RUSYA İMPARATORLUĞU NUN ORTA ANADOLU YLA İLGİLİ STRATEJİK PLANLARI (XIX. YÜZYIL-XX. YÜZYILIN EVVELLERİ) Kerim ŞÜKÜROV 1 Özet Bu araştırmada, XIX. Yüzyıl-XX. Yüzyılın evvellerinde Rusya İmparatorluğu nun Osmanlı siyaseti bağlamında Orta Anadolu yla ilgili stratejik planlarının tetkik ve tespit edilmesi amaçlanmıştır. Osmanlı araştırmalarında Rusya İmparatorluğu nun Batı ve Doğu Anadolu siyaseti tetkik edildiği halde, Ankara, Çorum, Yozgat (Bozok), Kırşehir ve Kayseri yi kapsayan Orta Anadolu siyaseti şimdiye değin tetkik edilmemiştir. Halbuki XVI.-XVIII. Yüzyıllar boyunca cereyan eden Osmanlı-Rus savaşları sonucunda her iki devlet sınır komşusu olmuş ve doğal olarak yeni tarihi dönemde yeni stratejik planların geliştirilmesi de kaçınılmaz olmuştur. 1806-1812, 1828-1829 muharebelerinde savaşın Osmanlı topraklarına taşınması neticesinde söz konusu planlar uygulama alanı bulmuştur. Kırım Harbi döneminde bu alanda birçok çalışmalar yapılmıştır. 93 Harbi nden Rusya nın galip ayrılması büyük oranda Osmanlı nın askeri ve stratejik açıdan etüt edilmiş olmasıyla doğrudan bağlantılıydı. Bu savaştan sonra Orta Anadolu nun askeri ve stratejik önemi kavranmış oldu ve bu bölgeden İstanbul üzerine yürümek için yeni perspektiflerin araştırılması hız kazandı. Bu meyandaki stratejik planlar Birinci Dünya Harbi nde yeniden gündeme alındı. Bu araştırma çerçevesinde konuyla ilgili birkaç soruya yanıtlar aranmaktadır: Orta Anadolu nun Rusya İmparatorluğu nun askeri planlarına dahil edilmesinin nedenleri nelerdir ve stratejik içerikli bu planlar nasıl hazırlanmıştır? Bu bölgelerle ilgili Ruslar ne tür bilgiler derlemişlerdir ve bu bilgilerin içeriğinde neler var? Rusya İmparatorluğu nun Orta Anadolu yla ilgili stratejik planlarında bölgenin nasıl ve hangi bağlamda kullanılması amaçlanmıştır? Rus askeri arşiv belgeleri, Osmanlı torpaklarındaki Rus diplomatların hazırladıkları raporlar, Rus askerler ve seyyahların hatıratları ve gezi notları, dönemi ele alan çağdaş araştırma eserleri ve makaleler bu bildirinin hazırlanması için baş vurulan kaynaklar ve ilmi lüteratürü oluşturmaktadır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Rusya İmparatorluğu, Orta Anadolu, Ankara Vilayeti, Yozgat Abstract CentralAnatolia in strategical plan of Russian empire (at the begining of XIX-XX centuries) Goal of study is to determine location of Central Anatolia (this region was included in Anatolia principalities, then Ankara province (1827-64) and region. Ankara province consisted of Ankara, Chorum, Yozgat (Bozok), Kirshehir and Kayseri banners) in Russia s strategical plans against Ottoman state at the beginig of XIX-XX century. Though strategical approach of Russian empire on Western or Eastern Anatolia was studied in Ottoman studies, but no any conversation is discussed about Central Anatolia till today. Wining in four wars through seven wars (1568-70, 1686-1700, 1768-74, 1787-91 years) against Ottoman state in XVI-XVIII centuries, Russia made border with historical