TÜRKİYE GENELİ DOĞAL TAŞ POTANSİYEL ALANLARININ BELİRLENMESİ PROJESİ Demir ERKANOL * ve Abdülkerim AYDINDAĞ ** GİRİŞ Doğal taşlar, ticari olarak işletilebilen en eski inşaat malzemeleridir. Tarih boyunca insanoğlu tarafından yapılarda ve anıtlarda güzelliği, dayanıklılığı nedeniyle kullanılmıştır. Zamanla kullanımı artan doğal taşlar günümüzde özellikle inşaat, kaplama, döşeme, heykelcilik, mezar taşı yapımı, mıcır, porselen ve cam sanayi, optik sanayi ve süs eşyası yapımında kullanılmaktadır. Doğal taş sektörü, son dönemde yeni üreticilerin de pazara girmesiyle ivme kazanan; hem ülkemiz hem de dünya ticareti için önem arz eden sektörler arasındadır. Ülkemiz de mermerin tarihçesi oldukça eskiye dayanmaktadır. M.Ö yıllarda çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapan Anadolu, zengin Çizelge 1- Türkiye Mermer Rezervi (MTA, 1966) Çizelge 1- Türkiye Mermer Rezervi (MTA, 1966) bir tarihsel birikimi barındırmaktadır. Bu kültür zenginliğinin en önemli yanlarından biri ise; mermer kültürünün Batı Anadolu dan başlayarak dünyaya yayılmasıdır. Efes kazılarında M.S 2. yüzyılda doğal taş tarihinde blok kesiminde kullanılan ilk lamalı katrak bulunmuştur. Yine Selçuk (İzmir) yakınlarında antik ocaklarda tel kesmenin ilk proto tipinin izine rastlanılmıştır. Bu bilgiler, Anadolu da 2000 yıldır doğal taş işletmeciliğinin varlığını belirle. Efes kentinin mermerleri, Belevi (İzmir) mermer ocaklarından getirilmiştir. Bunun yanı sıra, Teos Yeşil ve Teos Ateş mermerleri (İzmir), Batı Anadolu da antik dönemlerde üretilmiştir. Özellikle Efes Antik Kenti nde bulunan yamaç evlerinde duvar kaplaması olarak kullanılmışlardır. Dünyanın en zengin mermer yataklarının bulunduğu Alp - Himalaya Kuşağında yer alan Ülkemiz de doğal taş rezervine ilişkin ilk değerlendirmeler, 1966 yılında MTA Genel Müdürlüğü tarafından yapılmış olup 5,1 milyar m3 13,9 milyar ton muhtemel mermer rezervine sahip olunduğu belirtilmiştir (Çizelge 1). Bilinen Rezervler 589.000.000 1.590.000.000 Muhtemel Rezervler 1.545.000.000 4.171.000.000 Mümkün Rezervler 3.027.000.000 8.172.000.000 Toplam Potansiyel 5.161.000.000 13.934.000.000 m 3 Ton 1990-1994 yılları arasında; Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) adına, İTÜ Teknik Eleman- SEKTÖRÜ TÜRKİYE MERMER VE DOĞAL TAŞ *Maden larınca Tetkik ocak bazında Arama Genel yapılan Müdürlüğü gözlemlere /Marmara göre Bölge Müdürlüğü/Kocaeli **Maden Türkiye Doğal Tetkik Arama Taş Rezervi Genel Müdürlüğü/Maden 6,7 milyar m 3 olarak Etüt ve Arama Madenciliğin Dairesi Başkanlığı/Ankara bir alt grubunu oluşturan 1990-1994 belirtilmiştir. yılları 2001 arasında; yılında Devlet ise; Planlama MTA Genel Teşkilatı (DPT) mermer-doğal adına, İTÜ taşlar Teknik doğadan Elemanlarınca çıkartıldıktan ocak bazında itibaren ticari olarak işletilebilen, yüksek katma Müdürlüğü tarafından belli mermer grupları ele yapılan alınarak gözlemlere Doğal Taş göre Kataloğu Türkiye Doğal yapılmıştır. Taş Rezervi İM-6,7 milyar değerli m 3 olarak ekonomik belirtilmiştir. yapısı ve 2001 değeriyle, yılında ise; niteliği MTA MİB tarafından ise; 2008 yılında yaklaşık 500 ve özelliği değişmeden nihai tüketicinin kullanımına sunulan içerisinde ağırlıkla kireçtaşı ve Genel çeşit ihraç Müdürlüğü taşlarını tarafından kapsayan belli Türkiye mermer grupları Doğal ele alınarak Doğal Taş Kataloğu yapılmıştır. İMMİB tarafından Taşlar Kataloğu ise; 2008 hazırlanmıştır. yılında yaklaşık 500 çeşit ihraç taşlarını dolomitlerin kapsayan olduğu Türkiye hammaddedir. Doğal Taşlar Kataloğu hazırlanmıştır. *Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü /Marmara Bölge Müdürlüğü/Kocaeli **Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü/Maden Etüt ve Arama Dairesi Başkanlığı/Ankara TÜRKİYE MERMER VE DOĞAL TAŞ SEKTÖRÜ 147 Madenciliğin bir alt grubunu oluşturan mermer-doğal taşlar doğadan çıkartıldıktan itibaren ticari olarak işletilebilen, yüksek katma değerli ekonomik yapısı ve değeriyle, niteliği ve özelliği değişmeden nihai tüketicinin
