YENİ YÜZYIL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ 6331 SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNUN TEKSTİL SEKTÖRÜNDE UYGULAMALARI Bitirme Projesi Yusuf GEDİK 131101439 Bölüm: İş Sağlığı ve Güvenliği Danışman Prof. Dr. Gönül KUNT KANDEMİR Bitirme Tarihi (Şubat, 2014)
I Özgünlük Bildirisi 1. Bu çalışmada, başka kaynaklardan yapılan tüm alıntıların, ilgili kaynaklar referans gösterilerek açıkça belirtildiğini, 2. Alıntılar dışındaki bölümlerin, özellikle projenin ana konusunu oluşturan teorik çalışmaların ve yazılım/donanımın benim tarafımdan yapıldığını 3. Araştırma ve/veya anket çalışmaları için etik kurul onay yazısı alındığını bildiririm. İstanbul, Şubat 2014 Yusuf GEDİK İmza
II 6331 SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNUN TEKSTİL SEKTÖRÜNDE UYGULAMALARI ÖZET Ülkemizde İş sağlığı ve güvenliğine olan ihtiyaç çoğu ülke örneğinde olduğu gibi kömür madenciliği ile doğmuştur. Cumhuriyet dönemine bakıldığında, 1921 yılında 151 sayılı Ereğli Havza-i Fahmiye Maden Amelesinin Hukukuna müteallik Kanun kömür işçilerinin çalışma şartları, iş güvenliği ve işçi sağlığı ile ilgili ilk yasadır. Günümüzde 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile kamu ve özel sektör ayrımı gözetmeksizin tüm çalışanlar kanun kapsamına alındı. Kişinin bulunduğu işyerindeki çalışan sayısı ve işyeri türü kanundan yararlanmasına engel olmayacak. Kanun aynı zamanda çırak ve stajyerler için de geçerli olacak. Her çalışan, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili uygulamalardan faydalanacak. Bütün işyerlerinde sağlıklı ve güvenli çalışma ortamları oluşturulacak. Bu çalışmada deri giyim eşyası imalatı sektöründe faaliyet gösteren bir işyerinin iş sağlığı ve güvenliği tehlikeleri tanımlanmış ve riskleri değerlendirilmiştir. Çalışma kapsamında, işyerinde ki tüm alanlar uygulama alanına ayrılmıştır. Bu alanların her biri ayrı ayrı değerlendirmeye alınmış ve toplam 37 adet tehlike tanımlanmıştır. Tanımlanan tehlikeler için gerçekleştirilen risk değerlendirmeleri neticesinde tehlikelerin 8 adedinin kabul edilemez risk seviyesine sahip oldukları görülmüştür. Kabul edilemez risklerin öncelikli olarak ele alınması gerekmektedir. Anahtar sözcükler: Tekstil İmalatı Sektörü, İş Sağlığı ve Güvenliği, Risk Analizi
III APPLICATIONS OF 6331 NUMBERED OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY LAW AT SECTOR OF TEXTILE SUMMARY In our country, the need for occupational health and safety, like in other country examples, is born with coal mining. Looking back to the period of republic, in 1921, the 151 numbered Ereğli Havza-I Fahmiye Mine Worker Law related to the working conditions of coal workers is the first law about job security and worker health. Today, with 6331 numbered occupational health and safety law, without discrimination between public and private sector, all the workers are taken within the meaning of the law. The number of workers at an office (place of work) and the sort of an office will not prevent the benefit from the law. The law will be current for apprentices and trainees, too. Every worker will be benefited from the applications of the occupational health and safety. At every place of work, healthy and safely working conditions will be created. In this study, the dangers of occupational health and safety of a place of work which show activity at the sector of leather clothing goods production are defined and the risks are evaluated. Within the context of this study, all the spaces at a place of work are separated to the application space. All of these spaces are evaluated independently and totally 37 danger item are defined. As a result of the performed risk considerations for the defined dangers, it is seen that 8 dangers item have the level of unacceptability. It is necessary to undertake preferably the unacceptable risks. Key words: Textile Production, Occupational Health and Safety, Risk Analysis.