lands of empire and they became main target.new strategical ideas according to new historical condition were put forward. Military operations passed to territory of Ottoman empire during 1806-12 and 1828-29th years and actions have been enlarged on this sphere. It s very interesting that, geographical and military strategical investigations on Istanbul and Eastern Anatolia were published approximately at the same time. Russia s activity increased on this sphere on the eve of 1853-56th years Crimean war. Defeat of Russia in this war didn t remove military-strategical plans on Ottoman empire on the contrary it enlarged them. One of main condition of Russia s victory during 1877-78th years war was detailed study of Ottoman empire from military-strategical point of view. After this 1 Prof. Dr. Azerbaycan Turizm Üniversitesi Öğretim Üyesi. e-mail: kkshukurov@mail.ru 52
war, military-strategical importance of Central Anatolia increased, march perspectives on Istanbul by this means has been investigated. This plan was on the agenda during The First World war. Study allowed clarify several scientifical questions on this subject. How involvement of Central Anatolia in Russia s strategical plans happened? What were main details collected by Russia about this region? How Russian empire planed to use Central Anatolia in strategical plan? and etc. Main source base of study include official documents at the begining of XIX-XX centuries, diplomats of Russia in Ottoman empire, militants and travelers compositions, book and articles on that period. Wars. Key Words: Ottoman Empire, Russian Empire, Central Anatolia, Ankara Province, Russian-Turkish Giriş Osmanlı-Rus ilişkileri hem tam olarak, hem de devirlere bölünmüş olarak Rusya ve Türkiye tarihçiliğinde araştırılmıştır. 2 Osmanlı-Rus ilişkilerinin en önemli yönlerinden birisi, Osmanlı İmparatorluğu nun tarihi, coğrafi toprakları, bilhassa Anadolu nun çeşitli bölgeleriyle (Osmanlı İmparatorluğu nun tarihi, coğrafi sınırlarının biçimlenişi, idari taksimat vb.) 3 ilgili Rus siyaseti tam olarak tetkik edilmemiştir. Rusya nın Osmanlı siyasetinde ilk sırayı, İstanbul meselesi işgal etmiştir. 1453 te Konstantinopolis in II. Mehmet (1451-1481) tarafından fethi ile Bizans İmparatorluğu na son verilmiştir. Bu devirde Ruslar ise knezlikler dönemine son verme ve merkezileşme meseleleri ile meşgul idiler. Söz konusu süreç III. İvan devrinde (1462-1505) sona erdi. Adı geçen şahıs devlet sembolünde Bizans geleneklerine ayak uydurdu ve çiftbaşlı kartalı devlet amblemi olarak kabul etti. Onun halefi III. Vasili (1505-1533) ise çar (sezar) unvanını benimsedi. Bu unvan 1547 de İvan Groznı (1533-1584) tarafından resmiyete döküldü. 4 Kazan (1552) ve Astarhan (1556) Hanlıklarının işgalinden sonra Moskova Rusu, Rusya olarak anılmaya başladı. Böyle bir ortamda Bizans ın varisi olma yolundaki Moskova Üçüncü Roma dır miti teşekkül buldu. Binaenaleyh İstanbul un zaptı projesi Rus dış politikasının esas amaçlarından birine çevrildi. Bu mesele tarih literatürüne Petro nun vasiyeti olarak geçmiştir. Rus tarihçiler her ne kadar söz konusu vasiyetnameyi inkar etseler de, uyduruk hale getirilme sürecini açıklamakta zorlanmaktadırlar. 