editörden Editörden ODTÜ Arkeoloji Müzesi nden Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mezunlarla İletişim Dergisi Haziran 2010 Sayı 45 ISSN: 1309-2626 ODTÜ Adına Sahibi Prof. Dr. Ahmet Acar Yazı İşleri Müdürü Prof. Dr. Bilgehan Ögel Yayın Kurulu Prof. Dr. Bilgehan Ögel Dr. Aydın Tiryaki Serpil Savaş Nihal Gerçek Reklam Sorumlusu Nihal Gerçek nihal@po.metu.edu.tr Kapak Fotoğrafı İdil Ayçe Aba Yazışma Adresi Mezunlarla İletişim Müdürlüğü ODTÜ Rektörlük 1. Kat 06531 Ankara Tel: (0312) 210 41 28 Faks: (0312) 210 13 58 e-posta: mezun@metu.edu.tr www.mezun.metu.edu.tr Grafik Tasarım: Gürkan Akbaş Yayına Hazırlayan Elma Teknik Basım Matbaacılık Çatal Sokak 11/A Maltepe 06570, Ankara Tel: (0312) 229 92 65-229 73 55 Faks: (0312) 231 67 06 www.elmateknikbasim.com e-posta: elma@elmateknikbasim.com Basım Tarihi: 30 Haziran 2010 ODTÜLÜ Dergisi, ODTÜ Kariyer Planlama Merkezi nin mali desteği ile yılda iki kez yayınlanmaktadır. Prof. Dr. Bilgehan Ögel bogel@metu.edu.tr Sevgili ODTÜ lüler ve ODTÜ Dostları, Üniversitemizin 2009-2010 Eğitim-Öğretim Yılı sona erdi. Bu yıl yapılacak olan Diploma Töreni nin diğerlerinden önemli bir farkı, 100.000 inci mezunumuza diploma verecek olmamız. Kurulduğu 1956 yılından bugüne, Türkiye de eğitim standartlarını yeniden oluşturan ve Ülkemize nitelikli mezunlar kazandıran Üniversitemizin nice başarılı mezunlar vermesini diliyor ve tüm mezunlarımızı kutluyoruz. Üniversitemizin son dönemde elde ettiği başarıları aynı ivme ile sürdürdüğünü görüyoruz. Türkiye ye nitelikli öğretim üyesi yetiştirmeyi amaçlayan Öğretim Üyesi Yetiştirme Programında (ÖYP), sözleşme imzalanan Türk üniversitesi sayısı 52 ye ve yurtdışı üniversite sayısı 22 ye ulaşmıştır. Bu kapsamda halen doktora öğrenimi gören araştırma görevlilerinin sayısı 590 a ve bugüne kadar doktora derecelerini alan ÖYP öğrencilerinin sayısı 130 a erişmiştir. Programın üstün başarısı üzerine, Yükseköğretim Kurulu, ÖYP yi kendi insiyatifinde uygulama ve tüm ülkeye yaygınlaştırma kararı almıştır. Aynı başarıyı yakalamaları umudu ile projeyi destekliyoruz. ODTÜ, tükettiği kaynaklardan daha fazlasını yaratan bir kurum kimliğine erişmektedir. Bugün Üniversitemizin harcadığı her 100 TL nin 35 TL si, dış kurumlarca desteklenen projelerden karşılanmaktadır. Üniversitemiz ile ilgili gelişmeleri size aktarmayı hedefleyen ODTÜLÜ Dergisi nin bu sayısında, yine ilginizi çekeceğini düşündüğümüz yazılar ile karşınıza çıkıyoruz. İlk olarak, ODTÜ nün kuruluşunun 54. yılının kutlandığı ODTÜ Günü Töreni ni kaleme alıyoruz. Rektörümüz Prof. Dr. Ahmet Acar, törende yaptığı konuşmada, devlet üniversitelerindeki ağır bürokrasiye dikkat çekerek, bu teşkilatlanma ilkesinin ve tabi olunan bürokratik kuralların, devlet üniversitelerinin lisansüstü eğitim ve araştırma misyonu geliştirmelerinde ve uluslararası rekabet edebilmelerinde ciddi dezavantaj yarattığının anlaşılması gerektiğini vurguladı. Gerekli düzenlemeler yapılmadığı takdirde, başarılı devlet üniversitelerimizin, uluslararası rekabette kaybedecekleri zeminin, ancak uzun bir süre içinde ve büyük maliyetler yüklenerek geri kazanılabilecekleri uyarısını yaptı. Geçen sayımızda, banka sektörünü ele alarak 4 büyük bankanın en üst düzey yöneticiliğini yapan mezunlarımız ile birer söyleşi yapmıştık. Okurlarımızdan gördüğümüz büyük ilgi üzerine, bu sayımızda da hem yurtiçi hem de yurtdışında, inşaat sektöründe başı çeken şirketlerin ODTÜ mezunu üst düzey yöneticileri ile söyleşi yapmaya karar verdik. Değerli mezunlarımız Evren Ersü (GAMA ENDÜSTRİ), Erhan Öner (TEKFEN HOLDİNG), Süleyman Son (TAV-TEPE İNŞAAT), Bülent Erdoğan (NUROL İNŞAAT) ve Tuna Aksel (YÜKSEL İNŞAAT) ile yaptığımız derin ve samimi sohbet toplantılarını sizlere aktarmaya çalışıyoruz. Yine Türkiye nin en büyüklerinden olan RÖNESANS İNŞAAT ve yöneticisi Erman Ilıcak ile ODTÜLÜ Temmuz 2009 sayımızda bir söyleşi yapmıştık. Yerimizin darlığı nedeni ile kendisinin hoşgörüsüne sığınarak, bu yazıyı tekrar yayınlamıyoruz. Şirketlerin yöneticileri ile görüşürken, Türk çimento sektörünün ortak sesi olmak için ve daha kaliteli ürün, daha verimli hizmet anlayışı ile kurulan ve bugün 61 kuruluşu temsil eden TÜRKİYE ÇİMENTO MÜSTAH- SİLLERİ BİRLİĞİ nin (TÇMB), yönetim kurulu üyesi, ODTÜ Mezunu Adnan İğnebekçili ile görüşmemek olmazdı. Sizlerden gelecek olumlu eleştirileri göz önüne alarak ilerideki sayılarda da, diğer sektörlerdeki yönetici mezunlarımızla söyleşi yaparak bu diziyi sürdürmek en büyük isteğimiz. Bu sayıda, sizlere Üniversitemizdeki bilimsel araştırmaları tanıtmaya devam ediyoruz. ODTÜ Beyin Araştırmaları Laboratuvarı, Çok Amaçlı İletken Polimerler, İnsan Postürü ve Türkiye Kuvvetli Yer Hareketi Projesi ni öğretim üyelerimizin kaleme aldığı yazılar ile tanıtmaya çalıştık. Numan Hoca mız bizi yine kırmadı ve Türkiye nin özel müzecilik alanında bir ilk olan ODTÜ Arkeoloji Müzesi ni ilgi çekici bir yazı ile bize tanıttı. Açık Ders Malzemeleri; Türkiye nin Dünyaya Açılan Penceresi, İGEM; Genç Genetik Mühendisleri Yarışıyor ve İnebolu için ODTÜ Projeleri yazıları, dergimizin karakterini yansıtan ve beğeneceğinizi umduğumuz diğer yazılar. 45. Sayımızı da keyifle okumanız ve Ocak 2011 de tekrar görüşmek umudu ile sevgi ve saygılarımı sunuyorum. ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45 1
içindekiler Haziran 2010 Sayı 45 ODTÜ nün 54. Kuruluş Yıldönümü Kutlandı 4 9 Kuzey Kıbrıs Kampusu nda ODTÜ Günü 10 Sunduğu 6 Projeyi TÜBİTAK, ODTÜ KKK nın Destekleyecek 11 ODTÜ Ormanına Yeni Fidanlar İnsan Postürü Nedir? 12 14 İGEM Genç Genetik Mühendisleri ve Sentetik Biyoloji Projeleri Yarışıyor Çok Amaçlı İletken Polimerler 18 20 ODTÜ Beyin Araştırmaları Laboratuvarı: Beyin-Bilgisayar Arayüzü çalışmaları 23 İnşaat Sektöründe Başa Koşan Kuruluşların ODTÜ lü Yöneticileri söyleşi Evren Ersü Erhan Öner Süleyman Son Bülent Erdoğan Tuna Aksel Adnan İğnebekçili ODTÜ güzeldir... 48 52 Kayıkla Kağnının Mucizeler Yarattığı Kent İnebolu için Projeler 2 ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45
Öğretim Üyelerimizin Ulusal ve Uluslararası Başarıları 57 62 Türkiye Kuvvetli Yer Hareketi Projesi ODTÜ Deprem Mühendisliği Araştırma Merkezi tarafından tamamlandı ODTÜ Arkeoloji Müzesi 64 67 Yatırım ve Finans Dünyasının 350 Duayeni İstanbul da Biraraya Geldi 68 ODTÜ Sanat Festivali 11. Yılına Ulaştı Açık Ders Malzemeleri 70 72 Topluluklardan Haberler Kitaplık 78 84 Öğrencilerimize Sağlanan Burs ve Yardımlar Karikatür 87 44. sayımızda, 53. sayfada İklim Değişikliği ve Karbon Dioksit başlıklı haberde, 2. sütun 8. satırda Sm 3 yerine Cm 3 ; 3. sütunda da 7 milyar yerine 7 milyon yazılmıştır. Düzeltir, bu hatadan dolayı özür dileriz. ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45 3