IV İÇİNDEKİLER ÖZGÜNLÜK BİLDİRGESİ... I ÖZET... II SUMMARY... III İÇİNDEKİLER... IV BÖLÜM 1 GİRİŞ... 1 BÖLÜM 2 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ... 2 2.1 Genel Bakış... 2 2.2 6331 Sayılı İş Sağlığı Ve Güvenliği Kanunu... 3 2.2.1 İş Kanunda Geçen Tanımlar... 4 2.3 Tekstil Sektörünün İş Sağlığı Ve Güvenliği... 6 BÖLÜM 3 ANALİZ VE MODELLEME... 8 3.1 Risk Değerlendirmesi... 8 3.2 Risk Değerlendirmesi Yöntemleri... 9 3.2 Risk Değerlendirmesi Hukuki Dayanağı... 10 3.4 L Tipi Matris Yöntemi... 12 3.4.1 Risk Analizinin Yapılması... 14 BÖLÜM 4 DENEYSEL SONUÇLAR... 18 4.1 Emniyetli Çalışma Koşulları... 18 4.1.1 Acil Durum Faaliyetleri... 18 4.1.2 Acil Durum Ekipleri... 19 4.1.3 İşyeri Düzeni... 19 4.1.4 İşyeri Hijyeni... 20 4.1.5 İşyerinde Kullanılan Temizlik Ürünleri... 20 4.1.6 Elektrik Tesisatı... 20 4.1.7 Ergonomi... 21 4.1.8 Ekranlı Araçlarla Uzun Süreli Çalışmalar... 21 4.1.9 Psikososyal Etkileşimler... 22 4.1.10 Termal Konfor Faaliyetleri... 22 4.1.11 Yetersiz Aydınlatma... 22
V 4.1.12 Elektronik El Aletleri... 22 4.1.13 Tuvalet ve Lavabo... 23 4.1.14 Isıtma Sistemi Ekipmanları... 23 4.1.15 Elle Yük Kaldırma... 23 4.1.16 Sürekli Oturarak Çalışma Ve Ayakta Yapılan İşler... 24 4.1.17 Dikiş Makineleri... 24 4.1.18 Makinelerin Bakımı Ve Onarımı... 24 4.1.19 Makine Ve Ekipman Kullanım Talimatı... 25 4.1.20 Ütü Ve Pres Ütüler... 25 4.1.21 Su Sebilleri... 25 4.1.22 Elektrik Panoları... 25 4.1.23 Merdivenler... 26 4.1.24 Kompresör... 26 4.1.25 Gürültü... 26 4.1.26 Kumaş Tozları... 26 4.1.27 Jeneratör... 27 4.1.28 Basınçlı Kaplar... 27 4.1.29 Kesici Aletlerle Çalışma... 27 4.1.30 Tarama Ve Tıraşlama İşlemleri... 28 4.1.31 Eczadolabı... 28 4.1.32 Yangından Korunma... 28 4.1.33 Kayıt Faaliyetleri... 29 4.1.34 Sağlık Gözetimi Faaliyetleri... 29 4.1.35 Uyarı Levhaları... 29 4.1.36 Asansör... 29 4.1.37 Eğitim Ve Bilgilendirme Faaliyetleri... 30 BÖLÜM 5 TARTIŞMA VE SONUÇ... 31 KAYNAKLAR... 32
1 BÖLÜM 1. GİRİŞ İş ve özel hayatımızın her anında çeşitli tehlikelerle karşı karşıyayız. Evimizde ofisimizde, ofisimizde, fabrikalarda, trafikte her an pek çok kazanın altında yatan riskler nedeniyle çalışanın, işverenin, toplumun ve meslek grubunun maruz kalabileceği kayıplar düşünüldüğünde tehlikelere ve risklere karşı bir plan oluşturulması ve bu plana göre davranılması zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır. Ayakkabı, saya, saraciye ve deri konfeksiyon üretimi yapılan işyerlerinde yapılan çalışmalarda karşılaşılan iş sağlığı ve güvenliği riskleri özel önem taşımaktadır. Sektörde öncelikli iş sağlığı ve güvenliği risklerini belirleyerek önleme politikaları geliştirmek, iş kazalarını ve meslek hastalıklarını önlemek için gelecekte yapılacak teftişler için veri tabanı oluşturmak ve iş sağlığı ve güvenliği yönünden ilgili taraflara rehberlik etmek amacıyla sektördeki işyerlerinin bir proje kapsamında teftişe alınmasına karar verilmiştir. Proje kapsamında ayakkabı, saya, saraciye ve deri konfeksiyon üretimi yapılan işyerlerinde teftişler yapılmış, bu teftişler neticesinde sektördeki genel sorunlar ile işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği açısından mevzuata aykırılıklar tespit edilmiş ve alınması gerekli önlemler belirlenmiştir. [1] Tekstil sektörü ülkemizde iyi kalite ham deri temininde zorluklar yaşamaktadır ve bu nedenle ithalata yönelmiştir. Hayvancılığın giderek azalması, yerli hayvan varlığında gerileme, kesim hataları, kaliteli ham deri teminini zorlanmaktadır ayrıca ham derinin satım alımında uygulanan yanlış politikalar dericiliği zarara uğratmaktadır. Türkiye de büyük işletmeler dışında bilinçli bir yetiştiricilik yapılmadığında baktım ve beslenme hatalarından kaynaklanan ve ham deri kalitesini düşüren kusurlar yer tutmaktadır. [2] Yeni çıkan İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, bunun nezdinde çıkan yönetmelikler ve tebliğler göz önüne alınırsa bir deri sektörünün bu konuda bir çalışma yapmış olmaması, çalışanlarına çalışanlarının yasal haklarını koruyacak, güvenliğinin sağlanmasına aykırı düşecek bir ortamda çalışılmasının uygun olmayacağı düşünülerek bu çalışma için geç kalındığı bile söylenebilir. Bu bağlamda işyeri çalışanları ve üçüncü şahıslara hizmet veren ve riskler açısından da herkesin maruz kalabileceği tüm işyeri alanı incelenecektir.