tektonizma değerlendirilerek potansiyel alan olabilecek önemli alanlar belirlenmiş ve haritalanmış 1985 yılında yürürlüğe giren 3213 Sayılı Maden Kanunun da mermer ve doğal taşın kanun kapsamına alınmasıyla, Türk madenciliğinin en büyük geliştirme gösterdiği alt sektör olmuştur. Mermer ve Doğal Taş sektöründeki üretim ve ihracatımız, istikrarlı şekilde artmaktadır. 2011 yılında 7.282 milyon ton olan ihracat miktarı, 2012 yılında 7.909 milyon ton olarak % 8.60 lık miktar artışı oluşmuştur. Bir diğer Mermer ve Doğal Taş sektöründeki ölçekte üretim de ve 2011 ihracatımız, yılında istikrarlı ihracat şekilde girdisi artmaktadır. olarak 2011 yılınd Türkiye değişik jeolojik kuşakların yer aldığı bir bölgede bulunan ve bu kuşakların farklı lar gelir elde edilmişken, 2012 yılında %13.68 mermer ve doğal taşlardan 1.674 milyar do- milyon ton olan ihracat miktarı, 2012 yılında 7.909 milyon ton olarak % 8.60 lık miktar artışı oluşmu kayaçlar içermesi diğer sebebiyle ölçekte zengin de 2011 doğal yılında taş ihracat artışla girdisi 1.904 olarak milyar mermer dolar ve doğal gelir elde taşlardan edilmiştir. 1.674 milyar dolar ge rezervlerine sahip bir ülkedir. Söz konusu Alp Tüm maden ihracatındaki payı % 43 dir (İMİB). - Himalaya Kuşağı, edilmişken, çok çeşitli 2012 ve büyük yılında miktarda mermer rezervini bulundurmaktadır. 2012 yılında 1,9 milyar dolar olan ihraca- %13.68 artışla 1.904 milyar dolar gelir elde edilmiştir. Tüm maden ihracatınd % 43 dir (İMİB). tımızın, 2015 yılı hedefi 4 milyar dolar, 2023 Türkiye Mermer ve Doğal Taş sektörü; gerek iç tüketim, gerekse ihracat miktarı ve po- (İMİB,2011-2023 Eylem Planı). Buna ulaşabil- hedefimiz ise 10 milyar dolar olarak konmuştur 2012 yılında 1,9 milyar dolar olan ihracatımızın, 2015 yılı hedefi 4 milyar dolar, 2023 hedefimiz tansiyeli olarak son milyar yıllarda dolar önemli olarak konmuştur ve sürekli (İMİB,2011-2023 memiz için; Eylem Ülkemiz Planı). de konu Buna ile ulaşabilmemiz ilgili tüm kamu için; Ülkemiz de gelişme göstermektedir. Ülkemizin jeolojik yapısından kaynaklanan ilgili tüm mermer kamu çeşitliği ve özel ve sektör re- kuruluşların mesi, taşımıza birlikte hareket değer vermesi, etmesi, taşımıza plan ve değer prog- vermesi, plan ve p ve özel sektör kuruluşların birlikte hareket etzervlerimizin büyüklüğü sektörde uluslararası ram çerçevesinde çalışma yapılması, AR-GE güvenin oluşmasını çerçevesinde da sağlamaktadır. çalışma yapılması, Ülkemiz AR-GE faaliyetlerine faaliyetlerine hız hız verilmesi en önemli maddelerdir maddelerdir (Çizelge 2). (Çizelge 2). sadece zengin rezervleri ile değil, aynı zamanda mermer ve doğal taşlarının renk ve desen çeşitliliği açısından da lider konumdadır. Çizelge 2- Mermer ve Doğal Taş İhracatı Hedefleri (TÜMMER) Çizelge 2- Mermer ve Doğal Taş İhracatı Hedefleri (TÜMMER) ÇALIŞMANIN AMACI Proje kapsamında; potansiyel alan olabilecek mermer sahalarının yanı sıra diğer doğal taş alanlarının da tespiti çalışmaları yürü- Dünyanın en ÇALIŞMANIN büyük mermer AMACI ihracatçıları arasında yer alan Ülkemiz de, ihracat potansiyelini arttıracak girişimlere acil ihtiyaç du- çalışmaları yapılmış, mevcut mermer ocakları tülmüştür. Bu nedenle yörede, ayrıntılı arazi Dünyanın en büyük mermer ihracatçıları arasında yer alan Ülkemiz de, ihracat potansiyelini a yulmaktadır. Bu durumu girişimlere göz acil önüne ihtiyaç alan duyulmaktadır. MTA tespit Bu durumu edilmiş, göz bölgede önüne alan mevcut MTA çeşitli Genel yaş Müdürlüğü, aralığındaki formasyonların stratigrafik ilişkileri ve 2005 201 Genel Müdürlüğü, 2005 2012 yılları arasında 1/100.000 ölçekli arasında Türkiye 1/100.000 Geneli Mermer ölçekli Türkiye ve tektonizma Geneli Mermer değerlendirilerek ve Doğal Taş potansiyel Potansiyel alan Alanların