54. Kuruluş Yıldönümü ODTÜ Günü ODTÜ nün 54. Kuruluş Yıldönümü Kutlandı Üniversitenin mali koşulları, fiziki olanakları tabii ki önemlidir; ancak, üniversiteyi başarılı kılan asıl faktör binaların içindeki insanlardır; öğretim üyelerinin, idari personelinin, öğrencilerinin nitelikleridir, kalitesidir. Yeterli işgücüne sahip olmadan, nitelikli insan kaynaklarından feragat ederek, rekabet ortamında kalıcı üniversite başarısına ulaşmak mümkün değildir. Üniversitenin başarısı, nitelikli işgücünü ve başarılı öğrencileri cezbetmeye ve bu nitelikli insanları bünyesinde tutmaya dayanır. Üniversitemizin kuruluşunun kutlandığı ODTÜ GÜNÜ; bu yıl 28 Mayıs 2010 Cuma günü, Kültür ve Kongre Merkezi (KKM) nde düzenlenen bir törenle kutlandı. Törende, Dr. Aydın Tiryaki tarafından hazırlanan ODTÜ den Başarı Haberleri başlıklı görsel sunum ile Rektör Prof. Dr. Ahmet Acar ın açılış konuşması ardından, Üstün Hizmet ve Takdir Ödülleri sahiplerine sunuldu. Aynı gün öğleden sonra yapılan ikinci bölümde ise Turan Baskan Hizmet ve Teşvik Ödülü almaya hak kazanan Üniversitemiz idari personeline ödülleri verildi. Açılış konuşmasında; Üniversitemizin, Türk üniversitelerinde çok ciddi düzeye ulaşan öğretim üyesi açığının kapatılması amacıyla doktora eğitimine ağırlık verdiğini, Öğretim Üyesi Yetiştirme Programı (ÖYP) kapsamında sözleşme imzaladığımız Türk üniversitesi sayısının 52 ye ve yurtdışı üniversite sayısının 22 ye ulaştığını ifade eden Rektör Prof. Dr. Ahmet Acar; öğretim üye ve görevlilerimizin yürüttükleri araştırma projeleri ve uluslararası yayınların, Üniversitemizin temel ve uygulamalı araştırma faaliyetlerindeki başarısını yansıttığını söyledi. 4 ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45
54. Kuruluş Yıldönümü ODTÜ Günü Üniversitemizin yürüttüğü ulusal ve uluslararası destekli araştırma ve Döner Sermaye projelerinin 2009 yılı harcamalarının 100 milyon TL yi aştığını ve araştırma faaliyetleri kapsamında iki önemli gelişmeyi belirten Rektör Prof. Acar; ODTÜ Güneş Enerjisi Araştırmaları Merkezi nin (GÜNAM), DPT den sağlanan maddi destekle bir mükemmeliyet merkezi olarak 2009 yılında faaliyete geçtiğini anlattı. İkinci önemli gelişmenin, ODTÜ Mikro - Elektro - Mekanik Sistemler Merkezi mizin (ODTÜ-MEMS), Avrupa Birliği 7. Çerçeve Programı kapsamında kazandığı önemli destek olduğunu vurgulayan Rektör Prof. Acar; ODTÜ-MEMS tarafından verilen projenin, Regional Potential (REGPOT) programına başvuran yaklaşık 320 proje önerisi içinde kabul edilen 16 proje arasına girmeyi başardığının altını çizdi. Proje kapsamında ODTÜ ye verilen proje desteğinin 2,7 milyon Avro olduğunu ve bu miktarın bugüne kadar Türkiye den bir üniversite veya araştırma kurumunun Avrupa Birliği nden aldığı en yüksek destek olduğunu açıklayan Prof. Acar; yine, Intel Corporation ile imzalanan sözleşme kapsamında, Intel tarafından ODTÜ-MEMS in teknik altyapısını desteklemek üzere 2,5 milyon Dolar değerinde teçhizat bağışı sağlandığını da dile getirdi. Rektör Prof. Dr. Ahmet Acar, konuşmasında; ODTÜ Teknokent in başarısı ve hızlı gelişme çizgisinin, 2009 yılı sonu itibarıyla 248 Teknokent firmasına, 3 bin 500 çalışana ve yıllık Ar-Ge ürünü ihracatında 35 milyon Dolar a eriştiğini kaydederek ODTÜ Kuzey Kıbrıs Kampusu muzun, bu yıl beşinci akademik yılını tamamladığını bildirdi. Beş yılın, bir üniversitenin yaşamı içinde, kuruluşunu bile tamamlayamayacağı kadar çok kısa bir süre olduğunu, ODTÜ nün 54 yıllık geçmişiyle karşılaştırıldığında, ODTÜ Kıbrıs Kampusu nun beş yıl içinde çok büyük bir mesafe aldığının görüldüğünü beyan eden Prof. Ahmet Acar; kampusun, bu süre içinde 13 lisans ve 6 yandal programı açtığını ve lisansüstü eğitime başladığını, öğrenci sayısının da, 300 den bin 500 e yükseldiğini anlattı. Konuşmasına devamla, yükseköğretim sektörünün tüm dünyada, bölgemizde ve ülkemizde önemli değişimlere sahne olduğunu ifade eden Prof. Ahmet Acar; Yükseköğretim, ulusal sınırlar düşünülerek ve hatta dar bir coğrafi bölge hedeflenerek kurgulanabilecek bir olgu olmaktan çıkmıştır. Tüm dünyada öğrenci hareketliliği hızla artmakta, rekabette coğrafi sınırlar kalkmakta, çok sayıda dünya üniversitesi açtıkları yeni kampuslarla ve yürüttükleri ortak programlarla ulusal sınırlarının dışına çıkmaktadır. Orta Doğu ve Doğu Avrupa bölgesinde de birçok ülke, yükseköğretim merkezi haline gelebilmek amacıyla iddialı programlar yürütmekte ve büyük yatırımlar yapmaktadır. Diğer taraftan, bazı bölge ülkeleri de öğrencilerini yurtdışındaki en iyi eğitim kurumlarına göndermek için anlaşmalar yapma arayışı içindedir. Son aylarda eğitim ve araştırma alanında işbirliği yapmak amacıyla üniversitemizi ziyaret eden yabancı heyet sayısı rekor düzeye ulaşmıştır. Ülkemizde ise izlenen en önemli gelişme, çok sayıda yeni devlet ve vakıf üniversitesinin kurulması ve mevcut üniversitelerin kontenjanlarının artırılmasının sonucu olarak, lisans eğitimindeki toplam arzın hızla yükselmesidir. Yakın gelecekte, Türk Alman, Türk İngiliz, Türk İtalyan ortaklıklarıyla yeni devlet üniversitelerinin kurulması ve bu yolla uluslararası rekabetin daha etkili bir şekilde Türk yükseköğretim piyasasına girmesi gündemdedir. Bu ortamda Türk üniversiteleri, bir taraftan ülke içinde arz talep dengesindeki kaymaya, diğer taraftan da hızlanan uluslararasılaşma süreçleriyle yaratılan fırsatlara ve artan rekabete uyum göstermek zorundadır. Ulusal ve uluslararası rekabetin arttığı yükseköğretim - araştırma sektöründe, Türk üniversitelerinin ve özellikle bürokratik kurallarla bağlanmış devlet üniversitelerinin misyonlarını nasıl ayrıştıracakları ve sürdürülebilir rekabet stratejilerini nasıl geliştirecekleri yaşamsal bir konu haline gelmiştir. dedi. Rekabet ortamında sürdürülebilir üniversite başarısının, nitelikli insan kaynağı, yeterli maddi olanaklar ve etkili yönetim/yönetişimle sağlanabileceğine değinen Rektör Prof. Acar sözlerini; Üniversitenin mali koşulları, fiziki olanakları tabii ki önemlidir; ancak, üniversiteyi başarılı kılan asıl faktör binaların içindeki insanlardır; öğretim üyelerinin, idari personelinin, öğrencilerinin nitelikleridir, kalitesidir. Yeterli işgücüne sahip olmadan, nitelikli insan kaynaklarından feragat ederek, rekabet ortamında kalıcı üniversite başarısına ulaşmak mümkün değildir. Üniversitenin başarısı, nitelikli işgücünü ve başarılı öğrencileri cezbetmeye ve bu nitelikli insanları bünyesinde tutmaya dayanır. Üniversitelerimizde nitelikli akademisyen arzının artırılmasının önemi ortadadır. Bu kapsamda, ODTÜ olarak başlattığımız ve başarıyla yürüttüğümüz Öğretim Üyesi Yetiştirme Programının (ÖYP), bundan sonra YÖK tarafından yaygınlaştırılacak uygulamasının bu hedefe ne düzeyde ulaşacağı, Türk yükseköğretiminin orta vadedeki gelişmesini yakından etkileyecektir. Türk ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45 5
