SOSYO-EKONOMİK GÖSTERGELER AÇISINDAN İLLERİN GELİŞMİŞLİK DÜZEYİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ

Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 24, Ocak - Haziran 2005, ss. 97-110. SOSYO-EKONOMİK GÖSTERGELER AÇISINDAN İLLERİN GELİŞMİŞLİK DÜZEYİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ Ali İhsan ÖZDEMİR * Aytekin ALTIPARMAK ** ÖZET Sosyo-ekonomik göstergeler açısından illerin gelişmişlik düzeyinin karşılaştırmalı analizi adlı bu çalışmada, Türkiye deki 81 il sosyal ve ekonomik göstergeler açısından analiz edilmiştir. Analizde çok değişkenli istatistik tekniklerinden faktör analizi kullanılmıştır. Sosyal değişkenlere göre yapılan faktör analizi sonucunda, sağlık göstergeleri, eğitim göstergeleri, ilk ve orta öğretim okullaşma oranı şeklinde isimlendirilen üç faktör elde edilmiştir. Bu üç faktör toplam değişimin %75.9 unu açıklamaktadır. Ekonomik değişkenlerle yapılan faktör analizi sonrasında da, mali göstergeler, imalat sanayi göstergeleri şeklinde isimlendirilen iki faktör elde edilmiştir. Bu faktörler toplam değişimin %75,18 ini açıklamaktadır. İllerin, elde edilen bu faktörlerdeki faktör yüklerine göre sosyal ve ekonomik gelişmişlik açısından yerleri belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: İllerin gelişmişlik güzeyi, faktör analizi. GİRİŞ Sosyo-ekonomik gelişmişlik, sosyal ve ekonomik bakımdan gelişimi ifade eder. Bu bakımdan sosyo-ekonomik gelişmişlik, ekonomik kalkınma ile özdeştir. Ekonomik kalkınma; ekonomideki nicel gelişimin yanısıra nitel gelişimi de ifade etmektedir. Başka bir ifade ile sayısal ve yapısal değişimi içermektedir. Ekonomik kalkınma; kişi başına düşen milli gelir ve üretimdeki artışı, ekonomideki gelir ve verimlilik artışlarını engelleyen kısır döngülerin ortadan kaldırılmasını ifade ettiği gibi iktisadi yapının yanısıra sosyo-kültürel yapıdaki değişmeleri de kapsamaktadır. Hayat standartlarını iyileştirmenin ve fakirliğin kısır döngüsünü kırmanın yolu ekonomik kalkınmadan geçmektedir. Ama dünya ülkeleri arasında ya da coğrafi bölgeler arasında ekonomik gelişmişlik farklılıkları olduğu gibi ülkelerin bölgeleri veya illeri arasında da gelişmişlik farklılığı görülmektedir. Ülke içindeki bazı bölgeler veya iller diğerlerine göre fazla gelişmiş iken; diğerlerinin aynı performansı gösteremediği gözlenmektedir. Bölgeler arası dengesizlik veya gelişmişlik farkı, gelişmiş ülkelerde dahi görülebilmektedir. Bu doğal ve kaçınılmaz durumun uzantısını ülkemizde de görebilmekteyiz. Türkiye de de yıllardan beri uygulanan teşviklere ve alınan önlemlere rağmen; iller ve bölgeler ** * Arş. Gör. Dr., Erciyes Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü. Yrd. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü. Makalenin geliş tarihi: Ocak 2005, kabul tarihi: Temmuz 2005