Belirle Doğal Taş Potansiyel Alanların Belirlenmesi olabilecek önemli alanlar belirlenmiş ve haritalanmıştır. İller bazında hazırlanan raporlar projesini gerçekleştirmiştir. projesini gerçekleştirmiştir. tamamlanmıştır. Çalışmalarda, özellikle ihracat potansiyeli yüksek olan mermer ve doğal taşların; oluşum süre Çalışmalarda, özellikle ihracat potansiyeli yüksek olan mermer oluşumu ve doğal etkileyen taşların; jeolojik, oluşum yapısal, mağmatik Bu çalışmalar ve metamorfik ışığında, üretim kontrol yapılan sistemleri ve/ tespit edilerek, süreçleri ve oluşumu etkileyen jeolojik, yapısal, mağmatik ve yatakların metamorfik yayılımı kontrol belirlenmiştir. sistemleri lirlenerek, Ülkemiz için önem arz eden mermer veya çeşitli nedenlerle terk edilen ocaklar be- tespit edilerek, mevcut yatakların yayılımı belirlenmiştir. Proje kapsamında; potansiyel alan amaçlarından olabilecek mermer biri olmuştur. sahalarının yanı sıra diğer doğal taş desen ve türlerini saptamak çalışmanın ana alanla 148 tespiti çalışmaları yürütülmüştür. Bu nedenle yörede, ayrıntılı arazi çalışmaları yapılmış, mevcut ocakları tespit edilmiş, bölgede mevcut çeşitli yaş aralığındaki formasyonların stratigrafik ilişk
ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ 1. Jeolojik etüt çalışmaları Ülkemiz sınırları içinde yapılan mermer ve doğal taş potansiyelinin belirlenmesine yönelik çalışmada, MTA Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi nce hazırlanan 1/100.000 ölçekli seri haritalar (Açınsamalı ve sayısal) kullanılmıştır. Haritalarda, mermer, traverten ve diğer doğal taş potansiyeli olabilecek formasyonlar dikkate alınarak çalışmalar bu birimlerde gerçekleştirilmiştir. Ayrıca, işletilmekte olan traverten, mermer, doğal taş ocakları ve terk edilen ocaklardaki genel bilgiler, bölgenin stratigrafisi ve tektoniği ile deneştirilerek 1/100.000 ölçekli paftalar üzerine aktarılmıştır (Şekil 1). Mermer ve Doğal Taş Potansiyel Alan Haritalarında; a) Mermer ve traverten olarak kullanılabilen doğal taşlar, b) Mozaik olabilen doğal taşlar, c) Dekoratif malzeme olarak kullanılabilen doğal taşlar, d) Yapı taşı olabilen doğal taşlar, e) Yol alt yapı malzemesi olabilen kayaç grupları sınıflandırılmıştır. Şekil 1- Balıkesir J 18 Paftasının Mermer Doğal Taş Potansiyel Alan Haritası Şekil 1. Balıkesir J 18 Paftasının Mermer Doğal Taş Potansiyel Alan Haritası 2. Laboratuvar çalışmaları iresi Başkanlığı Doğal Taş Laboratuvarın da gerçekleştirilmiştir. 2. Arazi Laboratuvar çalışmaları Çalışmaları sırasında mevcut mermer ocaklarından ve potansiyel alanlardan, 3. Sondaj çalışmaları ve rezerv belirleme Arazi çalışmaları sırasında mevcut mermer ocaklarından ve potansiyel alanlardan, kayaç özelliklerin kayaç özelliklerin belirlenmesi amacı ile fiziko-mekanik, belirlenmesi amacı kimyasal, ile fiziko-mekanik, petrografik-mineralojik kimyasal, petrografik-mineralojik MTA Genel parametrelerin Müdürlüğü; ortaya Kamu çıkarılması Kurum için ve parametrelerin ortaya çıkarılması için numune derlemesi yapılmıştır. Derlenen örneklerin töre Kuruluşlarına, Valilik, Belediye ve Özel Sek- numune derlemesi yapılmıştır. Derlenen örneklerin analizleri, akredite doğal konumda taş çalışmaları olan MTA konusunda Genel Müdürlüğü jeolojik analizleri, Maden Analizleri akredite ve konumda Teknoloji Dairesi olan Başkanlığı MTA Genel Doğal Taş etütlerin Laboratuvarın yanı sıra da gerçekleştirilmiştir. sondaj etütleri ve rezerv belirleme çalışmaları yapmaktadır (Şekil Müdürlüğü Maden Analizleri ve Teknoloji Da- 2). 3. Sondaj Çalışmaları ve Rezerv Belirleme 149 MTA Genel Müdürlüğü; Kamu Kurum ve Kuruluşlarına, Valilik, Belediye ve Özel Sektöre doğal taş