54. Kuruluş Yıldönümü ODTÜ Günü devlet üniversitelerinin bu alanda, yani nitelikli akademik ve idari personeli cezbetmekte karşılaştıkları büyük sorunların çözümü için ücretlerin ve personel rejiminin acilen ve ciddi olarak iyileştirilmesi bir zorunluluktur. şeklinde sürdürdü. Devlet üniversitelerinde geçerli olan teşkilatlanma ve yönetim modelindeki sorunlara da kısaca değinen Prof. Acar, Devlet üniversitelerimiz, lisans düzeyinde eğitim veren kurumlar öngörülerek yazılmış bir yasaya ve çeşitli bürokratik kurallara tabidir. Bu teşkilatlanma ilkesinin ve tabi olunan bürokratik kuralların, devlet üniversitelerinin lisansüstü eğitim ve araştırma misyonu geliştirmelerinde ve uluslararası rekabet edebilmelerinde ciddi dezavantaj yarattığı artık anlaşılmalıdır. Yapılanmada, yönetimde ve personel rejiminde ne tür değişiklikler yapılması gerektiği, dünyanın başarılı araştırma üniversitelerinin son yüzyıl içindeki evrimlerinden de gözlenebilir. Bu adımlar atılmadığı taktirde, başarılı devlet üniversitelerimizin uluslararası rekabette kaybedecekleri zemin, ancak uzun bir süre içinde ve büyük maliyetler yüklenerek geri kazanılabilecektir. dedi. Rektör Prof. Dr. Ahmet Acar, konuşmasının son bölümünde; Üniversitemizin, bilimin ve toplumumuzun gelişmesinde önemli sorumluluklar yüklendiğini, genç nesilleri en iyi şekilde yetiştirmenin, yeni bilginin ve teknolojilerin yaratılmasına katkı sağlamanın bu sorumluluğun bir parçası olduğunu, Üniversitemizin, ülkemizde akılcılığın ve bilimsel düşüncenin gelişmesi; laikliğin, hukukun üstünlüğünün, insan haklarının ve temel özgürlüklerin korunması; kadın-erkek eşitliğinin sağlanması gibi çağdaş, evrensel demokratik değerleri savunan bir kurum olduğunu belirterek; Bu değerleri paylaşan ve çalıştıkları sektörlerde yüklendikleri liderlik rolüyle toplumumuzun gelişmesine önemli katkılarda bulunan kişilerin başarılarını takdir etmenin ve desteklemenin de, ODTÜ olarak, görevimiz olduğunu düşünüyoruz. dedi. Bu nedenle, ODTÜ Senatosu nun her yıl, bilim, teknoloji ve sanat alanında ulusal ve uluslararası başarıya ulaşmış ve toplumumuzun gelişmesine ve çağdaşlaşmasına önemli katkılarda bulunmuş insanlara ödül verdiğini söyleyen Prof. Acar, konuşmasının sonunda; ODTÜ Senatosu nun Üstün Hizmet ve Takdir Ödülleri ni alanları açıkladı. ODTÜ Üstün Hizmet Ödülü, Üniversite Senatosu nca, bu yıl Erol Üçer e verildi. İnşaat, taahhüt ve enerji sektörlerinde başardığı projeler ve getirdiği yeniliklerle ülke ekonomisinin gelişmesinde önemli rol oynayan GAMA Holding in kuruluşunda ve gelişmesindeki vizyoner liderlik; iş dünyasında örnek alınan, güvenilir ve saygın kişiliğe sahip olması; bir sanatsever olarak Türk sanat değerlerinin korunması ve sanat yaşamımızın geliştirilmesi için yürüttüğü çalışmalar; korunmaya muhtaç çocuk ve gençlere yardım eli uzatan ve gençlerin eğitim olanaklarının iyileştirilmesi için sürekli projeler üreten bir toplum önderi olması; Üniversitemize ve diğer eğitim kurumlarına verdiği büyük maddi ve manevi destekler; sağladığı maddi yardımın yanı sıra kendi zamanını ve birikimini cömertçe sunan gerçek bir yardımsever, sosyal sorumluluk sahibi örnek bir insan olması nedenleriyle Erol Üçer e ODTÜ Üstün Hizmet Ödülü verildi. Üniversitemiz mezunlarından Özhan Akçalı; MESA nın kuruluş yıllarından başlayarak, ülkemiz planlama ve mimarlığına proje ve tasarım kapsamında yaptığı önemli katkılar, özellikle nitelikli çağdaş konutların ve konut alanlarının tasarım ve yapımında üstlendiği öncü rol, MESA - ODTÜ ilişkilerini de geliştirerek ODTÜ nün çeşitli birimlerine yaptığı maddi-manevi katkılar, Mimarlık Fakültesi Mezunları Derneği nin kurulmasındaki çabaları ve MESA nın çeşitli illerimizde çok sayıda ulusal sanat, kültür ve eğitim faaliyetlerinin düzenlenmesinde üstlendiği önemli rol nedeniyle ODTÜ Takdir Ödülü almaya layık görüldü. Yine Üniversitemiz mezunlarından Feyzan Ali Aliefendioğlu na; Yönetim Kurulu Başkanlığı nı da yaptığı İstanbul ODTÜ Mezunları Derneği bünyesindeki aktif faaliyetleri, katıldığı çeşitli çalışma gruplarındaki önemli katkıları; Derneğin kurumsallaşması ve mali yapısının iyileştirilmesi yönündeki son derece başarılı çalışmaları; Mezunlar Dernekleri ile Üniversite nin ilişkilerinin geliştirilmesinde ve öğrencilere sağlanan bursların arttırılmasındaki gayretleri; Derneğin başarılı toplumsal sorumluluk projeleri içerisinde yer almasındaki yönlendirici ve aktif rolü; bir ODTÜ mezunu olarak gerek iş hayatındaki başarıları, gerekse sosyal hayatında daima örnek alınacak çizgisi nedeniyle ODTÜ Takdir Ödülü verildi. Üniversitemizden mezun olmuş olan Mahmut Kiper e; Ülkemizde Metalurji ve Malzeme Mühendisliği dalındaki mühendislik uygulamalarına, metalurji mühendislerinin gelişmesine ve mühendislik eğitimine, ülkemizde teknoloji geliştirme ve inovasyon politikalarına ve uygulamalarına, ülkemizde sanayi ve eğitim kuruluşlarının üst kalite sistemlerinin oluşmasına yaptığı katkılar; üniversite sanayi işbirliği programlarına getirdiği kurumsal çözüm modelleri ve bu kapsamda yer alan çeşitli açılımlardaki rolü; lisans eğitim programlarının endüstriyel uygulamalara ait çeşitli teknik, ekonomik ve sosyal konularla desteklenmesine yönelik yaptığı katkılar nedeniyle ODTÜ Takdir Ödülü verilmesi uygun görüldü. Törenin öğleden sonra yapılan ikinci bölümünde ise Turan Baskan Hizmet ve Teşvik Ödülü almaya hak kazanan Üniversitemiz idari personeline ödülleri verildi. Bu yıl Turan Baskan Üstün Hizmet Ödülü; Rafiye Karakan a, Turan Baskan Hizmet Ödülü; Bekir- Bakırcı, Nurcan Kandemir ve Aydın Kolbaşı ya, Turan Baskan Teşvik Ödülü ise; Gazi Ceren, Tülay Günduğan, Fatih Kalata, Meltem Öztürk ile Lale Yıldırım a verildi. Ayrıca törende üniversitemize 20 yıl hizmet vererek emekli olan akademik ve idari personelimize hizmet plaketleri ile ODTÜ de 40, 35, 30, 25, 20 hizmet yılını dolduran mensuplarımıza hizmet belgeleri takdim edildi. 6 ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45
54. Kuruluş Yıldönümü ODTÜ Günü Erol Üçer (ODTÜ Üstün Hizmet Ödülü) GAMA Holding Onursal Başkanı Sayın Erol Üçer, 1928 yılında Eskişehir de doğdu ve babasının asker olması nedeniyle çocukluğunu Anadolu nun çeşitli kentlerinde geçirdi. Lise öğrenimini Ankara Atatürk Lisesi nde 1946 yılında tamamlayan Sayın Üçer; devlet hesabına yatılı olarak girdiği İstanbul Teknik Üniversitesi nden (İTÜ), 1951 yılında İnşaat Yüksek Mühendisi olarak mezun oldu. Sayın Üçer, 1957 yılına kadar özel ve kamu kuruluşlarında çeşitli mühendislik hizmetleri yaptı. İTÜ den iki sınıf arkadaşı ve bir iş adamı ile beraber 1959 yılında GA- MA İnşaat Limitet Şirketi ni kurdu. Bugün, Orta Doğu, Rusya, Avrasya ülkeleri, Güney Doğu Asya, Kuzey Afrika ve İrlanda ya uzanan bölgelerde, çeşitli endüstri tesisleri, köprü ve çeşitli alt yapı inşaatları faaliyetlerinde bulunan GAMA Holding in temelleri atılmış oldu. Şu anda 12 ülkede 5 milyar USD lık proje yürütmekte olan GAMA nın, 20 binin üzerinde çalışanı bulunmaktadır. Taahhüt faaliyetlerinin yanı sıra, yurtiçinde ve yurtdışında enerji yatırımları da bulunmaktadır. Kuruluşundan itibaren GAMA da yönetici olarak yer alan Üçer, yurtiçinde ve yurtdışında 250 den fazla proje tamamlayan şirkette 1990 yılından itibaren, Yönetim Kurulu Başkanı ve Murahhas Aza olarak görev yaptı. Sayın Erol Üçer, Mart 2010 tarihinden itibaren Gama Holding Onursal Başkanı olarak görevine devam etmektedir. Holding bünyesinde oluşturulan Kurumsal Sosyal Sorumluluk Komitesinin de başkanı olan Erol Üçer, halen genç kızların eğitim ve istihdamına yönelik projelerin başkanlığını yürütmektedir. Sayın Üçer, profesyonel iş hayatının yanı sıra, eğitime olan gönül bağı ile çeşitli sosyal faaliyetleri şahsen sürdürmektedir. Ankara da korunmaya muhtaç 200 çocuğun barınması için 2 adet yurt binası yaptırıp, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu na bağışladı. Islah evinden çıkan ve eğitimine devam eden çocuklar için bir bina satın alıp barınmalarını sağladı ve faaliyetlerine katıldı. Milliyet Gazetesinin yürüttüğü Baba Beni Okula Gönder kampanyası kapsamında Iğdır ve Doğubayazıt ta toplam 250 öğrenci kapasiteli 2 adet kız öğrenci yurdu yaptırdı. Halen, 100 öğrenci kapasiteli Erzurum Kız Öğrenci Yurdu nun yapımını sürdürmektedir. Ayrıca, Beyoğlu Olgunlaşma Enstitüsü nün yenilenmesi ve faaliyetlerinin geliştirilmesi konularında katkıda bulunmaktadır. Ankara Atatürk Lisesi Eğitim Vakfı nın Başkanı olan Sayın Üçer, 25 yıldır Atatürk Lisesi nde yaptığı maddi katkılarının yanı sıra, eğitim kalitesinin yükselmesine yardımcı olmak ve öğrencilere çağdaş bir eğitim ortamı sunmak için özveri ile çalışmaktadır. Sayın Erol Üçer, İTÜ, 2001 Atılım Projesi kapsamındaki Gümüşsuyu Yurdu nun yenilenmesine yaptığı önemli maddi katkının yanı sıra, aynı üniversitenin geliştirilmesi için başlatılan çeşitli projeleri destekledi ve geliştirilmesine katkıda bulundu. İTÜ Dr. Erol Üçer Müzik İleri Araştırmalar Merkezi, Müzik Stüdyosu ve Kütüphanesi kurulmasına maddi destek verdi. İTÜ de 250 çocuğun faydalanabileceği bir kreşin yapılmasına katkıda bulundu. Kişisel olarak çeşitli öğretim kurumlarında okuyan yaklaşık 200 öğrenciye de destek bursu vermektedir. Sayın Erol Üçer, Ankara Atatürk Lisesi Eğitim Vakfı Başkanı, GAMA Eğitim Vakfı Başkanı, İTÜ Geliştirme Vakfı Mütevelli Heyeti Üyesi, ODTÜ Geliştirme Vakfı Mütevelli Heyeti Üyesi ve Hacettepe Üniversitesi Eğitim, Araştırma ve Hizmet Vakfı Mütevelli Heyeti Üyesi olarak çalışmaktadır. Sayın Erol Üçer çok sayıda ödül aldı: T.C. Devlet Üstün Hizmet Madalyası (1997), ODTÜ M.Parlar Vakfı 1995 Yılı Hizmet Ödülü, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurat Türkmenbaşı tarafından verilen madalya (1996), İTÜ Fahri Doktor Unvanı (1999), İTÜ Rektörlüğü Altın Arı Ödülü (1998, 2000, 2001, 2002, 2003, 2010), TED (Türk Eğitim Derneği) Meslekte Başarı Ödülü (2001), Türkiye de Eğitime Katkıları Nedeniyle Verilen Ödül (Türk-Amerikan Bilim Adamları Derneği ATAS) (2001), İTÜ Rektörlüğü Üstün Hizmet Ödülü (2004), ODTÜ Teknokent Silikon Blok İnşaatı Katkı Ödülü (2004), Iğdır İli ve Ağrı İli Doğubayazıt İlçesi Kız Öğrenci Yurdu Yapımı Beratı (2006) Özhan Akçalı (ODTÜ Takdir Ödülü) 1944 yılında Adana da doğan Sayın Özhan Akçalı, ilköğrenimine İtalya da başladı, orta öğrenimini Robert Kolej de, yüksek öğrenimini ise ODTÜ Mimarlık Fakültesi nde tamamladı. Mimarlık lisans eğitiminin ardından, yine aynı fakülteden 1968 yılında, Kentsel Tasarım tezi ile yüksek lisansını aldı. MESA Topluluğunun ana ortaklarından ve Grubun Yönetim Kurulu Başkan Vekili olan Sayın Akçalı, kuruluşundan bu yana Grup içinde tasa- ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45 7
54. Kuruluş Yıldönümü ODTÜ Günü rım, uygulama ve yatırım faaliyetlerinin içinde bulundu. Grup şirketleri dışında pek çok meslek kuruluşu, dernek, sivil toplum örgütü ve yatırım birliklerinin yönetiminde bulundu, bazılarının başkanlığını yürüttü. MESA Grubunun, 40 yılı aşan kuruluşundan bu yana, büyük ölçekli konut yerleşimlerinin tasarım ve uygulamasında, turistik, ticari, sağlık ve sanayi yatırımlarının gerçekleştirilmesinde aktif görevini sürdürdü. Sadece Türkiye de değil, Orta Doğu, Kuzey Afrika, Rusya, Türki Cumhuriyetler, Almanya, Polonya ve Letonya da da çalışmalar yürüttü. Halen, Grubun Türkiye ve yurtdışındaki arayışlarını yönlendirmeye çalışmaktadır. İyi derecede İngilizce ve Rusça bilen Sayın Akçalı, bunların yanı sıra, Almanca ve İtalyanca da konuşmaktadır. Feyzan Ali Aliefendioğlu (ODTÜ Takdir Ödülü) 1954 Samsun doğumlu, evli ve 2 çocuk babası olan Sayın Feyzan Ali Aliefendioğlu 1978 yılında ODTÜ Kimya Mühendisliği bölümünden mezun oldu. Mezuniyet sonrası Edirne Yağ Sanayi nde araştırma geliştirmeden sorumlu olarak çalıştı. Askerlik sonrası Mobil Oil Türk A.Ş. de göreve başladı ve sırasıyla Madeni Yağ Fabrikası Üretim Müdürlüğü, Özel Ürünler Satış Müdürlüğü, Yağ Fabrikası Müdürlüğü, Mühendislik Müdürlüğü (Tesis ve Akaryakıt İstasyonları), İşletmeler Müdürlüğü ve Akaryakıt Yönetim Kurulu Üyeliği görevlerinde bulundu. 1998 yılında başladığı BP Gaz Doğu Akdeniz (Türkiye, Yunanistan) Bölge Müdür Yardımcısı ve BP Gaz Türkiye Yönetim Kurulu üyeliği döneminde 4 yıl boyunca sürekli, en başarılı (outstanding) kişisel performans derecesi ile ödüllendirildi. Görev yaptığı dönemde, çalıştığı şirket, işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda Avrupa nın en başarılı işletmesi ödülünü aldı. 2002 yılında BP den ayrılan Sayın Aliefendioğlu halen yurt içi ve yurt dışı enerji şirketlerine yönetim, strateji ve teknik danışmanlık hizmeti vermektedir. Gerek iş, gerekse sosyal hayatında örgütlü olmanın önemini her fırsatta gündeme getiren Sayın Aliefendioğlu, Kimya Mühendisleri Odası (KMO) bünyesinde İşçi Sağlığı İş Güvenliği ve Enerji Komisyonu gibi komisyonlarda çalışmalarına devam etmekte olup, KMO İstanbul şubesi danışma kurulu üyesidir. 2002-2010 yılları arası İstanbul ODTÜ Mezunları Derneği Yönetim Kurulunda görev aldı ve Dernek Başkanlığı görevini yürüttü. Halen İstanbul ODTÜ Mezunları Derneğinin Yayın komitesinde ve Burs Havuzu Çalışma Grubunda yer almakta ve dernek çalışmalarına katkı vermektedir. Meslektaşı Nalan hanımla evli olan Sayın Feyzan Aliefendioğlu, Üniversite öğrencisi olan Aysu ve Anıl adlı iki çocuk sahibidir. Mahmut Kiper (ODTÜ Takdir Ödülü) Sayın Mahmut Kiper 1959 yılında doğdu. 1984 yılında ODTÜ Metalurji ve Malzeme Mühendisliği Bölümü nden mezun oldu. Mezuniyetinden itibaren 2005 yılına kadar geçen sürede yurt içinde ve yurt dışında Tahribatsız Malzeme Muayeneleri, Kalite Sistemleri, Kalite Yönetim Sistemleri, Akreditasyon-Sertifikasyon ve EU Direktifleri gibi konularda yürütülen programlara katılarak eğitim - uygulama sertifikaları aldı. 1987 1989 yılları arasında, ETİBANK tarafından işletime açılan Kütahya Gümüşköy tesislerinde gümüş izabesi proses mühendisi ve teknik eğitmen olarak görev yaptı. 1989 1996 yılları arasında Sanayi Bakanlığı bünyesinde faaliyet gösteren KOSGEB de uzman unvanı ile çalıştı. 1996-2007 yılları arasında TÜBİTAK ta Teknoloji ve Yenilik Destek Programları Başkanlığı bünyesinde yürütülen ve ülkemizdeki sanayi kuruluşlarının teknolojik planda gelişmelerini amaçlayan destek programlarında uzman ve koordinatör olarak görev aldı. 2007 yılından bu yana Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı nda (TTGV de) başuzman olarak görev yapmaktadır. Değişik dönemlerde Metalurji Mühendisleri Odası Yönetim Kurulu Başkanlığı, Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Yönetim Kurulu ve Yüksek Onur Kurulu üyeliklerinde bulundu. Yayınlanmış Üretim Ekonomisi İçin Sanayi ve Teknoloji Politikaları, Dünyada ve Türkiye de Üniversite-Sanayi İşbirliği ve ilk dönem sanayi gelişiminin anlatıldığı Artık Paydos isimli kitapları ile yurt içi ve yurt dışı yayınlarda yer almış çok sayıda makale ve teknik raporu mevcuttur. Birçok yayının koordinatörlüğünü ya da editörlüğünü üstlendi. Sayın Meltem Kiper ile evlidir, Zeynep ve Mehmet Can isminde iki çocukları vardır. 8 ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45