arasındaki dengesizlik devam etmiştir. Sosyo-ekonomik faktörlerin yanısıra coğrafi ve kültürel faktörler de gelişmişlik düzeylerinin iller ve bölgeler arasında farklılık göstermesine neden olmaktadır. Bölge veya iller aynı ülkede bulunmalarına rağmen homojen gruplar olmamaları nedeniyle ekonomik gelişmişliği etkileyen aynı faktörlere sahip olamamaktadırlar. Bundan dolayı da bölgeler ve iller farklı gelişmişlik düzeyleri göstermektedir. İllerin veya bölgelerin gelişmişlik düzeyi vergiler, teşvikler, altyapı yatırımları, özel sektör yatırımlarının yönlendirilmesi, planlama açısından büyük önem taşımaktadır. Ülkemizde DİE, DPT ve Hazine Müşteşarlığı gibi kurumlar düzenli olarak illerin ve bölgelerin gelişmişlik seviyelerini incelemektedir. Bu kurumlardan DİE sadece ilgili yerleşim birimlerinin ekonomik ve sosyal göstergelerini vermekte; DPT ise 58 değişkeni kullanmakta ve her bir değişken açısından sözkonusu il ve ilçenin performansını belirleyerek, ülke ve bölge içerisindeki sıralamasını vermektedir. DPT diğer çalışmalarında ise, il ve ilçelerin sosyo-ekonomik değişkenler itibariyle gelişmişlik sıralamasını yapmaktadır. Bu kurumların dışında farklı tarihlerde 1 yapılan araştırmalarda da il ve ilçelerin gelişmişlik seviyeleri çeşitli yöntemler ile belirlenmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada çok değişkenli istatistiksel yöntemlerden faktör analizi kullanılmak suretiyle Türkiye deki illerin sosyo-ekonomik göstergeler açısından gelişmişlik düzeyleri incelenmiştir. Burada sosyal ve ekonomik göstergeler bakımından elde edilen faktörler kullanılarak her bir il için bir faktör yükü hesaplanmış, bu yüklere göre iller bir sıralamaya tabi tutulmuştur. Faktör analizinin avantajı, çok sayıdaki değişkenden az sayıda hipotetik değişken elde edilmesini mümkün kılmasıdır. Bu hipotetik değişkenler yeniden isimlendirilerek çalışmada kullanılan değişken gruplarına benzetilmiştir. I.VERİ VE YÖNTEM Makalede, 2000 yılı itibariyle Türkiye deki 81 ilin sosyo-ekonomik göstergeler bakımından gelişmişlik sıralaması belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmada kullanılan illere ilişkin veriler, DİE nin ve DPT nin 2000 yıllarına ilişkin istatistik bültenlerinden temin edilmiştir. Çalışmada sosyal ve ekonomik gelişmişliği temsil eden 34 değişken kullanılmıştır. İller, sosyo-ekonomik göstergeler itibariyle faktör analizi ile değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Çalışmadaki analizler, SPSS 10.0 paket programı kullanılarak yapılmıştır. II. FAKTÖR ANALİZİ Faktör analizi, birbiriyle ilişkili veri yapılarını birbirinden bağımsız ve daha az sayıda yeni veri yapılarına dönüştürmek, bir nedeni açıkladıkları varsayılan değişkenleri gruplayarak ortak faktörleri ortaya koymak amaçıyla başvurulan bir yöntemdir 2. Faktör analizinin iki temel amacı bulunmaktadır. Bunlar: 1) Değişken sayısını azaltmak 98