Şekil 2- Lice-Kulp (DİYARBAKIR) Mermer Potansiyel Alan Haritası (Erkanol ve Aydındağ, 2011). Şekil 2- Lice-Kulp (DİYARBAKIR) Mermer Potansiyel Alan Haritası (Erkanol ve Aydındağ, 2011). PROJE ÇALIŞMALARI SONUCUNDA kökenli kireçtaşları 3. Mağmatik Kökenli Doğal Taşlar: PROJE ÇALIŞMALARI SONUCUNDA Alp Himalaya Kuşağı nda yer alan Ülkemiz de Alp Mermer Himalaya ve Doğal Kuşağı nda Taş sektörü, yer alan Ülkemiz son 25 de Mermer 4. ve Doğal Volkanik Taş sektörü, Kökenli son Doğal 25 yılda Taşlar: madencilik Derinlik kayaçları yılda madencilik sektörümüzün en önemli alt Püskürük kayaçları sektörümüzün en önemli alt sektörlerinden biri haline gelmiştir. 2012 yılı verileri incelendiğinde sektörde lider sektörlerinden biri haline gelmiştir. 2012 yılı verileri konumdadır. incelendiğinde Ülkemizde sektörde ciddi lider miktarda konumdadır. görünür doğal taş 1. rezervi Metamorfik olduğu bilinmekte kökenli ve doğal daha bu taşlar rezervin henüz Ülkemizde ciddi miktarda görünür doğal taş (kristalize kireçtaşı kökenli mermerler) rezervi bir kısmı olduğu istihraç bilinmekte edilerek ve üretilmektedir. daha bu rezervin Ülkemizdeki potansiyeli ve her geçen yıl artan ihracatı göz önüne henüz bir kısmı istihraç edilerek üretilmektedir. Kireçtaşlarının yüksek ısı ve yüksek basınç koşulları altında bölgesel veya yerel ola- alınarak gerçekleştirilen bu çalışma ile, ülkemiz de mevcut doğal taş ocaklarının yanı sıra mermer ve doğal taş Ülkemizdeki potansiyeli ve her geçen yıl artan ihracatı potansiyel göz önüne alanları alınarak belirlenmiştir. gerçekleştirilen bu rak katı değişimleridir. Bu tanım aynı zamanda çalışma ile, ülkemiz de mevcut doğal taş ocaklarının yanı sıra mermer ve doğal taş potansi- da kabul edilmektedir. Bölgesel başkalaşım ile mermerler açısından Bilimsel Tanım olarak Türkiye de doğal taşlar kapsamında çeşitli renk ve desenlerde kristalize kireçtaşı (mermer), kalker, traverten, yel alanları traverten belirlenmiştir. oluşumlu kalker (oniks), kireç taşları, kum taşları, oluşmuş konglomera, kristalize breş kireçtaşları ve magmatik ince kökenli tanelidir. kayaçlar 1. Metamorfik Kökenli Doğal Taşlar: Kristalize kireçtaşı 2. Sedimanter Kökenli Doğal Taşlar: Mikritik kökenli kireçtaşları, iskelet Türkiye de (granit, siyenit, doğal diyabaz, taşlar diyorit, kapsamında serpantin, vb.) çeşitli ve püskürük türü Ülkemiz kayaç grupları sınırları (ignimbirit, içinde; bu andezit, kategoride bazalt, tüf yer renk ve ve türevleri desenlerde vb).bulunmaktadır. kristalize Bu kireçtaşı kayaç grupları; (mermer), kalker, traverten, traverten oluşumlu dirilen alanlarda yüzlek vermektedir. Trakya oluşum alan sınıflarına mermer göre 4 yatakları, ana başlık altında masif toplanmıştır. olarak nitelen- kalker (oniks), 1. Metamorfik kireç taşları, Kökenli kum Doğal taşları, Taşlar: konglomera, breş ve magmatik kökenli kayaçlar Manisa, Muğla, Aydın, Denizli; İç Anadolu Kristalize Bölgesi nde kireçtaşı Kırklareli; Ege Bölgesi nde Uşak, 2. Sedimanter Kökenli Doğal Taşlar: Mikritik kökenli kireçtaşları, iskelet kökenli kireçtaşları (granit, siyenit, diyabaz, diyorit, serpantin, vb.) Bölgesi nde Afyon, Ankara, Eskişehir, Çorum, ve püskürük 3. türü Mağmatik kayaç Kökenli grupları Doğal (ignimbirit, Taşlar: Derinlik andezit, bazalt, tüf ve türevleri vb).bulunmaktadır. Marmara Bölgesi nde Balıkesir, Çanakkale, kayaçları Kayseri, Konya, Kütahya, Niğde, Sivas; Güney 4. Volkanik Kökenli Doğal Taşlar: Püskürük kayaçları Bu kayaç grupları; oluşum sınıflarına göre 4 Bursa, Bolu, Sakarya; İç Toroslar Bölgesi nde ana başlık altında toplanmıştır. Burdur, Isparta; Doğu Anadolu Bölgesi nde ise Van, Muş, Bitlis illeri sınırları içerisinde gözle- 1. Metamorfik Kökenli Doğal Taşlar (Kristalize Kireçtaşı Kökenli Mermerler) nirler. Bu masiflerde gözlenen mermer alanları, çevresini saran şisti seviyeler nedeniyle korunmuşlar ve tektonik etkilerden fazla etkilenmemişlerdir (Şekil 3). 150