2 BÖLÜM 2. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 2.1. GENEL BAKIŞ Günümüzde üretimin en önemli faktörü olan insan, teknolojik gelişmelere paralel olarak, işyerlerinde çeşitli problemlerle karşılaşmaktadır. Bu problemler önce insan sağlığına, sonra işletmeye ait her türlü mala yönelik tehditler oluşturmaktadır. Sanayinin bugünkü, gibi gelişmemiş olduğu çağlarda durum, (İş Güvenliği) haliyle bir problem olarak görülmemiştir. Faaliyet alanlarının artması, işlemlerin karmaşıklaşması, bunların neticesinde tehlikelerin çoğalması, bazı kuralların konulmasını, kanunların çıkarılmasını gerektirmiştir. İş sağlığı genel olarak çalışma hayatı ve sağlık arasında ki ilişkileri inceleyen bir bilimdir. İş ve sağlık arasında ki ilişkilerin incelenmesinde kullanılan yaklaşımlar birbirini tamamlayan iki ana grup halinde ele alınabilir. Hazır zamanı ve geleceği inceleyen sağlık ve güvenlik çalışmalarına yardımcı olur. Zira sağlık ve güvenlikteki modern gelişmeler ne tek başınadır, ne de bağımsızdır. Bilakis, devamlılığın bir parçasıdır. Bu devamlılık, en az Eski Mısırlılar (M.Ö. 1500) kadar uzaklardan başlar. Halen ayakta bulunan piramitlerden akılda kalan, inşaatı için yeterli iş gücünün sağlanması için, tıbbi servisler kurulmasıydı. Hatta (Toplam 283 maddeden oluşan) M.Ö. 2000'lerde Babil İmparatorluğunun kurucusu Hamnuırabi (M.Ö. 1819-1950) tarafınadan hazırlanan Hammurabi Kanunlarında İş Sağlığı ve Güvenliği hususunda hükümler bulunmaktaydı. İş sağlığı ile ilgili gelişmelerde Dr. Bernardino Ramazzini'nin (1633-1714) çok ayrı bir yeri vardır. De Morbis Artificum Diatriba (Diseasesof Workmen; Çalışanların Hastalıkları) adlı bu kitap çalışanlar arasında görülen başlıca sağlık sorunlarının sistematik bir şekilde ele alındığı kapsamlı bir eserdir.
3 Türkiye de Kömür ocaklarındaki çalışma koşullarının ağırlığı ve çok sayıda işçinin akciğer hastalıklarına yakalanması üretimde düşmelere neden olmuştur. Üretimi artırmak amacıyla 1865 yılında Madeni Hümayun Nazın Dilaver Paşa tarafından bir tüzük hazırlanmıştır. Ancak padişah tarafından onaylanmadığı için bir tüzük niteliği kazanamamış olan Dilaver Paşa Nizamnamesi, çalışma koşullarına ilişkin olarak getirdiği düzenlemeler yanında, madende bir hekim bulundurulmasını da hükme bağlamıştır. Kömür madenlerinde çok sık görülen iş kazalarına ilişkin olarak ise bir hüküm getirilmemiştir. 100 maddeden oluşan Dilaver Paşa Nizamnamesi daha çok üretimin artırılmasına yönelik olmasına karşın, işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili ilk yasal belge olması açısından önemlidir. Günümüzde Sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamının oluşturulması, çalışma hayatının öncelikli şartı ve tüm sosyal tarafların ortak sorumluluktur. Maddi kayıplar, telafi edilebilse de kaybedilen yaşamların telafisi mümkün olmamaktadır. Bu nedenle iş sağlığı ve güvenliği için alınacak tedbirler, bir maliyet olarak değil, işyerlerinin daha huzurlu, çalışanların daha mutlu ve işletmelerin daha verimli olabilmesi için bir öncelik olarak görülmelidir. Türkiye deki işyerlerinin %99 u 250 nin altında çalışan istihdam eden KOBİ lerden oluşmakta, çalışanların %84 ü bu işyerlerinde istihdam edilmektedir. Asıl dikkat çekici olan durum ise iş kazalarının %80 inin yine KOBİ lerde meydana geliyor olmasıdır. Bu verilerden de anlaşılacağı üzere ülkemizde büyük-küçük işletme, kamu veya özel sektör ayırımı gözetmeksizin tüm çalışanları kapsayacak bir düzenleme zorunlu hale gelmişti. Bu ihtiyaçtan hareketle tüm sosyal tarafların da görüşünü alarak 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nu hazırladık. Bu önemli kanun, farklı siyasi partilerin de desteği ile TBMM de kabul edildi ve yürürlüğe girdi. 2.2 6331 SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU Bu Kanun; kamu ve özel sektöre ait bütün işlere ve işyerlerine, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine, çırak ve stajyerler de dâhil olmak üzere tüm çalışanlarına faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır. İş sağlığı ve güvenliği konusu ilk kez müstakil bir kanunda ele alındı. Kamu ve özel sektör ayrımı gözetmeksizin tüm çalışanlar kanun kapsamına alındı. Kuralcı bir yaklaşım yerine önleyici yaklaşım esas alındı. İşyerleri, yapılan işin niteliğine göre tehlike sınıflarına
