı organik üretim sadece yaklaşık 12 000 hektar kapsamaktadır. 2007 yılının başında Avrupa Birliği ortak tarım politikası tarafından getirilen kısıtlamaya göre, bu rakamın önemli ölçüde artması gerekmektedir 2010 yılı içerisinde Bulgaristan daki organik çiftlik sayısı %75 artmıştır 67