mermer alanları, çevresini saran şisti seviyeler nedeniyle korunmuşlar ve tektonik etkilerden fazla İskeletli kireçtaşları; resifal ve fosilli kireçtaşlarından oluşmaktadır. Çoğunlukla gri, siyah, yeşilimsi, etkilenmemişlerdir (Şekil 3). Şekil 3- Türkiye Kristalize Kireçtaşı Kökenli Mermerlerin Dağılım Haritası (Erkanol ve diğerleri 2007-2012) Şekil 3- Türkiye Kristalize Kireçtaşı Kökenli Mermerlerin Dağılım Haritası (Erkanol ve diğ. 2007-2012) 2. Sedimanter kökenli doğal taşlar ve mikritik çimentolu olup cila açısından oldukça olumludurlar. 2.1 Mikritik Kökenli Kireçtaşı Mermerleri Ülkemizin Bu tür mermerler; en önemli çeşitli renklerde doğal (bej taş ve varlığını krem renk ağırlıkta), yer yer silis katkılı, CaCO 3 ca zengin, (%95 sedimanter 2. Sedimanter kökenli Kökenli kayaçlar Doğal Taşlar oluşturmaktadır. Ülkemizde; Antalya, Eskişehir, Bilecik, üstü) yer yer kil içerikli, spari ve mikritik çimentolu olup cila Özellikle blok üretimi açısından büyük önem Burdur, açısından Isparta, oldukça Afyon, olumludurlar. Kayseri, İzmir, Adana, kazanmışlardır. Ülkemizin en Bu önemli kireçtaşı doğal taş grupları; varlığını stratigrafik seviye olarak her bölümde görülmekte olup, Mersin, Adıyaman, Ankara, K.Maraş, Aydın, sedimanter kökenli Bursa, kayaçlar Amasya, oluşturmaktadır. Sivas, Diyarbakır, Özellikle blok Osmaniye, üretimi Ülkemiz de; Antalya, Eskişehir, Bilecik, Burdur, Isparta, Afyon, Kayseri, İzmir, Adana, Bursa, Amasya, açısından büyük önem kazanmışlardır. Bu kireçtaşı grupları; stratigrafik seviye olarak her bölümde görülmekte bej, Sivas, krem, Diyarbakır, çeşitli Osmaniye, renklerde, Mersin, bol Adıyaman, mikro-makro Ankara, K.Maraş, Balıkesir, Aydın, Elazığ, Balıkesir, Erzincan, Elazığ, G.Antep, Erzincan, G.Antep, Giresun, fosilli, olup, geniş bej, krem, yayılımlı çeşitli renklerde, ve büyük bol rezervlidir. mikro-makro Oluşum tiplerine göre 2 sınıfa ayrılırlar: nisa, Mardin, Muğla, Samsun, Yozgat, Kasta- fosilli, geniş Hatay, yayılımlı Kırklareli, ve büyük Kocaeli, rezervlidir. Konya, Oluşum Malatya, tiplerine Ma- Giresun, Hatay, Kırklareli, Kocaeli, Konya, Malatya, Manisa, Mardin, Muğla, Samsun, Yozgat, Kastamonu il göre 2 sınıfa ayrılırlar: sınırları içinde gözlenirler. Bu alanlar, Türkiye nin en önemli monu mermer il sınırları blok içinde üretim gözlenirler. yerleridir (Şekil Bu 4). alanlar, Bu 2.1 Mikritik kökenli kireçtaşı mermerleri Türkiye nin en önemli mermer blok üretim yerleridir olup, (Şekil kırık 4). ve çatlak Bu alanlardaki yapıları blok kireçtaşları üretimine etki tek- alanlardaki kireçtaşları tektonik olaylardan oldukça etkilenmiş Bu tür mermerler; çeşitli renklerde (bej ve tonik olaylardan oldukça etkilenmiş olup, kırık etmektedir. krem renk ağırlıkta), yer yer silis katkılı, CaCO 3 ve çatlak yapıları blok üretimine etki etmektedir. ca zengin, (%95 üstü) yer yer kil içerikli, spari Şekil 4- Türkiye Mikritik Kökenli Kireçtaşı Mermerlerin Dağılım Haritası (Erkanol ve diğerleri 2007-2012) Şekil 4- Türkiye Mikritik Kökenli Kireçtaşı Mermerlerin Dağılım Haritası (Erkanol ve diğ. 2007-2012) 151 2.2 İskelet Kökenli Kireçtaşı Mermerleri
2.2 İskelet kökenli kireçtaşı mermerleri İskeletli kireçtaşları; resifal ve fosilli kireçtaşlarından oluşmaktadır. Çoğunlukla gri, siyah, yeşilimsi, kırmızımsı renklerde bulunurlar. Çimento çoğunlukla spari kökenlidir. İçerisinde bol miktarda fosil kırıntıları ve parçaları, kayaç parçacıkları, oolit ve pelletler gözlenir. Bu tür kayaç grupları; Karabük, Bartın, Kastamonu, Burdur, Isparta, Antalya, Bursa, Bolu, Düzce, Diyarbakır, Bitlis, Mardin, Batman, Çorum, Malatya il sınırları içinde blok mermer üretimi sağlarlar. Bu tür mermerler, dekoratif amaçlar için çok uygundur (Şekil 5). Şekil 5- Türkiye İskelet Kökenli Kireçtaşı Mermerlerin Dağılım Haritası (Erkanol ve diğ. 2007-2012) Şekil 5- Türkiye İskelet Kökenli Kireçtaşı Mermerlerin Dağılım Haritası (Erkanol ve diğ. 2007-2012) Şekil 5- Türkiye İskelet Kökenli Kireçtaşı Mermerlerin Dağılım Haritası (Erkanol ve diğ. 2007-2012) 3. Mağmatik