4 ayrılıyor. Bütün işyerlerinde iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi gibi uzman personel görev yapacak. İşverenler ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden hizmet alabilecek. Devlet, 10 dan az çalışanı olan işletmelerin iş sağlığı ve güvenliği hizmetleri giderlerini destekleyecek. İş kazalarını ve meslek hastalıklarını önleme adına önceden risk değerlendirmesi yapılacak. Çalışanlar belli aralıklarla sağlık gözetiminden geçirilecek. İş kazaları ve meslek hastalıklarının kayıtları daha etkin ve güncel hale getirilecek. Elli ve daha fazla çalışanın bulunduğu tüm işyerlerinde, iş sağlığı ve güvenliği kurulu oluşturulacak. İşyerlerinde acil durum planları hazırlanacak. İşveren tüm çalışanlarını, iş sağlığı ve güvenliği ile çalışma hayatına dair hak ve sorumlulukları hakkında bilgilendirecek. Çalışanlar işyerlerindeki iş sağlığı ve güvenliği faaliyetlerine aktif katılım sağlayacak. Çalışan, ciddi ve yakın tehlikeyle karşı karşıya kaldığında çalışmaktan kaçınma hakkını kullanabilecek. Birden fazla işverenin olduğu yerlerde, iş sağlığı ve güvenliği konusunda koordinasyon sağlanacak. Hayati tehlike durumunda işyerlerinin tamamında veya bir bölümünde iş durdurulabilecek. Kanunun bazı hükümleri aşamalı olarak hayata geçirilerek yeni durumlara uyum kolaylaşacak. Büyük endüstriyel kaza riski taşıyan işyerleri, güvenlik raporu ve kaza önleme politika belgesi olmadan işe başlayamayacak. 2.2.1. İŞ KANUNDA GEÇEN TANIMLAR İş kazası: İşyerinde veya işin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen engelli hâle getiren olayı, İşveren: Çalışan istihdam eden gerçek veya tüzel kişi yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşları, İşyeri: Mal veya hizmet üretmek amacıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile çalışanın birlikte örgütlendiği, işverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen işyerine bağlı yerler ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve mesleki eğitim yerleri ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçları da içeren organizasyonu, İşyeri hekimi: İş sağlığı ve güvenliği alanında görev yapmak üzere Bakanlıkça yetkilendirilmiş, işyeri hekimliği belgesine sahip hekimi,
5 İşyeri sağlık ve güvenlik birimi: İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerini yürütmek üzere kurulan, gerekli donanım ve personele sahip olan birimi, Ortak sağlık ve güvenlik birimi: Kamu kurum ve kuruluşları, organize sanayi bölgeleri ile Türk Ticaret Kanununa göre faaliyet gösteren şirketler tarafından, işyerlerine iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerini sunmak üzere kurulan gerekli donanım ve personele sahip olan ve Bakanlıkça yetkilendirilen birimi, Önleme: İşyerinde yürütülen işlerin bütün safhalarında iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili riskleri ortadan kaldırmak veya azaltmak için planlanan ve alınan tedbirlerin tümünü, Risk: Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimalini, Risk değerlendirmesi: İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmaları, Tehlike: İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya işyerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyelini, Tehlike sınıfı: İş sağlığı ve güvenliği açısından, yapılan işin özelliği, işin her safhasında kullanılan veya ortaya çıkan maddeler, iş ekipmanı, üretim yöntem ve şekilleri, çalışma ortam ve şartları ile ilgili diğer hususlar dikkate alınarak işyeri için belirlenen tehlike grubunu, Teknik eleman: Teknik öğretmen, fizikçi, kimyager ve biyolog unvanına sahip olanlar ile üniversitelerin iş sağlığı ve güvenliği programı mezunlarını, İşyeri hemşiresi: 25/2/1954 tarihli ve 6283 sayılı Hemşirelik Kanununa göre hemşirelik mesleğini icra etmeye yetkili, iş sağlığı ve güvenliği alanında görev yapmak üzere Bakanlıkça yetkilendirilmiş işyeri hemşireliği belgesine sahip hemşire/sağlık memurunu ifade eder.