5 Petro vasiyetnamesinde denilir ki Rusya Karadeniz in güney ve kuzeyinde sınırlarını genişletmelidir, mümkün mertebe İstanbul ve Hindistan istikametinde ilerlemelidir. Bu iki yere sahip olan devlet, dünyaya egemen olacaktır. 6 Ruslar ilk kez I. Petro döneminde Osmanlı başkentinde daimi temsilcilik açtılar ve böylece Türkiye hakkında bilgiler toplamaya başladılar. 7 Bu siyaseti Petro nun halefleri de sürdürdüler. 1768-1774 ve 1787-1791 savaşları meticesinde Rusya Karadeniz havalisine tamamen yerleşti. 1806-1812 ve1828-1829 savaşlarından sonra Osmanlı-Rus münasebetlerinde ender görülür işbirliği ve dostluk ilişkileri teessüs etti, Mehmet Ali Paşa ya karşı Osmanlı nın yardımına koşan Rusya, birlikleri Boğazlara yerleştirmeye çalıştı. Ancak Fransa ve İngiltere nin müdahalesi ile Rus askeri faaliyetine son verildi ve Rusların müttefik sıfatıyla İstanbul a girişleri engellendi. 1833 senesinde ise Rusya ile Osmanlı arasında Hünkar İskelesi antlaşması imzalandı. 1853-1856 seneleri arasında vukua gelen Kırım Harbi ise ilişkilerin gerilemesine neden oldu. 93 Harbi sırasında Ruslar İstanbul la ilgili planlarına yaklaşabilmişlerdi. Birinci Cihan Harbi sırasında Çar 2 Örnek olarak bakınız: Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl: 1492-1992, TTK Yayınları, Ankara, 1999; K.A. Jukov, Otnoşeniya Rossii i Osmanskoy Turtsii v kontse XV-naç. XX vv., Rossiya i Vostok: Fenomenologiya Vzaimodeyctvie i İdentifikatsii v Novoe Vremya, Sankt-Peterburg, 2011, s.117-137; S. F. Oreşkova, Russko-Turetskie Otnoşeniya v naç. XVIII v., Moskva, 1971. 3 Bu hususla ilgili bakınız: J. Hammer, Osmanlı Tarihi: Devlet-I Aliye, İstanbul, 2013. 4 Jukov, Otnoşeniya Rossii i Osmanskoy Turtsii v kontse XV-naç. XX vv., s. 118. 5 Yaqub Mahmudov, Kerim Şükürov, Azerbaycan: Beynelxalq Münasibetler ve Diplomatiya Tarixi: Dövletlerarası Müqavileler ve Diger Xarici Siyaset Aktları, Bakı, 2009, s. 150. 6 Mahmudov, Şükürov, Azerbaycan: Beynelxalq Münasibetler ve Diplomatiya Tarixi, s. 156-157. 7 İstanbul daki ilk Rus sefaretiyle ilgili bakınız: Russkiy posol v Stambule, Moskva, 1985. 53
II. Nikola (1894-1917) yeniden bu meseleye dönüş yaptı, Türkiye ile savaşı deklare eden 2 Kasım 1914 tarihli manifestosunda selefleri tarafından Karadeniz kıyıları hususunda ortaya konulan tarihi vazifenin icra edileceğini bildirdi. Fakat 1917 senesinin Şubat ayında Rusya da meydana gelen devrim sonucunda Boğazlar ve İstanbul ile ilgili Rus planları da kadük oldu. XVI. Yüzyıldan itibaren Kafkasya ya yönelik Rus müdahalesi, 1806-1812 ve 1828-1829 savaşlarında doruk safhasına ulaştı ve bu savaşlardaki kazanımlar Rusya nın Doğu Anadolu siyasetinin biçimlenmesini etkiledi. Kırım Harbi nde Rusya nın yenilgiye uğraması bu siyasetin uygulamasını erteledi. 