Kökenli Doğal Taşlar/ Derinlik Kayaçları 3. Mağmatik Kökenli Doğal Taşlar/ Derinlik Kayaçları 3. Mağmatik Mağmanın, kökenli yerkabuğunun doğal farklı taşlar/ derinliklerinde ve yüzeyinde bu kayaç katılaşmalarına grubu; granit, göre siyenit, şekil alırlar. diyorit, Derinlik gabro, kayaçları Mağmanın, yerkabuğunun farklı derinliklerinde ve yüzeyinde diyabaz, katılaşmalarına monzonit, göre granodiyorit şekil alırlar. vb. Derinlik olarak kayaçları olarak da adlandırılan bu kayaç grubu; granit, siyenit, diyorit, gabro, diyabaz, monzonit, granodiyorit adlandırılır. Bu kayaç grupları; Marmara, Kuzey-Batı Anadolu, Anadolu, Trakya, Trakya, Güney-Batı Güney-Batı Ege, İç Anadolu Ege, İç kayaçları olarak da adlandırılan bu kayaç grubu; granit, siyenit, diyorit, gabro, diyabaz, monzonit, granodiyorit Mağmanın, vb. olarak adlandırılır. yer kabuğunun Bu kayaç grupları; farklı derinliklerinde vb. ve olarak yüzeyinde adlandırılır. katılaşmalarına Bu kayaç grupları; göre Marmara, şekil Kuzey-Batı Anadolu Anadolu, ve Trakya, Doğu Karadeniz Güney-Batı Ege, Bölgesi nde İç Anadolu yo- Marmara, Kuzey-Batı ve Doğu Karadeniz Bölgesi nde yoğunlaşırlar (Şekil 6). alırlar. Derinlik kayaçları olarak da adlandırılan ğunlaşırlar (Şekil 6). ve Doğu Karadeniz Bölgesi nde yoğunlaşırlar (Şekil 6). Şekil 6- Türkiye Granitleri Dağılım Haritası (MTA) Şekil 6- Türkiye Granitleri Dağılım Haritası (MTA) Şekil 6- Türkiye Granitleri Dağılım Haritası (MTA) 4.Volkanik Kökenli Doğal Taşlar/ Püskürük Kayaçlar 152 4.Volkanik Kökenli Doğal Taşlar/ Püskürük Kayaçlar
Mağmanın yüzeye çıkıp püskürmesi sonucu oluşan ürünler; andezit, bazalt, trakit, riyolit vb. olarak 4. Volkanik kökenli doğal taşlar / püskü- Bu kayaçlardan andezit ve bazalt oluşumları adlandırılmıştır. Bu malzemelerin tozları ve külleri de, tüf ve türevlerini oluşturur. Bu kayaçlardan andezit ve rük kayaçlar özellikle dekoratif amaçlı kesilip kullanılmakta- bazalt oluşumları özellikle dekoratif amaçlı kesilip kullanılmaktadır. Mağmanın yüzeye çıkıp püskürmesi sonucu oluşan ürünler; andezit, bazalt, trakit, riyolit lımına bakıldığında; özellikle İç Ege, İç Anado- Türkiye genelinde volkanik kayaçların dağı- Türkiye genelinde volkanik kayaçların dağılımına bakıldığında; özellikle İç Ege, İç Anadolu, Trakya, Doğu vb. ve olarak Güneydoğu adlandırılmıştır. Anadolu Bölgesinde Bu yoğunlaşma malzemelerin görülür (Şekil lu, 7). Trakya, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yoğunlaşma görülür (Şekil tozları ve külleri de, tüf ve türevlerini oluşturur. 7). Şekil Şekil 7-7- Türkiye Türkiye Volkanik Volkanik Kökenli Kökenli Doğal Doğal Taşlar Taşlar Dağılım Dağılım Haritası Haritası (Erkanol (Erkanol ve ve diğ. diğerleri 2007-2012) 2007-2012) TRAVERTEN Ülkemiz sınırları içinde travertenler, tektonik hatların bulunduğu alanlarda yoğunlaşmaktadır. Özellikle Pontid, Anatolid, Torid, Kenar Kıv- TRAVERTEN Travertenlerin esası CaCO 3 olup, Ca+2 ve HCO Travertenlerin 3 - ce zengin esası yer CaCO altı sularının 3 olup, Ca +2 genellikle ve HCO - 3 ce zengin rımları yer altı Kuşağı sularının bölümlerinde genellikle bir faydan, traverten çatlaktan ocakları ya bir faydan, çatlaktan ya da yarıktan yeryüzüne çıktıkları yerde fizikokimyasal, biyokimyasal batı Marmara, İç Anadolu, İç Toroslar, Akdeniz, yer alır. Traverten ocakları; Batı Ege, Kuzey- da yarıktan yeryüzüne çıktıkları yerde fizikokimyasal, biyokimyasal olarak bünyelerindeki CaCO 3 çökeltmesiyle olarak oluşur. bünyelerindeki CaCO 3 çökeltmesiyle Batı Karadeniz, Doğu Karadeniz, Doğu Anadolu Bölgeleri nde yoğunlaşmıştır (Şekil 8). oluşur. Ülkemiz sınırları içinde travertenler, tektonik hatların bulunduğu alanlarda yoğunlaşmaktadır. Özellikle Pontid, Anatolid, Torid, Kenar Kıvrımları Kuşağı bölümlerinde traverten ocakları yer alır. Traverten ocakları; Batı Ege, Kuzeybatı Marmara, İç Anadolu, İç Toroslar, Akdeniz, Batı Karadeniz, Doğu Karadeniz, Doğu Anadolu Bölgeleri nde yoğunlaşmıştır (Şekil 8). Şekil 8- Türkiye Traverten Sahaları Dağılım Haritası (Erkanol ve diğerleri 2007-2012) Şekil 8- Türkiye Traverten Sahaları Dağılım Haritası (Erkanol ve diğ. 2007-2012) HEDEF 153 Türkiye Geneli Mermer ve Doğal Taş Potansiyel Alanların Belirlenmesi projesi kapsamında yapılan