6 2.3. TEKSTİL SEKTÖRÜNÜN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Her sabah büyük bir telâşla uyanıyor ve kaçıp kurtulamadığımız bir yığın zorunlulukla etrafımızın sarılı olduğu bir dünyada güne başlıyoruz. Dünya üzerinde yaklaşık yedi milyar insan yaşıyor. Bu yedi milyarın ana gövdesini işçi sınıfı oluşturuyor. İşçiler dünyanın her yerinde yüzlerce farklı sektörde işgücünü bir kapitaliste satarak yaşamını sürdürmeye çalışıyor. Burjuva yazar-çizer tayfası 1990 sonrası, sınıflar mücadelesinin artık bittiğini, bu tür şeylerin geçmişte kaldığını vaaz etmeye başladılar. Oysa bugün geçmişe oranla daha da büyümüş olan işçi sınıfı, patronlar sınıfını korkutan ama henüz kendi gücünün farkında olmayan, uyuyan bir deve benziyor. İster deri sektöründe ister metal sektöründe, ister Türkiye de ister Fransa da çalışsın, işçiler dünyanın neresine giderse gitsin sorunları ortaktır. Birlikteliği ve örgütlü mücadeleyi zorunlu kılan da işte bu ortaklıktır. Düşük ücretler, iş güvencesiz çalışma, işsizlik, iş kazaları, meslek hastalıklarına kurban gitme, insanlıktan çıkaran çalışma koşulları vb. gibi sorunlar tüm işçilerin ortak sorunları. Elbette bu ortak sorunlara ek olarak her işkolunun kendine özgü, işin niteliğinden kaynaklı sorunları da var. Bütün bu sorunların tekil sorunlar olmaktan çıkarılması ve bu sorunları çözebilmeye dönük mücadelenin de kolektif bir mücadeleye dönüştürülebilmesi gerekiyor. Gerçek bir örgütlülük yaratmak ve militan bir mücadele yürütmek, işçilerin birbiriyle dayanışmasıyla, bir sınıf olduğunun farkına varmasıyla mümkün. [3] Üretiminin ve işçiliğinin doğduğu ve ilk gelişmelerini kaydettiği yer Avrupa iken, bu sektör giderek Asya ya ve Latin Amerika ya doğru kaymış ve özellikle hayvancılığın gelişkin olduğu bölgelere yönelmiş durumda. Türkiye deri üretiminde Avrupa da İtalya nın ardından ikinci, dünyada ise İtalya, Çin ve Hindistan ın ardından dördüncü. 80 ler ve 90 larda deri sanayicileri Türkiye de deri sektörünün hızla geliştiğini söylüyor ve İtalya nın tahtına göz koymakla övünüyorlardı. Onların bu övünçle bahsettikleri ve palazlanıp büyüdükleri dönem, deri işçilerinin Kazlıçeşme de insanlık dışı koşullarda köle gibi çalıştırıldıkları, yaşadıkları mahallelerin bataklıktan farksız olduğu dönemdi. Patronların üretimi artırmak ve sektördeki diğer kapitalistlerle rekabet edebilmek için makinelerde yeni teknolojiler kullanmaya başlamasıyla birlikte işler geçmişe oranla
7 kolaylaşmış görünse de, bu durum işçilerin çalışma ve yaşam koşullarını olumlu anlamda çok da değiştirmedi. Daha az zamanda, daha az kişiyle, daha fazla üretmeye devam eden deri işçileri, kötü çalışma koşulları, sigortasız çalışma, taşeronlaşma, düşük ücretler, zorunlu fazla mesailer gibi sorunlarının yanı sıra bir yandan da sağlık sorunlarıyla boğuşmaktalar. Üstelik yüzlerce deri işçisi, her an yakalanabilecekleri meslek hastalıkları ve sağlık sorunları konusunda hiçbir bilgiye sahip değil.