93 Harbi nde Osmanlı nın yenilgisi, Rusya ya ender bulunur fırsat tanıdı ve Doğu Anadolu nın bir kısmı Rusya işgaline uğradı; Kars, Ardahan ve Batum Rusların eline geçti. Berlin Muahedesi nden sonra Rusya nın Doğu Anadolu ya müdahalesi epey ilerledi, Doğu Anadolu yu ifade etmek için Türkiye Ermenistanı diye bir kavram siyasi literatüre yerleşti. Birinci Cihan Harbi yıllarında Doğu Anadolu daki Ermenileri himaye ettiğini deklare eden Rusya, Ermenilerin yardımını temin etti. Bir Ermeni tarihçisi, Türkiye Ermenistanı nın işgalinin Küçük Asya daki Rus istilasının ilk safhası olduğunu belirtmektedir. Sonraki adım ise İstanbul ve Çanakkale Boğazlarını istila etmekten ibaret idi. 8 Böylece Rusya İmparatorluğu nun Osmanlı Devleti ile münasebetlerde ilk olarak İstanbul ve havalisi, sonra ise Doğu Anadolu istikametinde çalışmalar yürütülmüştür. Sırada ise Orta Anadolu ile ilgili stratejik planlar vardı. Orta Anadolu, Osmanlı İmparatorluğu nun tarihi can damarlarından biridir. Bu topraklar, önce Bizans İmparatorluğu sınırları içindeydi. Selçuklu fütuhatı ise bölge tarihinde yeni bir dönemi başlatmış oldu. Birinci dönem beylikler devrinde Orta Anadolu Danişmendliler (1071-1178) ve Anadolu Selçuklu Devleti nin (1075-1308) hakimiyeti altına girdi. İkinci dönem beylikler devrinde Eşrefoğulları (1284-1326), Karamanoğulları (1256-1483), Ankara Ahileri (1290-1354) ve Ramazanoğulları (1250-1517) bölgeye hakim oldular. Osmanlı döneminde burası Anadolu Beylerbeyliği nin (1365/1393-1827) sınırlarına dahil oldu. Eyaletin merkezi önce Ankara (1393-1451), sonra ise Kütahya (1451-1827) oldu. Bu eyalet Kayseri, Bozok (Yozgat), Ankara ve Kangırı (Çankırı) sancaklarından ibaret idi. 1827 de ise Ankara Eyaleti (1827-1864) ismini aldı. Bu eyaletin sancaklarından Bozok (Yozgat) ise 1839-1864 seneleri arasında müstakil bir sancağa dönüştü. 1864 tarihli ıslahattan sonra ise Ankara Vilayeti (1864-1922) teşkil edildi. Ankara, Çorum, Kayseri, Kırşehir bu vilayetin sancakları idi. Bozok Eyaleti ise önce Bozok Vilayeti ne (1864-1867) dönüştürülmüş, sonra ise Ankara Vilayeti ne bağlanmıştı. Günümüzde ise Orta Anadolu Ankara, Kayseri, Konya, Eskişehir, Sivas, Kırıkkale, Aksaray, Karaman, Kırşehir, Niğde, Nevşehir, Yozgat ve Çankırı olarak bilinen 13 ili kapsamaktadır. Rusya İmparatorluğu nda Orta Anadolu yu araştıran ilk uzman, M.P. Vronçenko (1802-1855) olmuştur. Bu şahıs, 1838-1840 seneleri arasında neşrolunan Küçük Asya ve Onun Çağdaş Durumu isimli eserinde 1834-1835 senelerindeki seyahatleri sırasında Küçük Asya ve özellikle Orta Anadolu hakkında derlediği bilgilerden bahsetmiştir. 9 Sırası gelmişken ifade edelim, Vronçenko nun seyahatinin amacı askeri keşif idi ve bu sefer sırasında Orta Anadolu nun haritalarını çizmişti. Rus Genelkurmayı, Osmanlı ile savaşlarda bu haritaları kullanmıştır. Orta Anadolu ya seyahat yapan diğer Rus bilgini, P.A. Çihaçyov (1808-1890) olmuştur. O 20 seneye yakın Osmanlı topraklarında seyahatte bulunmuş ve çok önemli bilgiler derlemiştir. Onun eserlerinin bir kısmı 1970 de Moskova da Büyük Devletler ve Şark Meselesi adı ile neşr olunmuştur. 