KUZEY KIBRIS KAMPUSU NDA ODTÜ GÜNÜ ODTÜ Günü, Kuzey Kıbrıs Kampusu nda da 21 Mayıs 2010 günü Kültür ve Kongre Merkezi nde düzenlenen törenle kutlandı. ODTÜ Rektörü Prof. Dr. Ahmet Acar ile ODTÜ Kuzey Kıbrıs Kampusu Rektörü Prof. Dr. Turgut Tümer in ev sahipliği yaptığı törene, Güzelyurt Kaymakamı Menteş Gündüz, T.C. Yardım Heyeti nden Neriman Yaşar, T.C. Lefkoşa Büyükelçiliği Eğitim Müşaviri Esat Sağcan ve davetliler katıldı. ODTÜ Kuzey Kıbrıs Kampusu Rektörü Prof. Dr. Turgut Tümer açılış konuşmasında ODTÜ nün Kuzey Kıbrıs yerleşkesinde beşinci akademik yılın tamamlandığını belirterek Kuzey Kıbrıs Kampusu nun ODTÜ eğitim kalitesini Yavru Vatan da sürdüren ve daha çok gence ODTÜ lü olma ayrıcalığını sunan bir yükseköğretim kurumu olarak adını duyurduğunu vurguladı. Eylül 2009 dan itibaren TÜBİTAK araştırma projesi destekleri kapsamında KKTC üniversitelerinden gelen proje tekliflerinin değerlendirmeye alındığını hatırlatan Tümer; Bu ilk başvuru döneminde TÜBİTAK tarafından desteklenmesi uygun görülen 6 projenin hepsinin ODTÜ KKK öğretim üyelerince sunulmuş olması bizim için gurur versilesi olmuştur. sözleri ile KKTC nin toplumsal ve ekonomik gelişmesine de katkı bulunacak bu gelişmeyi paylaştı. ODTÜ Kuzey Kıbrıs Kampusu nun Ekim 2009 da imzalanan bir anlaşma ile INTEL Corporation öncülüğünde oluşturulan Orta Doğu Enerji Verimliliği Araştırma Merkezi ne üye olduğunun da haberini veren Tümer, geçen yıl başlatılan Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler yüksek lisans programından sonra, bu yıl da Sürdürülebilir Çevre ve Enerji Sistemleri yüksek lisans programının başlatılacağı müjdesini verdi. ODTÜ Rektörü Prof. Dr. Ahmet Acar ise ODTÜ Kuzey Kıbrıs Kampusu nun beş yıl içinde çok büyük bir mesafe aldığına dikkat çekerek öğrenci sayısının bu süre içerisinde 300 den 1.500 e çıktığını belirtti. Üniversiteler, toplumun gereksinim duyduğu nitelikli kadroları yetiştiren, bilgi ve teknoloji üreten, toplumda entelektüel önderlik yapan, kamu yararını savunan, toplumun sorunlarını bilimsel platformlarda tartışılmasını sağlayan ve çözüm üreten kurumlar olarak her toplum için büyük önem taşırlar. Bütün bu özelliklere ek olarak Kuzey Kıbrıs ta yükseköğretim sektörünün ayrıcalıklı konumunu hepimiz biliyoruz. diyen Acar, ODTÜ KKK nın yeterli maddi olanaklar, nitelikli insan kaynağı ve doğru yönetim/yönetişim yapısı ile varlığını başarıyla sürdürdüğüne vurgu yaptı. ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45 9
TÜBİTAK, ODTÜ KKK nın SUNDUĞU 6 PROJEYİ DESTEKLEYECEK KKTC Üniversitelerinin Bilimsel ve Teknolojik Araştırmalarının Türkiye Cumhuriyeti Tarafından Desteklenmesi protokolü uyarınca hazırlanan ve TÜBİTAK a KKTC üniversitelerinden sunulan 20 nin üzerindeki projeden, ODTÜ KKK öğretim üyelerinin sunduğu 6 proje, TÜBİTAK 1001 Projeleri kapsamında onaylandı. ODTÜ KKK dan projeleri kabul edilen öğretim üyeleri ve projeleri şöyle: Yrd. Doç. Dr. Ali Muhtaroğlu Düşük voltajda düşük güç üreten mems tabanlı kaynakların sistem entegrasyonu Yrd. Doç Dr. Burak Alaçam Meme kanseri teşhisi için optik floroforların kinetiklerinin hızlı ve gerçek zamanlı görüntülenmesi Yrd. Doç. Dr. Erhan Gürel Polinom çarpımlarında asal faktörlerin kuvvetlerinin dağılımı Yrd. Doç. Dr. Özlem Özgün Yeni yön - bağımlı metamateryal özellikleri tasarlayarak elektromanyetik problemlerin etkin sayısal modellenmesi Yrd. Doç. Dr. Yeliz Yeşilada EMine: Eye Tracking teknolojisi kullanarak web sayfalarının dönüştürülmesi Yrd. Doç Dr. Zehra Çağnan Kıbrıs ve civar bölgelerin deprem tehlikelerinin tespit edilmesi 10 ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45
ODTÜ Ormanına Yeni Fidanlar ODTÜ, geleneksel Ağaçlandırma Şenliği bu yıl, 25 Mart 2010 tarihinde, ODTÜ Havacılık ve Uzay Mühendisliği Bölümü yakınındaki alanda gerçekleştirildi. Üniversitemiz Rektörü Prof. Dr. Ahmet Acar, yöneticiler, personel ve öğrencilerin katıldığı şenlikte; Üniversitemiz kültür ve spor topluluklarının gösterilerinin yanı sıra bölgede ilk ağaçlandırma yapılan yılların geleneği olan sandviç-ayran ikramı yapıldı. Rektör Acar, şenliğin açılış konuşmasında; hiç ağaç olmayan bir bölgenin üçte ikisinin 49 yılda ağaçlarla yeşillendirildiğini ifade ederek, ODTÜ de orman bakımının, Ağaçlandırma ve Çevre Düzenleme Müdürlüğü nce 12 ay boyunca, belli aralıklarla, sürdürüldüğünü belirtti. Rektör Acar konuşmasına devamla; 2007 yılındaki yangında 17 bin ağaç kaybettik. Bu sadece ODTÜ nün değil Ankara nın kaybıdır. Hem gençlere hem orman severlere sesleniyorum: Ağaçlara, ormanlara sahip çıkın. Biz de kendi hesabımıza ormanlara sahip çıkıyoruz. 2007 de kaybettiğimiz ağaçların yerine aynı bölgeye 22 bin 500 ağaç dikildi. dedi. Bütün dünyada çevresel ısınmadan, karbondioksit salınımından söz edildiğini vurgulayan Acar sözlerini şöyle tamamladı: Biz ODTÜ olarak karbondioksit salımını azaltan kurumlardan biriyiz; çünkü yaklaşık 29 kilometrekare orman alanı hem bizim hem Ankara nın karbon salımını tersine çeviren bir etkiye sahiptir. Dolayısıyla ODTÜ nün ormanı Ankara nın nefes aldığı, Ankara nın yeşil bandının en önemli parçasıdır. Dolayısıyla hepinize bu ormana ve bütün ormanlara sahip çıktığınız için teşekkür ediyorum. Rektör Acar ın konuşmasının ardından bölgeye toros sediri, akçaağaç ve dişbudaktan oluşan üç bin ağaç dikildi. ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45 11
Bilimsel Yazı İnsan Postürü Nedir? Doç. Dr. Senih Hürses Mühendislik Bilimleri Bölümü Homo sapiens denilen insan türünün yerkürede iki ayak üzerinde dik bir duruş (postür) geliştirmesinin ve kullanmaya başlamasının yaklaşık bir milyon yıllık bir geçmişi vardır. Doğada canlıların dik duruş şeklini keşfetmelerinde ağaçlar üzerindeki yaşam biçimlerinden edindikleri maharetler kadar, yerde, dört ayaklı yaşantılarında ellerini kullanacakları zaman tecrübe ettikleri iki ayak üzerinde durma ve yürüme becerilerinin de rol oynadığı sanılmaktadır 1. Her ne şekilde gelişmiş olursa olsun, iki ayak üzerinde yaşamak canlılar arasında yepyeni imkanlara ufuk açmıştır ve sanıldığı kadar da hızlı ve kolay olmamıştır. Sanıldığı kadar diyorum; çünkü hepimiz 0-1 yaş arasındaki bebeklik deneyimlerimizden pek azını hatırlayabilmekteyiz. Hafızamızın, kullanılanın lehine çalışan bir filtre gibi davrandığını düşündüğümüzde, bu unutkanlık pek de garip karşılanmamalıdır. Ama bisiklet kullanmasını öğrenenlerimiz, bu sırada yaşadığı zorlukları hayat boyu unutmamışlardır. Bilinen bir gerçektir; pilotlar uçakları yere indirirken sanki kendi ayakları yere değmiş gibi hissederler 2. Bu son iki örnek, aslında insanın geliştirdiği ve kullandığı aletlerin onu nasıl ben leştirdiğinin güzel bir göstergesidir 3. Psikologlar insan zihninin gelişimi sırasında bebeğin, sonradan ben diye tanımlayacağı gözlerini, başını, ellerini, gövdesini, kollarını, bacaklarını, ayaklarını, öncesinde kendi dışındaki nesnelermiş gibi algıladığını belirtmektedirler 4. Bebek uzuvlarını, motor gelişimi sırasında kullandıkça, zihninde ben algısı oluşmaktadır. Yukarıda kısaca filogenezisi (yaklaşık bir milyon yıl) ve ontogenezisi (yaklaşık 1 yıl) anlatılmaya çalışılan insan dik postürünün önemi; insanın (zamanla bireyin) tüm hayatı boyunca kullanacağı, üzerinden kolay çıkaramayacağı bir arayüz (interphase) geliştirmiş olmasındadır (giydiği günlük elbisesi gibi). Bu arayüz, bireyin kişisel eylemi ile algısı arasındadır 5. Bu arayüz bebeklik döneminde geliştirilmiş ve kişinin sonraki hayatında kullanılmak üzere sunulmuş, bitirilmiş bir süreç değildir. Tam tersine sürekli müdahaleye açık, geliştirilebilen, yeni şartlara uyum sağlayabilen ve öğrenebilen dinamik bir fonksiyondur. Bu fonksiyonun araştırılmasına postür çalışmaları diyoruz. Bu fonksiyon insan beyninin yüksek bilişsel fonksiyonlarıyla bağlantılı ama daha alt seviyede kendiliğinden ve habersizce çalışan, duysal-motor özellikleri olan bir fonksiyondur. Duysal çünkü kendisini veya dışarıyı sürekli izleyen gözleri, gözler kapansa dahi ayakların, bacakların, gövdenin, eller ve kolların, başın ve hatta gözlerin hangi konumda ve nasıl bir seyir halinde olduğunu bilen derin duyusu (proprioception) vardır. İlaveten aşağı ve yukarı nın nerede olduğunu bilen, herhangi bir anda duruyor ya da oturuyormuş gibi görünse de aslında yerküre üzerinde hızla hareket ettiğini bildiren (örneğin asansörde, trende veya uçakta) vestibüler sistemi vardır. Aynı vestibüler sistem aracılığıyla lunaparkta dönen salıncaklarda gözlerimiz kapalı iken bile döndüğümüzü hissedebiliriz (gemi ve uçakların yön ve konumlarını bulmalarını sağlayan jiroskopların işlevi gibi). Ve nihayet bu duyuların hiçbirisi yokken dahi var olmuş, ağrıyı, ısıyı, basıncı, vücuttaki şekil değişikliklerini (deformasyonları), vb hisseden beden duyusu (somatosensory sistem) vardır. Örneğin ayakta dik dururken, ayaklarımızın altındaki basınç değişikliklerinden, gözlerimizi kapasak dahi nasıl durduğumuzu tahmin edebiliriz. Arayüz fonksiyonunun motor özellikleri vardır; çünkü birçok eklemden ve birçok kastan oluşmuş bir vücudu hareket ettirme ve kontrol etme yeteneğine sahiptir. Duysal ve motor özellikleri yukarıda ifade edilen bu fonksiyon geliştirilebilen, yeniden öğrenebilen ve uyum sağlayabilen bir fonksiyondur; Etik Tasarım 12 ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45 Şekil 1. Tasarlanan 5-dof Postür Örseleme Platformu (2009)
Bilimsel Yazı çünkü örneğin sporcular bedenlerini kullanmasını öğrenip performanslarını artırabilmektedirler. Tiyatroda aktörlerin, sahnede dansçıların eğitiminde koreograflar, pandomim sanatçıları vücut biomekaniğini kullanarak farklı postürlere adaptasyonu başarabilmektedirler. Uçuş simülatörlerinde uçuşun duysal-motor benzetimi gerçekleştirilmekte, pilotlar yaşadıkları ve alıştıkları fiziksel çevrelerin dışında yeni bir çevreye uyum sağlamak üzere eğitilebilmektedirler. Ayrıca modern tıp nöroloji, kulak-burun-boğaz, ortopedi, fiziksel tıp ve rehabilitasyon gibi dallarda insan postürünün plastik kapasitesinden yararlanmaktadır. Örneğin taşıt tutması olarak bilinen ve mekanizmasal nedenleri henüz daha tam olarak aydınlatılamamış bulunan hareket hastalığı nın tedavisinde vestibüler sistemin rehabilitasyonu diye yeni bir dal doğmaktadır. Yine yaşlanmayla birlikte sıkça görülen ve nedeni belli olmayan denge kayıplarına bağlı düşmelerin altında, yukarıda bahsedilen arayüz fonksiyonun öğrenebilme, adapte olabilme yeteneğindeki azalmadan şüphelenilmektedir. Şekil 2. Gerçekleştirilmiş bulunan 2-dof Postür Örseleme Platformu (Etik Tasarım OSTİM/Ankara, 2010) Şekil 3. Tendon titreşim deneyleri (Makina Müh. Bl. Biomekanik Lab. ODTÜ/ Ankara, 2009) Orta Doğu Teknik Üniversitesi nde postür çalışmaları 2000 li yıllardan hemen önce başlamıştır. Dünya daki postür çalışmalarının 1960 lı yıllarda uzay çalışmaları ile birlikte ivme kazandığı dikkate alındığı takdirde 6 alınacak uzun bir yol olduğu ortadır. Üniversitemizde Mühendislik Bilimleri ve Makina Mühendisliği Bölümleri nin işbirliğiyle başlatılan ve Gülhane Askeri Tıp Akademisi nin de sürece katılımıyla sürdürülen postür çalışmaları bugün için yukarıda tanıtılan arayüz fonksiyonunun tanımlanabilmesine yönelik çok serbestlik dereceli (çokdof) bir postür örseleme platformunun gerçekleştirilmesi aşamasına erişmiştir (bakınız Şekil 1 ve 2). Platformun orjinal olarak tasarlanması ve üretilmesi süreçlerinde Ankara-OSTİM de faaliyet gösteren Etik Tasarım ve Hidropol Mühendislik firmaları ile birlikte çalışılmaktadır. Bu platform ve görsel-işitsel-dokunsal aksesuarları aracılığıyla, kişilerin arayüz fonksiyonlarının test edileceği farklı fiziksel çevrelerin benzetimi yapılabilecektir. Örneğin denizde salınan bir bot, sallanan veya sarsılan bir araç, sertçe fren yaparak durmaya çalışan bir otobüs veya dünya yörüngesinde dönen uzay araçlarına benzer şekilde kendi çevresinde çok düşük hızda dönen bir oda gibi. Böylesi fiziksel çevrelere maruz kalacak kişilerin düşmemek için geliştirecekleri kontrol stratejileri ve postüral davranışları fizyolojik ölçümler yapılarak tesbit edilecektir. Bir örnek vermek gerekirse, şu anda İstatistik ve Beden Eğitimi ve Spor Bölümü ile birlikte sürdürülen, tendon titreşim tekniği kullanılarak kişilerin zihninde yaratılan duruş yanılsamasının neden olduğu postüral yanıtların ölçüldüğü deneysel düzenek Şekil 3 de gösterilmektedir. Bu çalışmada sedanterler (fazla hareket etmeden yaşayanlar), kara ve su sporcuları ile karşılaştırılmaktadır ve insan postürünü belirleyen arayüz fonksiyonunun, kişilerin adapte oldukları günlük hayat tarzlarına göre farklılık göstereceği hipotezlenmiştir. Sonuç olarak insanların alışageldikleri postürlerinin ölçülebileceği, test edilebileceği ve gerektiği takdirde değiştirilebileceği işlevlerine yönelik bir Postür Laboratuvarı nın kurulma sürecini yaşamaktayız. Referanslar: 1. Evolution: The Triumph Of An Idea, Carl Zimmer, Companion to the PBS Series, Harper Collins Publishers, NY, 2001 2. The Brain s Sense of Movement, Alain Berthoz, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 2000 3. Doğanın Dialektiği, Friedrich Engels, Sol Yayınları, Ankara, 1996 4. The Ecological Approach to Visual Perception, James J. Gibson, Lawrence Erlbaum Associates Inc., New Jersey, 1986 5. Postural Dynamics and Stability, Senih Gürses, PhD Dissertation, METU, 2002 6. Gurfinkel, V.S., Kotz, Ya. M. and Shik, M. L., Postural Control in Man. Nauka, Moscow, 1965. (In Russian) ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45 13