8 BÖLÜM 3. ANALİZ VE MODELLEME 3.1. RİSK DEĞERLENDİRMESİ Risk Değerlendirmesi, herhangi bir sistemde tehlikelerden kaynaklanan risklerin büyüklüğünü tahmin etme ve mevcut kontrollerin yeterliliğini dikkate alarak bu risklerin kabul edilebilir olup olmadığına karar verme sürecidir. Günümüzde birçok risk değerlendirme tekniği mevcuttur. [4] Risk değerlendirme teknikleri, risklerin, risklerin gerçekleşme olasılıklarının ve olası etkilerinin tahmin edilmesi açısından iki ana grupta toplanabilir. Bunlar, kalitatif ve kantitatif yöntemlerdir. [5] İş Sağlığı ve Güvenliği' nde risk analizinde iki temel yaklaşım vardır. Bunlardan birincisi risklerin gerçekleşmesi sonucu meydana gelen kazanın ardından tekrar olmaması için kaza nedenlerini tespit etme ve çözüm arama esasına dayanan reaktif yaklaşım, ikincisi ise kaza daha hiç olmadan sistemin risklerini öngörme, bunların önemine karar verme, bu riskleri azaltma veya eğer mümkünse ortadan tamamen kaldırma esasına dayanan proaktif yaklaşımdır. [6] Risk değerlendirmesinden kullanılan bazı terimlerin anlamı şu şekildedir: Tehlike: Canlıları çevreyi ve/veya malı, tesisleri tehdit eden, kapsamı belirlenmemiş kaza ve zarar potansiyeli. Risk: Kapsamı belirlenmiş zarar potansiyeli. Risk kaza olasılığı (P) ile kazanın kapsamının (S) bir fonksiyonudur. Risk Yönetimi: Tehlikenin tanımlanması, riskin değerlendirilmesi, kontrol tedbirlerinin uygun şekilde kullanılması ve sonuçların değerlendirilmesini de kapsayacak şekilde toplam yöntemi ifade eder.
9 3.2. RİSK DEĞERLENDİRMESİ YÖNTEMLERİ Belli başlı risk değerlendirme yöntemleri şunlardır: * Ön Tehlike Analizi, * Birincil Risk Analizi * Güvenlik Fonksiyon Analizi * Risk Haritası, * İş Güvenliği Denetlemesi, * Süreç/Sistem Kontrol Listeleri, * Göreceli Sıralama-Dow ve Mond İndisleri Analizi, * Olursa Ne Olur? Analizi, * Tehlike ve İşletebilirlik Analizi, * Hata Türleri, Etkileri ve Kritiklik Analizi, * Hata Ağacı Analizi, * Olay Ağacı Analizi, * Neden - Sonuç Analizi, * İnsan Hata Oranı Tahmini Tekniği, * Hiyerarşik Görev Analizi, * Yönetim Bakışı ve Risk Ağacı Analizi, * Enerji Analizi, * Güvenlik Bariyer Diyagramları, * Kinney Modeli, * Zürih Tehlike Analizi, * Makine Risk Değerlendirmesi, * Tehlike Erken Uyarı Modeli, * Risk Değerlendirme Tablosu a) L Tipi Matris b) X Tipi Matris Bu yöntemleri birbirinden ayıran en önemli fark, risk değerini bulmak için kullandıkları kendilerine has metotlardır. Bu yöntemlerin birbirlerine göre avantaj ve dezavantajları kaynaklarda detaylı bir şekilde verilmiştir. [4]
10 3.3. RİSK DEĞERLENDİRMESİNİN HUKUKİ DAYANAĞI 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunun Madde 10: İşveren, iş sağlığı ve güvenliği yönünden risk değerlendirmesi yapmak veya yaptırmakla yükümlüdür. Risk değerlendirmesi yapılırken aşağıdaki hususlar dikkate alınır: a) Belirli risklerden etkilenecek çalışanların durumu. b) Kullanılacak iş ekipmanı ile kimyasal madde ve müstahzarların seçimi. c) İşyerinin tertip ve düzeni. ç) Genç, yaşlı, engelli, gebe veya emziren çalışanlar gibi özel politika gerektiren gruplar ile kadın çalışanların durumu. İşveren, yapılacak risk değerlendirmesi sonucu alınacak iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri ile kullanılması gereken koruyucu donanım veya ekipmanı belirler. İşyerinde uygulanacak iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri, çalışma şekilleri ve üretim yöntemleri; çalışanların sağlık ve güvenlik yönünden korunma düzeyini yükseltecek ve işyerinin idari yapılanmasının her kademesinde uygulanabilir nitelikte olmalıdır. İşveren, iş sağlığı ve güvenliği yönünden çalışma ortamına ve çalışanların bu ortamda maruz kaldığı risklerin belirlenmesine yönelik gerekli kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırmaların yapılmasını sağlar. İş Sağlığı Ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği: Madde 7- Risk değerlendirmesi; tüm işyerleri için tasarım veya kuruluş aşamasından başlamak üzere tehlikeleri tanımlama, riskleri belirleme ve analiz etme, risk kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması, dokümantasyon, yapılan çalışmaların güncellenmesi ve gerektiğinde yenileme aşamaları izlenerek gerçekleştirilir. Çalışanların risk değerlendirmesi çalışması yapılırken ihtiyaç duyulan her aşamada sürece katılarak görüşlerinin alınması sağlanır. Madde 8- Tehlikeler tanımlanırken çalışma ortamı, çalışanlar ve işyerine ilişkin ilgisine göre asgari olarak bilgiler toplanır.