15 Mayıs-11 Ekim 1853 tarihinde Orta Anadolu ya seyahat yapan Çihaçyov, bölgeyle ilgili önemi haiz bilgiler derlemiştir. 10 Bu 8 Gay Gaya, İmperialistiçeskaya Voyna: 1914-1918 gg., Moskva, 1933, s. 56-57. 9 M.P. Vronçenko, Obozreniye Maloy Azii v Nıneşnom yeye Sostoyanii. Zapiski Voenno- topoqrafiçeskoqo Depo. 1838, c. 3, ss. 3-329; c. V, Sy. V-VI, ss. 3-368. 10 P.A. Çihaçyov, Şestoye Puteşestvie P.A. Çihaçyova po Maloy Azii (15 maya-11 oktyabrya 1853 g.), Velikiye Derjavı i Vostoçnıy Vopros, Moskva, 1970, s. 201-217; P.A. Çihaçyov, Pisma o Turtsii (1858, 20 iyunya-18 oktyabrya), Velikiye Derjavı i Vostoçnıy Vopros, Moskva, 1970, s. 90-142. 54
seyahat Osmanlı-Rusya münasebetlerine gerilim hakim olduğu döneme denk gelmiş ve Kırım Harbi nin ilk safhasında vaki olmuştur. Bu nedenle Çihaçyov un temin ettiği bilgiler, durum tespiti açısından önem arz etmektedir. Altıncı seferinde Çihaçyov, 24 Ağustos ta Samsun a ulaşmış, üç hafta burada kalmış, oradan İstanbul a geçmiş ve 11 Ekim de bu şehri terk etmiştir. 11 Kırım Harbi nde yenilgiye uğrayan Rusya, 1877 de Osmanlı Devleti ile yeni bir savaşa girdi. Bu savaşta ise Osmanlı yenilgiye uğradı. 93 Harbi nden sonra Rusya nın Osmanlı Devleti ne yönelik talepleri çoğaldı. Bu nedenle Rus Genelkurmayı zabitleri tarafından Anadolu nun araştırılmasına hız verildi. Söz konusu çabaların sonucu olarak, 1881 de V. N. Filippov tarafından hazırlanan askeri icmal müstakil kitap olarak neşredildi. Bu kitapta Orta Anadolu nun askeri ve stratejik potensiyali araştırılmıştır. Müellifin düşüncesine göre, Doğu Anadolu dan Orta Anadolu ya ve oradan da İstanbul a yönelik stratejik planları gerçekleştirmek mümkündür. Filippov un tespitlerine göre, Küçük Asya da üç büyük ticaret yolu vardır. Bu yollardan ikisi, orta ve güney yolu Orta Anadolu dan geçmektedir. Orta yol Erzurum ovasından Erzincan, Lori ve Enderes üzerinden Sivas, Yozgat, Angora (Ankara) ve Beybazar a (Beypazarı) ulaşmaktadır. Erzurum dan Erzincan a 166 verst 12, oradan Sivas a 202 versttir. Sivas tan Yozgat a ise 188 versttir. Askeri açıdan yolun bu kısmı saldırıları gerçekleştirebilmek için kullanışlıdır. Müellife göre, Yozgat şehri, Bozok un en muktedir hakimlerinden Çapanoğulları tarafından XVIII. Yüzyıl sonlarında inşa edilmiştir ve burada iki binden fazla hane vardır. Beybazarı na kadar uzanan yol ise 258 versttir ve oraya Angora üzerinden de ulaşmak mümkündür. Angora nın nüfusu ise 46 bin civarındadır. Beybazarı nda üç bin hane, 20 cami ve 300 dükkan vardır. Buradan batıya doğru Marmara Denizi istikametinde iki yol gitmektedir. Önce bahsettiğimiz güney yolu ise Erzurum, Harpurt, Sivas, Kayseri, Niğde ve Konya rotasını oluşturmaktadır. 13 Küçük Asya dan geçen her üç yolu derinlemesine araştıran Filippov, askeri açıdan önceliği Orta Anadolu dan geçen orta yola vermiştir. 14 XIX. Yüzyıl sonlarına doğru Rusya da yapılan Türkiye araştırmalarında Orta Anadolu ya da yer verilmiştir. 