Şekil 8- Türkiye Traverten Sahaları Dağılım Haritası (Erkanol ve diğ. 2007-2012) HEDEF Türkiye Geneli Mermer ve Doğal Taş Potansiyel Alanların Belirlenmesi projesi kapsamında yapılan HEDEF amaca uygun haritalamalarda, Devoniyen çalışmalarda; çok farklı yaşta mermer ve doğal taş oluşturabilecek Orta Miyosen formasyonlar ve Üst tespit Miyosen edilmiştir. Günümüz Ülke genelinde yaş Türkiye Geneli Mermer ve Doğal Taş Potansiyel Alanların Belirlenmesi projesi kapsa- taş üretimi ( traverten ve yapı taşı) yapılabile- aralığındaki birimlerden blok mermer ve doğal yapılan amaca uygun haritalamalarda, Devoniyen Orta Miyosen ve Üst Miyosen Günümüz yaş aralığındaki mında birimlerden yapılan blok mermer çalışmalarda; ve doğal çok taş üretimi farklı ( yaşta traverten ve ceği yapı belirlenmiştir taşı) yapılabileceği (Erkanol belirlenmiştir ve diğerleri (Erkanol 2007- ve mermer ve doğal taş oluşturabilecek formasyonlar diğ.2007-2012),(şekil9,10) tespit edilmiştir. Ülke genelinde 2012), (Şekil 9-10) yapılan Şekil 9- Alt Paleozoyik Yaşlı Ayna (Kayseri) Şekil 9- Alt Paleozoyik Yaşlı Ayna (Kayseri) Şekil 10- Alt Miyosen Yaşlı Ocak (Diyarbakır) Şekil 10- Alt Miyosen Yaşlı Ocak (Diyarbakır) Türkiye Genelinde çalışan/çalışmayan tüm Örnek çalışma; DPT ve Diyarbakır Valiliği mermer Türkiye ve Genelinde doğal taş çalışan/çalışmayan ocakları görülmüş tüm mermer olup, ve doğal tarafından taş ocakları MTA görülmüş Genel olup, Müdürlüğü ne bu ocaklarda üretilen verilen bu ocaklarda üretilen mermer desenlerine ait proje kapsamında yapılmıştır (Erkanol ve Aydındağ, elde 2011). edilmiştir. Hazırlanan Yapılan arazi katalog çalışmaları, da; il sınırla- açılan plaka, mermer blok desenlerine resimleri ait plaka, çekilmiş blok resimleri ve /veya çekilmiş elde ve /veya edilmiştir. Yapılan arazi çalışmaları, açılan ve rı içinde mevcut olan 47 adet mermer deseninin yer aldığı ocak, blok, plaka ve kayacın ince ve terk edilen ocaklardan elde edilen veriler, firma yetkilileri yapılan görüşmeler, çeşitli makalelerden alınan terk edilen ocaklardan elde edilen veriler, firma yetkilileri bilgiler ışığında, yapılan ülke görüşmeler, genelinde; 2012 çeşitli yılı itibariyle makale-58lerden adet kesit mermer, fotoğrafı traverten bulunmaktadır. ve doğal taş Ayrıca deseninin Jeolojik, varlığı alınan bilgiler ışığında, ülke genelinde; mineralojik+petrografik, fiziksel-mekanik, kim- 2012 yılı itibariyle 585 adet mermer, traverten yasal, ortamsal analiz sonuçları ve parametreleri ve doğal taş deseninin varlığı tespit edilmiştir. yer alır (Şekil 11-14). Bu zengin taş çeşitliliğinin gerek iç piyasada, gerekse dış pazarlarda tanıtılması gerektiği Hazırlanan katalog Türkçe-İngilizce olarak düşünülerek Mermer ve Doğal Taş Kataloğu 500 adet basılmış olup, yurt dışına gönderil- nun hazırlanması doğal taş sektörünün en mek üzere DPT ve Diyarbakır Valiliği ne teslim önemli ihtiyaçlardan biridir. edilmiştir. 154
Hazırlanan katalog Türkçe-İngilizce olarak 500 adet basılmış olup, yurt dışına gönderilmek üzere DPT ve Diyarbakır Valiliği ne teslim edilmiştir. Şekil 11- Ocak fotoğrafı Şekil 12. 12- İnce Kesit kesit Fotoğrafı fotoğrafı Şekil 11. Ocak Fotoğrafı Şekil 13- Blok fotoğrafı Şekil 13. Blok Fotoğrafı Şekil 14. 