11 Tehlikelere ilişkin bilgiler toplanırken aynı üretim, yöntem ve teknikleri ile üretim yapan benzer işyerlerinde meydana gelen iş kazaları ve ortaya çıkan meslek hastalıkları da değerlendirilebilir. Toplanan bilgiler ışığında; iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuatta yer alan hükümler de dikkate alınarak, çalışma ortamında bulunan fiziksel, kimyasal, biyolojik, psikososyal, ergonomik ve benzeri tehlike kaynaklarından oluşan veya bunların etkileşimi sonucu ortaya çıkabilecek tehlikeler belirlenir ve kayda alınır. Bu belirleme yapılırken yönetmelikteki hususlardan etkilenecekler ve ne şekilde etkilenebilecekleri göz önünde bulundurulur. Çalışma ortamında bulunan fiziksel, kimyasal, biyolojik, psikososyal, ergonomik ve benzeri tehlike kaynaklarının neden olduğu tehlikeler ile ilgili işyerinde daha önce kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırma çalışması yapılmamış ise risk değerlendirmesi çalışmalarında kullanılmak üzere; bu tehlikelerin, nitelik ve niceliklerini ve çalışanların bunlara maruziyet seviyelerini belirlemek amacıyla gerekli bütün kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırmalar yapılır. Madde 9- Tespit edilmiş olan tehlikelerin her biri ayrı ayrı dikkate alınarak bu tehlikelerden kaynaklanabilecek risklerin hangi sıklıkta oluşabileceği ile bu risklerden kimlerin, nelerin, ne şekilde ve hangi şiddette zarar görebileceği belirlenir. Bu belirleme yapılırken mevcut kontrol tedbirlerinin etkisi de göz önünde bulundurulur. Toplanan bilgi ve veriler ışığında belirlenen riskler; işletmenin faaliyetine ilişkin özellikleri, işyerindeki tehlike veya risklerin nitelikleri ve işyerinin kısıtları gibi faktörler ya da ulusal veya uluslararası standartlar esas alınarak seçilen yöntemlerden biri veya birkaçı bir arada kullanılarak analiz edilir. İşyerinde birbirinden farklı işlerin yürütüldüğü bölümlerin bulunması halinde birinci ve ikinci fıkralardaki hususlar her bir bölüm için tekrarlanır. Analizin ayrı ayrı bölümler için yapılması halinde bölümlerin etkileşimleri de dikkate alınarak bir bütün olarak ele alınıp sonuçlandırılır.
12 Analiz edilen riskler, kontrol tedbirlerine karar verilmek üzere etkilerinin büyüklüğüne ve önemlerine göre en yüksek risk seviyesine sahip olandan başlanarak sıralanır ve yazılı hale getirilir. Madde 10- Risklerin kontrolünde yönetmelikte geçen adımlar uygulanır. Risk kontrol adımları uygulanırken toplu korunma önlemlerine, kişisel korunma önlemlerine göre öncelik verilmesi ve uygulanacak önlemlerin yeni risklere neden olmaması sağlanır. [7] Belirlenen risk için kontrol tedbirlerinin hayata geçirilmesinden sonra yeniden risk seviyesi tespiti yapılır. Yeni seviye, kabul edilebilir risk seviyesinin üzerinde ise bu maddedeki adımlar tekrarlanır. 3.4. L TİPİ MATRİS YÖNTEMİ Projede L Tipi Matris Yöntemi kullanarak risk değerlendirilmesi yapılmıştır. İşyerinin seçilen bölümlerinde risk değerlendirmesi yapılırken L tipi Matris Yöntemi kullanılmış ve aşağıdaki aşamalar takip edilerek; a-ana tehlike kaynakları belirlenmiş, b-ana tehlike kaynaklarından meydana gelebilecek tehlikeler gözlemlere ve incelemelere dayanılarak tanımlanmış, c-tehlikelerin her birinin risk analizi yapılmış, d-risk analizi yapılan tehlikeler değerlendirilerek tehlikelerin ortadan kaldırılması ve/veya risklerin kontrol altına alınması için önlemler belirlenmiş, e-önlemlerin uygulanarak risklerin kontrol altına alınabilmesi için eylem planları yapılmış, ve tüm çalışmalar bir rapor halinde sunulmuştur. Bu raporda kullanılan bazı temel tanım ve kavramlar aşağıdaki gibidir; Tehlike; Çalışma ortamı ve şartlarında var olan, ya da dışarıdan gelebilecek kapsamı belirlenmemiş, maruz kimselere, işyerine ve çevreye zarar yada hasar verme potansiyeli. ( OHSAS 18001)