15 Sonuç olarak, Birinci Cihan Harbi yıllarında Rusya nın Orta Anadolu yla ilgili stratejik planları biçimlenmiş olmasına rağmen, askeri açıdan gerçekleşme olanağı bulunmadığını ifade etmeliyiz. Bunun yerine Karadeniz deki Rus donanması, İstanbul için karadan ziyade deniz yolu ile reel tehlike oluşturmuştur. Doğu Anadolu daki Rus işgalleri ise bir süre sonra mevki savaşlarına dönüşmüştür. 1917 senesinin Ekim ayında Rusya da meydana gelen ihtilal neticesinde, yukarıda ifade ettiğimiz stratejik planlar da kendiliğinden kadük olmuştur. Bibliyografya Çihaçyov, P.A.; Pisma o Turtsii (1858, 20 iyunya-18 oktyabrya),velikiye Derjavı i Vostoçnıy Vopros, Moskva, 1970, s. 90-142. Çihaçyov,P.A.; Şestoye Puteşestvie P.A.Çihaçyova po Maloy Azii (15 maya-11 oktyabrya 1853 g.), Velikiye Derjavı i Vostoçnıy Vopros, Moskva, 1970, s. 201-217. Filippov, V.N.; Voennoe Obozreniye Aziatskoy Turtsii, Sankt-Peterburg, 1881. 11 Çihaçyov, Şestoye Puteşestvie P.A.Çihaçyova po Maloy Azii, s. 217. 12 Verst, Rusya da kullanılan mesafe ölçüm birimidir. 1 verst, 1.06 kilometreye eşdeğerdir. 13 V.N. Filippov, Voennoe Obozreniye Aziatskoy Turtsii, Sankt-Peterburg, 1881, s. 122-135. 14 Filippov, Voennoe Obozreniye Aziatskoy Turtsii, s. 135-137. 15 İ.A. Gippius, Statistiçeskie Tablitsı Vilayetov Turetskoy İmperii: Sostavitel A.İ. Gippius, Tiflis, 1889 (Prilojeniye ko 2-mu Vıpusku t. 9 İzv. Kavk. otd. KOİRQO ); A.İ. Gippius, Vilayet Sivas i Set Putey k Zapadu ot Erzeruma, Tiflis, 1890, c. I-II. 55
Gaya, Gay; İmperialistiçeskaya Voyna: 1914-1918 gg., Moskva, 1933. Gippius, İ.A.; Statistiçeskie Tablitsı Vilayetov Turetskoy İmperii: Sostavitel A.İ. Gippius, Tiflis, 1889 (Prilojeniye ko 2-mu Vıpusku t.9 İzv. Kavk. otd. KOİRQO ). Gippius, İ.A.; Vilayet Sivas i Set Putey k Zapadu ot Erzeruma, Tiflis, 1890, c. I-II. Hammer, J.; Osmanlı Tarihi: Devlet-I Aliye, İstanbul, 2013. Jukov, K.A.; Otnoşeniya Rossii i Osmanskoy Turtsii v kontse XV-naç. XX vv., Rossiya i Vostok: Fenomenologiya Vzaimodeyctvie i İdentifikatsii v Novoe Vremya, Sankt-Peterburg, 2011, s.117-137. Mahmudov, Yaqub; Şükürov, Kerim; Azerbaycan: Beynelxalq Münasibetler ve Diplomatiya Tarixi: Dövletlerarası Müqavileler ve Diger Xarici Siyaset Aktları, Bakı, 2009. Meyer, M.S.; Rossiya i Osmanskaya İmperiya ot naç. XVI v. do 1569 q. Formirovaniye Obşih Granits Dvuh Gosudarstv, Ot Stambula do Moskvı. Sbornik Statey v çest 100-letiyu prof. A.F.Millera, Moskva, 2003, s. 91-116. Oreşkova, S.F.; Russko-Turetskie Otnoşeniya v naç. XVIII v., Moskva, 1971. Oreşkova, S.F.; Ulçenko N.Y. Rossiya i Turtsiya: Problemı Formirovaniya Granits, Moskva, 2006. Russkiy posol v Stambule, Moskva, 1985. Sadık Müftü, Bilge; Osmanlı Çağı nda Kafkasya 1454-1829 (Tarih-Toplum-Ekonomi), İstanbul, 2012. Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl: 1492-1992, TTK Yayınları, Ankara, 1999. Vronçenko, M.P.; Obozreniye Maloy Azii v Nıneşnom yeye Sostoyanii.Zapiski Voenno- topografiçeskoqo Depo. 1838, c. 3, s. 3-329; c. V, Sy. V-VI, s. 3-368. 56