2) Değişkenler arasındaki ilişkiden yararlanarak bazı özel yapılar ortaya çıkarmaktır. Son amaç, değişkenleri sınıflayarak tek bir faktör adı altında birleştirmek ve yeni açıklayıcı faktör yapıları oluşturmak biçiminde ifade edilebilir. Faktör analizinde faktörlerin belirlenmesi için birçok yöntem kullanılmaktadır. Bunlar kullanım sıklıklarına göre şu şekilde sıralanabilir: 1) Temel Bileşenler Yöntemi 2) En Çok Olabilirlik Yöntemi 3) Ağırlıksız En Küçük Karaler Yöntemi 4) Genelleştirilmiş En Küçük Kareler Yöntemi 5) Ana Eksen Faktörizasyonu Yöntemi 6) Alfa Faktörizasyon Yöntemi 7) İmge Faktörizasyonu Yöntemi Bu yöntemler içinde genel kabul görmüş ve sıklıkla uygulanan yöntemlerden ikisi; Temel Bileşenler Analizi ve En Çok Olabilirlik Yöntemidir 3. Çalışmamızda faktör çıkarmada Temel Bileşenler Yöntemi (PCA-Principal Component Analysis) kullanılmıştır. Çalışmamız kapsamındaki 81 il önce sosyal göstergeler açısından, sonra da ekonomik göstergeler açısından faktör analizi (PCA) yöntemiyle değerlendirilmiş, illerin faktörlere göre sıralaması tespit edilmiştir. A. SOSYAL GÖSTERGELERE GÖRE FAKTÖR ANALİZİ Türkiye deki 81 ilin, sosyal göstergelere ilişkin verileri analiz edilmek suretiyle hangi gelişmişlik derecesinde bulunduğu belirlenmiştir. İlleri değerlendirmede kullanılan sosyal gelişmişlik göstergelerine ilişkin değişkenler çalışmadaki isimleri, orijinal isimleri ve birimleri itibariyle aşağıda Tablo 1 de gösterilmiştir. Tablo 1: Analizde Kullanılan Sosyal Değişkenler SOSYAL DEĞİŞKENLER Değişken Adı Açılımı Birimi Unvokor Üniversite okuyanların oranı % Okdhekim On bin kişiye düşen hekim sayısı Kişi Okddishe On bin kişiye düşen diş hekimi sayısı Kişi Okdeczac On bin kişiye düşen eczacı sayısı Kişi Okdhemsi On bin kişiye düşen hemşire sayısı Kişi Okdhasya On bin kişiye düşen hastane yatak sayısı Adet Ögbasıög Ortaöğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Kişi İlkokor İlköğretim okullaşma oranı % Liseokor Lise okullaşma oranı % Mliseokor Meslek Lisesi okullaşma oranı % Okuryaer Okuryazar erkek oranı % Okuryaka Okuryazara kadın oranı % 99

İller yukarıdaki tabloda belirtilen sosyal değişkenlere göre faktör analizine tabi tutulmuştur. Yapılan faktör analizinde Kaiser-Meyer-Olkin değeri 0,821 olarak elde edilmiş olup bu sonuç, faktör analizi çalışmalarında asgari 0,50 olarak kabul edilen değerin çok üzerindedir. Aynı zamanda değişkenler arası korelasyon matrisinin birim matrise eşit olup olmadığını gösteren Bartlett testi sonuçlarına göre de (Significance=0,000) korelasyon matrisinin birim matrise eşit olmadığı sonucu elde edilmiştir. Buradan hareketle korelasyon analizi yapılmış ve diğer değişkenlerle çok zayıf ilişki içinde olan herhangi bir değişken tespit edilememiştir. Bütün bunlar bir arada değerlendirildiğinde, bu çalışmada yapılan faktör analizinin anlamlı olduğu sonucuna varılmaktadır. Faktör analizinde faktörlerin belirlenmesinde temel bileşenler analizi kullanılmıştır. Analiz sonucunda öz değeri birden büyük olan üç faktör elde edilmiş olup; bu faktörlerden birincisi toplam değişimin %56,16 sını, ikinci faktör %11,34 ünü ve üçüncü faktör ise %8,4 ünü açıklamaktadır. Bu üç faktör, birikimli olarak toplam değişimin %75.9 unu açıklama gücüne sahiptir. (bkz. Tablo 