13 Risk: Tehlikelerden kaynaklanan bir olayın, meydana gelme ihtimali ile zarar verme derecesinin bileşkesidir. [8] Kabul Edilebilir risk: Kanuni zorunluluklar ve işletmenin İSG politika ve uygulamaları dikkate alındığında, kabul edebilecek düzeye indirilmiş risk. [8] Hareketli parçalar: Makine ve tezgahlar da güç aktarmayan ancak hareket eden ( dişliler, tespit başlıkları, besleme merdaneleri gibi elemanlardır. Parlayıcı madde: Normal şartlar altında buharlaşabilen ya da gaz halinde bulunan yanıcı katı, sıvı ve gaz maddeler. Yanıcı madde: Alevin temas edip geri çekilmesinden sonra yanmayı sürdürebilen maddeler Acil Durum: Afet olarak değerlendirilen olaylar ve dikkatsizlik, tedbirsizlik, ihmal, kasıt ve çeşitli amaçlarla meydana getirilen olayların tümünün yol açtığı hallerdir. [9] Acil Durum Planları: Acil durum gerektiren olaylarda yapılacak, müdahale, koruma, arama-kurtarma ve ilkyardım konularının nasıl ve kimler tarafından yapılacağını gösteren ve acil durum öncesinde hazırlanması gereken planlardır. [9] İş ekipmanı: İşin yapılmasında kullanılan herhangi bir makina, tesis ve tesisatı İş ekipmanının kullanımı: İş ekipmanının çalıştırılması, durdurulması, kullanılması, taşınması, tamiri, tadili, bakımı, hizmete sunulması ve temizlenmesi gibi iş ekipmanı ile ilgili her türlü faaliyeti, Operatör: İş ekipmanını kullanma görevi verilen çalışan veya çalışanları, Maruz kişi: Tamamen veya kısmen tehlikeli bölgede bulunan kişiyi, Tehlikeli bölge: Kişilerin sağlık ve güvenlik yönünden riske maruz kalabileceği, iş ekipmanında veya çevresinde bulunan bölgeyi,
14 Periyodik kontrol: İş ekipmanlarının, bu yönetmelikte öngörülen aralıklarda ve belirtilen yöntemlere uygun olarak, yetkili kişilerce yapılan muayene, deney ve test faaliyetlerini, Bakım: İş ekipmanlarında yapılan her türlü temizlik, ayar, kalibrasyon gibi işlemlerin tamamını Periyodik kontrolleri yapmaya yetkili kişi: Makine ve elektrik ile ilgili branşlardan mühendis ve/veya elektrik ile ilgili konularda, sorumluluk ve yetkilerinin çerçevesi Elektrik İle İlgili Fen Adamlarının Yetki, Görev ve Sorumlulukları Hakkında Yönetmelik ile belirlenen fen adamlarını, 3.4.1. RİSK ANALİZİNİN YAPILMASI Risk analiz çalışması yapılmadan önce ve çalışma esnasında Risk Değerlendirme ekibine yapılan çalışmanın içeriği ve metodolojisi konusunda sürekli bilgi aktarımı yapılmıştır. İşletmenin ve özellikle risk değerlendirmesi yapılacak olan bölümün özelliğine göre Risk Değerlendirme Ekibi nezaretinde tehlikeleri belirlemek ve risk değerlendirmesi yapmak üzere İş Güvenliği Uzmanları ile birlikte çalışmalar yürütülmüştür. Kurulan ekiple birlikte işyeri vaziyet planı ve iş akış şemaları ile kullanılan ham, yarı mamul maddeler de dikkate alınarak işyerindeki tehlike kaynakları aşağıdaki şekilde belirlenmiştir. a) Yönetimsel Eksiklikler b) Fiziksel Tehlikeler c) Kimyasal Tehlikeler d) Elektrikle çalışma ile meydana gelen tehlikeler. e) Mekanik Tehlikeler. f) Tehlikeli yöntem ve işlemler g) İşyeri ortamından kaynaklanan Tehlikeler. h) Yasal yaptırımlar