Bilimsel Yazı Genç Genetik Mühendisleri ve Sentetik Biyoloji Projeleri Yarışıyor Büyük bölümü derslerle geçen yorucu bir günün ardından toplantı odasındayız. Önümüzde dizüstü bilgisayarlarımız açık, bir yandan son hazırlıkları yaparken diğer yandan da gecenin ilerleyen saatlerine kadar sürecek beyin fırtınası için kahve ve bisküvi desteğiyle enerji toplamaya çalışıyoruz. Oldukça yoğun bir gündem bizi bekliyor; proje geliştirme, ihtiyaç listeleri ve siparişler, eğitim çalışmaları, prosedür ve teknik dosyaların oluşturulması, sponsor görüşmeleri... Göz göze geldiğimizde Nasıl yetişecek bu kadar iş? düşüncesini birbirimize yansıtmamak için büyük bir çaba sarfediyoruz. igem (Uluslararası Genetik Mühendisliği Ürünü Makine) proje yarışması için 2009 yılının sonlarına doğru başlayan hazırlıklarımız son hız devam ediyor. Genetik Mühendisliğinden Sentetik Biyolojiye Sentetik biyoloji doğada bulunan veya doğal sistemleri model alarak tasarlanan biyolojik parçaları bir araya getirerek özgün ve yararlı biyolojik yapı ve fonksiyonlar geliştirmeyi amaçlayan bir bilim ve teknoloji alanı. Sentetik biyolojinin doğuşu oldukça yeni olsa da terimin kendisi daha eskiye dayalı. Moleküler biyolojinin büyük atılımlar yaşadığı 70 li yıllarda Polonyalı genetikçi Waclaw Szybalski, canlıların yapı ve fonksiyonlarını belirleyen genetik planlarını (genom) kendi tasarımımız olan veya diğer canlılardan aktardığımız parçalarla değiştirerek yeni canlılar üretebileceğimiz bir sentetik biyoloji çağına girdiğimizi belirtmişti. Bugün moleküler biyoloji alanındaki baş döndürücü ilerlemeler sayesinde milyarlarca yıllık evrimsel sürecin ürünü olan canlı sistemlerin nasıl çalıştıklarına dair önemli bir bilgi birikimi oluşturduğumuzu görüyoruz. Çeşitli yapısal ve fonksiyonel görevleri olan proteinleri ve bu proteinleri kodlayan genleri, genlerin ne zaman, nerede ve ne kadar protein üreteceğini düzenleyen genetik kontrol elemanlarını, hücre içi ve dışında gerçekleşen binlerce değişimi algılayan ve uygun tepkiler veren sinyal sistemlerini, hücrelerde enerji üretimi, kargo iletimi, güvenlik ve savunma gibi fonksiyonları gerçekleştiren yapıları ve çalışma mekanizmalarını artık çok daha iyi anlıyoruz. 2003 yılında aralarında Drew Endy isimli genç bir MIT profesörünün de olduğu mühendis kökenli bir grup, canlı sistemler üzerine oluşturduğumuz bu bilgi birikiminin insanlık için önemli faydalar sağlayacak yeni yapı ve fonksiyonlara sahip sistemler tasarlamak ve üretmek için yeterli bir noktaya geldiğini düşünerek kolları sıvadılar. Bu girişim, takip eden yıllarda sentetik biyolojiyi Nature ve Science gibi saygın bilimsel yayınlarda olduğu kadar Economist ve Wired gibi popüler dergilerde de ön plana taşıyarak bilim dünyasının yeni sıcak konusu haline getirdi. Aslında sentetik biyolojiyi, elimizdeki moleküler biyoloji bilgisini bir mühendis yaklaşımıyla ele alma ve kullanma çabası olarak da tanımlayabiliriz. Bu yaklaşım neredeyse içinden çıkılmaz karmaşıklıkta olan biyolojik veri biri- 14 ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45
Bilimsel Yazı İGEM 2010 ODTÜ TÜRKİYE Takımı Öğrenciler Özkan İş (BIOL) Cihan Taştan (GENE) Funda Guzey (BIOL) Serap Memik (BIOL) Selin Akkuzu (BIOL) Sibel Ataol (BIOL) Rengin Erdem (BTEC) Bilgi Güngör (BIOL) Ebuzer Kalyoncu (GENE) Esen Sayın (BTEC) Ceren Şeref (BIOL) Takım Koordinatörü Yrd. Doç. Dr. Can Özen Akademik Danışmanlar Prof. Dr. Mahinur Akkaya Prof. Dr. Nesrin Hasırcı Prof. Dr. Vasıf Hasırcı Prof. Dr. Semra Kocabıyık Prof. Dr. Hüseyin Avni Öktem Prof. Dr. Gülay Özcengiz Prof. Dr. İnci Togan Yrd. Doç. Dr. Sreeparna Banerjee Yrd. Doç. Dr. Elif Erson Dr. Remziye Yılmaz Dr. Deniz Yücel Akademik ve İdari Destekler Prof. Dr. Bilgehan Ögel (Rektör Danışmanı) Prof. Dr. Canan Özgen (Fen Bilimleri Enst. Md.) Prof. Dr. Hayrettin Yücel (Merkezi Lab. Md.) Prof. Dr. Meral Yücel (Merkezi Lab. Md. Yrd.) Prof. Dr. İnci Eroğlu (Biyoteknoloji EABD Bşk.) Prof. Dr. Musa Doğan (Biyolojik Bilimler Blm. Bşk.) Teknik Danışmanlar Ar. Gör. Erhan Astarcı Hamdi Kamçı Destekleyen Birimler Merkezi Laboratuvar Biyoteknoloji Anabilim Dalı Biyolojik Bilimler Bölümü Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü Kimya Bölümü ODTÜ-TEKNOKENT Sponsorlar Güncel liste: www.igem.metu.edu.tr kimini belirli kıstaslara göre kategorize ederek bir takım standartlar oluşturmak ve bu standartları kullanarak hazırlanacak biyolojik parçaları (genler ve genetik kontrol üniteleri) bir bilgi bankasında kataloglamak üzerine oturuyor. Bu ana fikri daha açık anlatabilmek için bir LEGO benzetmesi de kullanabiliriz. Parçaları standart şekillere sahip olan ve birbirleriyle belirli yollarla birleştirilebilen LEGO larla farklı birçok yapı oluşturulabilir. Genleri ve kontrol elementlerini de kolayca sentezleyip birbirleriyle birleştirerek istediğimiz özelliklere sahip yapılar oluşturabilseydik çok güzel olmaz mıydı? Son derece kompleks yapı ve ilişkiler üzerine dayalı canlı sistemleri bu tür bir mühendislik yaklaşımıyla ne kadar basitleştirip standardize edebileceğimizi ve standardize edilen parçalardan genetik mühendisliği ürünü makineler üretip üretemeyeceğimizi gelecek yıllarda hep beraber göreceğiz. Öte yandan sentetik biyolojinin, temel bilimcileri ve mühendisleri insanoğluna daha iyi bir gelecek hazırlamak için biraraya getiren ve bu amaç doğrultusunda bizlere canlı sistemler ve nasıl çalıştıkları üzerine yeni birçok şey öğretecek çığır açıcı potansiyele sahip bir bilimsel atılım olduğu rahatlıkla söylenebilir. Sentetik Biyolojinin Arkasındaki Güç: İGEM igem (International Genetically Engineered Machine), Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) tarafından her yıl düzenlenen, amacı sentetik biyoloji alanını tanıtmak ve bu konu üzerine araştırmaları teşvik etmek olan uluslararası bir proje yarışması. 2004 yılında sadece 5 takımın katılımıyla başlayan yarışmanın bu yıl yapılacak ayağında dünyanın dört bir yanından yaklaşık 150 takım ve 1500 katılımcı yer alıyor. Yaz dönemi başında proje takımlarına Standart Biyolojik Parçalar Bankası ndan derlenen ve biyo-tuğla (bio-brick) olarak adlandırılan standart biyolojik parçalar gönderiliyor. Bu parçalar belirli bir dizilime sahip DNA molekülleri. Her biyo-tuğlanın kendine has bir fonksiyonu var. Gen parçaları belirli fonksiyonu olan proteinleri kodluyor. Örneğin, yeşil renk veren ve hücreleri işaretlemek amacıyla kullanılabilecek bir protein gibi. Genetik kontrol elementleri ise genlerden protein üretilmesi sürecinde çeşitli kontrol mekanizmaları sağlayan parçalar. Genlerin nerede başlayıp bittiğini ve bir genden ne kadar protein üretilebileceğini bu kontrol elementleri yoluyla belirliyoruz. Takımlar igem merkezinden aldıkları bu parçaları ve kendi tasarımlarını kullanarak canlı hücrelerde belirli fonksiyonlar gerçekleştiren modüller ve sistemler kuruyorlar. Oluşturulan bütün parçalar performans bilgileriyle birlikte Standart Biyolojik Parçalar Bankası na gönderiliyor. Böylece her yıl parça bankasının içeriği katlanarak büyüyor. Gıda ve Enerji, Sağlık ve Tıp, Çevre ve Yeni Uygulamalar gibi farklı klasmanlarda yarışan takımlar, projelerinin bulunduğu aşama, proje posteri ve sunumu, teslim edilen biyolojik parçaların niteliği ve sentetik biyoloji alanına yapılan katkılar gibi kriterler açısından değerlendirilerek her kategoride altın, gümüş ve bronz madalyalar veriliyor. Genel değerlendirme sonucu belirlenen altı finalist arasından da yarışmanın en iyi projesi seçiliyor. Ödül töreni Kasım ayında MIT kampüsünde bir şenlik havasında gerçekleşiyor ve şampiyon olan takım bir yıllığına aliminyum LEGO kupasını ülkesine taşıyor. ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45 15