14- Plaka Plaka Fotoğrafı fotoğrafı Proje kapsamında yapılan çalışmalarda; mermer ve doğal taş firmalarından elde edilen analiz bilgilerinde çoğu zaman standartların gözetilmediği tespit edilmiştir. Bu durumun, yakın zamanda AB Standartlarına göre problem teşkil edeceği bilinmektedir. Bu nedenle yaşanan ve yaşanabilecek olumsuzlukların önüne geçmek için, mermer-doğal taş firmalarının tüm analizlerini (mineralojik-petrografik, fiziksel-mekanik, kimyasal) akredite olmuş kurumlara yaptırmaları gerekmektedir. Ülke genelinde hazırlanacak kataloğun; tüm desenlerden alınacak örnekler ile mineralojik-petrografik, ortamsal analiz, fiziksel-mekanik, kimyasal parametreleri TSE ve TSE EN standartları kapsayacak şekilde oluşturulması gerekmektedir. Bu konuda; MTA Doğal Taş Labarotuvarı nda örnek bir çalışmadan alınan temel standartlara ait analiz değerleri aşağıda sunulmuştur (Çizelge 3-4). 155
standartlara ait analiz değerleri aşağıda sunulmuştur (Çizelge 3, 4). Çizelge 3. Mermerin Fiziksel, Mekanik Özellikleri Çizelge 3. Mermerin Fiziksel, Mekanik Özellikleri Plaka Verme Durumu İyi Çizelge 3- Mermerin Fiziksel, Mekanik Özellikleri Kenar-Köşe Kesilmesi İyi Plaka Verme Cila Alma Durumu Durumu İyi İyi Kenar-Köşe Sertlik Kesilmesi (Mohs) İyi 4 Cila Alma Yoğunluk Durumu (g/cm 3 ) İyi 2,71 Sertlik Birim Hacim Ağırlık (Mohs)(g/cm ) 4 2,65 Yoğunluk Atmosfer Basıncında Su Emme (TS EN (g/cmkütlece 3 ) (%) 2,71 - Birim Hacim 13755) Ağırlık (g/cmhacimce 3 ) (%) 2,65 0,82 Atmosfer Kaynar Basıncında Suda Su Emme (TS EN 13755) Kütlece Kütlece (%) (%) Hacimce Hacimce (%) (%) - 0,82 0,70 1,90 Kaynar Basınç Suda Su Direnci Emme Kütlece (%) 0,70 (TS EN 1926) Hacimce (Kgf/cm (%) ) (MPa) 1,90 128,82 Basınç Don Direnci Sonrası Basınç Direnci (TS EN Don 1926) Kaybı (Kgf/cm 2 )(MPa) (Kgf/cm 2 ) (MPa) (%) 152,65 128,82 0,42 Don Sonrası Darbe Basınç Direnci Direnci (Kgf/cm (Kgf/cm 2 )(MPa) )( MPa) 152,65 17,60 Don Kaybı Eğilme Direnci (%) (Kgf/cm 2 )(MPa) 0,42 7,00 Darbe Direnci Görünür Porozite (Kgf/cm 2 )( MPa) (%) 17,60 2,20 Eğilme Doluluk Direnci Oranı (Kgf/cm 2 )(MPa) (%) 7,00 97,51 Görünür Gözeneklilik Porozite Derecesi (%) (%) 2,20 2,49 Doluluk Ortalama Oranı Aşınma Direnci (%) (cm 3 /50 cm 2 ) 97,51 11,93 Gözeneklilik Derecesi (%) 2,49 Ortalama Aşınma Direnci (cm 3 /50 cm 2 ) 11,93 Çizelge 4. Mermerin Kimyasal Özellikleri Çizelge 4- Mermerin Kimyasal Özellikleri Çizelge 4. Mermerin Kimyasal Özellikleri MgO SiO 2 CaO Fe 2 O 3 MgO 0,6 SiO 2 0,6 CaO 55,9 Fe 2 O 3 0,1 0,6 0,6 55,9 0,1 MTA Genel Müdürlüğü AR-GE çalışmaları yapan bir Kamu Kuruluşudur. Kurum bünyesinde konu ile ilgili teknik eleman (jeoloji, maden, jeofizik mühendisler), Uluslararası Akretide kazanmış Doğal Taş Labarotuvarı mevcuttur. Ülkemiz sınırları içinde; Mermer-Traverten-Serttaş-Yapı Taşı varlığının ortaya konması için bilimsel verilere dayalı Türkiye Mermer ve Doğal Taş envanteri hazırlanması gerektiğine inanan Kurumumuz, ana hatları ile belirtilen çalışmalara rehberlik edecek, Ülkemizin mermer ve doğal taş kaynakları ile ilgili en geniş verileri kapsayacak, güncel değerlendirmelere açık Türkiye Mermer ve Doğal Taş DEĞİNİLEN BELGELER Erkanol, D.ve Aydındağ, K, 2011. Diyarbakır Mermer Potansiyel Alanları Maden Jeolojisi Raporu, MTA Raporu, Derleme No: 11421 s. 279, Ankara, (yayımlanmamış). Erkanol, D. ve Aydındağ, K, 2011. Diyarbakır İli Mermer Kataloğu. Ankara. envanterinin Coğrafi Bilgi Sistemin de (CBS) oluşturulması çalışmalarını tamamlamıştır. Bu programda; İller ve pafta bazında belirlenen doğal taş lokasyonları, bu lokasyonlara ait jeolojik veriler, mevcut desenler, desen fotoğrafları, ocak bilgileri, fiziko-mekanik, kimyasal parametreler, kullanım reçeteleri, üretim miktarları, üretim-işletme bilgileri bulunacaktır. Bu çalışmanın ile; Ülkemiz sınırları içindeki tüm mermer, traverten ve doğal taşların kayıtları tutularak, değişik ölçeklerde konu ile ilgili her çeşit sorgulama yapılabilecektir. Erkanol D. ve diğerleri (2005-2012). İller Mermer ve Doğal Taş Potansiyel Alan Belirleme Etüt Raporları. Maden Etüt ve Arama Dairesi Başkanlığı (yayımlanmamış), Ankara. İMİB, 2011. Mermer ve Doğal Taş Stratejik Eylem Planı (2011-2023) 156