Bilimsel Yazı ODTÜ nün Yükselen Başarı Çizgisi igem in oldukça yeni geçmişine şöyle bir baktığımızda ilginç birçok projenin hayata geçirildiğini görüyoruz. Özel koku ve renklere sahip bakteriler, arsenik biyosensörü ve yüzen bakteriler akla ilk gelenler. ODTÜ takımı ilk kez 2007 yılında Çevre kategorisinde katıldığı igem de bir bronz madalya aldı. Bir sonraki yıl aynı kategoride metal taşıyan bakteri projesiyle MIT ye dönen takım igem yolculuğuna ikinci bir bronz madalya alarak devam etti. Yarışmanın 2009 ayağına Sağlık ve Tıp kategorisinde katılan takımımız insanlarda yaraların iyileşme sürecini hızlandıracak büyüme faktörlerini kontrollü şekilde salgılayacak bakteriler üzerine gerçekleştirdikleri projeyle Purdue, UCSF ve Brown gibi saygın üniversite takımlarını geride bırakarak yarıştığı kategoride dördüncü oldu ve ODTÜ ye bir gümüş madalya ile döndü. Takım Büyüyor Bu yıl igem e 11 öğrenciden oluşan büyük bir takım ile katılıyoruz. 2009 igem de karşılaştıkları teknik zorluklara rağmen yılmadan yola devam ederek alınan gümüş madalya başarısında önemli bir role sahip olan Cihan, Özkan, Funda ve Serap ekibin en tecrübeli elemanları. Şubat ayında yapılan duyuru ve mülakatlar sonrası ekibe katılan Bilgi, Selin, Esen, Rengin, Ceren, Ebuzer ve Sibel ile beraber 2010 ODTÜ Türkiye takımı tamamlanıyor. Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoteknoloji Anabilim Dalı öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. Can Özen 2010 takım koordinatörümüz. Aynı zamanda Merkezi Laboratuvar Moleküler Biyoloji ve Biyoteknoloji Ar&Ge Merkezi bünyesinde mikroskopi, spektroskopi ve kalorimetri ünitelerinin koordinasyonunu yürüten Dr. Özen, TÜBİTAK akademik temsilcisi olarak Avrupa Birliği Sentetik Biyoloji Ortak Çalışma Grubu nun uzman üyesi olarak da görev yapıyor. ODTÜ nün farklı bölüm ve programlarından birçok değerli hocamız ve araştırma görevlisi asistanımız da takımımıza danışman olarak destek veriyorlar. igem e bu sene bir nanoteknoloji ürünü olan kuantum noktacıklarının biyolojik uygulamalarında ortaya çıkan toksisite problemiyle ilgili bir projeyle katılıyoruz. Kuantum noktacıkları, boyutları 2 ila 10 nanometre arasında değişen yarı iletken nano-kristaller. Floresan özelliğe sahip bu parçacıklar, boyutlarına bağlı olarak farklı renklerde parlak ışık verebilme özelliğine sahip olduklarından hücrelerin görüntülenmesi ve takip edilmesinde son derece kullanışlı malzemeler. Öte yandan hücre içine alınan her yabancı madde gibi bu parçacıkların da hücre sağlığını olumsuz etkileme potansiyeli bulunuyor. Biz de hücre içinde gerçekleşen bazı değişimleri takip ederek bu toksik etkilerin derecesini belirleyecek genetik devreler tasarlıyoruz. Amacımız bir sensör sistemi kurarak hücrelerin sağlık durumunu olumsuz etkileyen koşulları erkenden belirleyebilmek. Sizlerin de Desteğine İhtiyacımız Var Sentetik biyoloji de diğer birçok bilim ve teknoloji alanında olduğu gibi ABD nin liderlik yaptığı global bir yarışa sahne oluyor. Örneğin, sentetik genomiks, yani canlıların genomunun tamamen gen sentez makineleriyle üretilip boş bir hücre içerisine konarak çalıştırılması, insan genom dizilimini belirleme projesinin tamamlanmasında da büyük rol oynayan Craig Venter in güçlü bir teknik altyapıyı arkasına alarak neredeyse rakipsiz olarak ilerlettiği bir sentetik biyoloji alt konusu. Amerika ve Avrupa, sentetik biyoloji atılımında önemli pozisyonları kapmak için araştırma gruplarına büyük çapta destek programları sağlamaya devam ediyor. İngiltere gibi birçok ülke yarışta geri kalmamak için igem e katılan takımlarına 10.000 Avro ve öğrenci bursu desteği sağlıyor. Tipik bir igem projesinin arkasında 100.000 dolara varan mali destek var. ODTÜ Türkiye takımı olarak bu yılki proje giderimiz yaklaşık 60.000 dolar. Bu tutar içerisinde kimyasal malzemelere ek olarak yarışma için kayıt, ulaşım ve konaklama giderleri bulunuyor. Proje giderimizin bir kısmı karşılandı ama önemli bir bölümü için halen kaynak arayışı içerisindeyiz. Bizlerle bu heyecanı paylaşmak isteyen ve maddi destek sağlayabilecek kişi ve kurumlar aşağıda belirtilen iletişim bilgilerini kullanarak takımla bağlantıya geçebilirler. Aşılmayı bekleyen düzinelerce problem, yüzlerce deney ve uykusuz gecelerle dolu bir yaz bizi bekliyor. İletişim Bilgileri İnternet sitesi: www.igem.metu.edu.tr E-posta: igem@metu.edu.tr Tel: (312) 210 6407 16 ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45
ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45 17
Bilimsel Yazı Çok Amaçlı İletken Polimerler Abidin Balan, Derya Baran, Prof. Dr. Levent Toppare Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kimya Bölümü Yeşil ve şeffaf haller arasında çalışan elektrokromik polimerin cam yüzeyindeki görüntüsü. Günümüz teknolojisi akıllıca dizayn edilmiş, insan gereksinimlerini en üst düzeyde karşılayabilecek malzemelerin tasarımı ve uygulamalarını hayata geçirmeye imkan sağlamaya yönelmiştir. Bu bağlamda ortaya çıkarılan ürünler akıllı malzemeler diye adlandırılan yeni bir sınıfın doğmasını sağlamıştır. Akıllı malzemeler, işlevsellikleri ve bir çok alana uygulanabilirlikleri ile son zamanlar da bilimsel araştırmaların da ilgi odağı olmuşlardır. İletken polimerler, son yılların sayısız araştırma grubu tarafından en fazla ilgi duyulan konularından biridir. Organik tabanlı görüntü cihazların yapımı için gereksinimi karşılayabilecek polimerler yapıldıkça elektronik teknolojisi de bu yönde gelişmeye başlamıştır. Görüntü teknolojisi, yeni çağa mümkün olduğunca ucuz, esnek ve verimli cihazlar üzerine odaklanarak giriş yapmış ve bu cihazlar için yine akıllı iletken polimerlerin kullanımını gerekli hale getirmiştir. Elektrokromik cihazlar dış etkilere görünür ve algılanabilir değişikliklerle tepki verirler. Uygulanan farklı gerilimlerde farklı renkler gösterebilen malzemelerle elde edilebilen bu cihazlar görüntü teknolojisinde yeni nesil cihazların eldesini mümkün kılacaklardır. Çünkü elektrokromik malzemeler, LCD veya OLED görüntü cihazları gibi görüş açısı veya dış ışık şiddetinden etkilenmediklerinden kaliteli görüntü için geleceğin teknolojisi olarak adlandırılabilirler. Elektrokromik malzemelerin görüntü teknolojisinde kullanılabilmeleri için farklı gerilimlere cevap verme süreleri, geçiş yaptıkları renklerin kontrastları, hangi renkler arasında çalıştıkları veya uygulanabilirlikleri gibi bazı temel özellikleri taşımaları gerekmektedir. Bilindiği gibi görüntü teknolojisinde kırmızı, mavi ve yeşil olmak üzere üç temel renk vardır. Diğer bütün renkler bu renklerin farklı tonlardaki karışımı ile elde edilir. Dolayısıyla elektrokromik malzemelerin görüntü teknolojisi uygulamaları için öncelikle bu üç ana rengin elde edilmiş olması gerekmektedir. Ayrıca farklı tonlarda karışım elde edebilmek için bu polimerlerin aynı zamanda şeffaf da olabilmeleri gerekmektedir. Pek çok kırmızı ve mavi renkli elektrokromik polimer farklı araştırma grupları tarafından yapılmış ve incelenmiştir. Ancak yeşil renk uzun yıllar bir problem olarak kalmıştır. Normalde renkler malzemenin spektrumdaki soğurma bantlarıyla ilgilidir. Malzeme hangi dalga boyundaki ışığı soğuruyorsa geri kalanı yansıtır veya geçirir dolayısıyla insan gözü bu soğurulamayan rengi algılar. Yeşilin, kırmızı ve mavi renk kadar el- 18 ODTÜLÜ Haziran 2010 Sayı 45