2) Tablo 2: Faktör Analizi Sonuçları Faktör 1 Faktör 2 Faktör 3 Özdeğerler 6,740 1,361 1,008 Açıklanan Varyans 56,16 11,34 8,40 % Birikimli Varyans % 56,16 67,50 75,9 Analizde döndürülmüş faktörler elde edilmiştir. Döndürme yöntemi olarak Varimax yöntemi kullanılmıştır. Analiz sonrasında elde edilen faktörler ve temsil ettikleri değişkenler aşağıda Tablo 3 de gösterilmiştir. Tablo 3: Faktörlerin Temsil Ettikleri Değişkenler Faktör 1 Faktör 2 Faktör 3 Okdhasya Okuryaka İlkokor Okdhemsi Okuryaer Liseokor Okdhekim Ögbasıög Unvokor Mliseokor Okddishe Okdeczac Tabloda görüldüğü gibi birinci faktörde 6 değişken yer alıp; bunun 5 i sağlık göstergeleri ile ilgili değişkenler iken yalnızca bir tanesi eğitimle ile ilgili değişkendir. Bu bakımdan birinci faktöre sağlık göstergeleri diyebiliriz. İkinci faktördeki 4 değişkenin tamamı eğitim ile ilgili göstergeler olduğundan ikinci faktöre eğitim göstergeleri adı verilmiştir. Üçüncü faktörde iki değişken yer almakta olup; bu değişkenler de ilk ve orta öğretimde okullaşma oranı ile ilgili olduklarından bu faktör de ilk ve orta öğretim okullaşma oranı olarak tanımlanmıştır. 100

Tanımlamış olduğumuz bu göstergelere göre illerin faktör yükleri hesaplanmış; sonrasında ise iller bu yüklere göre sıralanmıştır. Elde edilen göstergelere göre illerin sıralaması aşağıda Tablo 4 de gösterilmiştir. Tablo 4: Sosyal Gelişmişlik Göstergelerine Göre İllerin Sıralaması Sıra İller Sağlık Göstergeleri İller 101 Eğitim Göstergeleri İller İlk/orta öğretim okullaşma oranı 1 Ankara 414.652 Bilecik 172.226 Yalova 216.413 2 Isparta 270.351 Tekirdağ 149.168 İstanbul 193.754 3 İzmir 237.042 Çankırı 119.016 Ankara 161.418 4 Bolu 222.222 Yalova 117.264 Hatay 159.150 5 Eskişehir 214.115 Düzce 112.515 İzmir 153.926 6 Elazığ 178.065 Kütahya 111.877 Kocaeli 134.216 7 İstanbul 165.626 Sakarya 0.9678 Adana 123.964 8 Edirne 145.143 Kırklareli 0.96003 Iğdır 119.283 9 Muğla 123.534 Karabük 0.87229 Antalya 102.531 10 Trabzon 100.220 Uşak 0.82958 Bursa 0.98428 11 Erzurum 0.93295 Bartın 0.81429 Kırklareli 0.97496 12 Artvin 0.85291 Bursa 0.79087 Balıkesir 0.92648 13 Burdur 0.82806 Afyon 0.7696 Kayseri 0.91927 14 Antalya 0.71714 Rize 0.76032 Muğla 0.91364 15 Diyarbakır 0.65871 Konya 0.74801 Sakarya 0.91238 16 Balıkesir 0.63362 Erzincan 0.74413 Osmaniye 0.81644 17 Samsun 0.55917 Kocaeli 0.7208 Hakkari 0.81401 18 Giresun 0.55436 Yozgat 0.71459 Kilis 0.76292 19 Denizli 0.51098 Karaman 0.69794 Gaziantep 0.71714 20 Sivas 0.46275 Gümüşhane 0.63938 Tekirdağ 0.69651 21 Tunceli 0.45739 Tokat 0.62147 Batman 0.64783 22 Çanakkale 0.45678 Kırıkkale 0.61877 Denizli 0.64345 23 Adana 0.44048 Nevşehir 0.59517 Adıyaman 0.62067 24 Kastamonu 0.39387 Aydın 0.58752 Çanakkale 0.6048 25 Zonguldak 0.26744 Zonguldak 0.58628 Kars 0.59905 26 Sinop 0.13342 Bayburt 0.55679 Siirt 0.58731 27 Aydın 0.1178 Amasya 0.55261 Amasya 0.51172 28 Kırklareli 0.09357 Burdur 0.50219 Uşak 0.4792

29 Manisa 0.04405 Denizli 0.4633 Samsun 0.47846 30 Kayseri -0.01892 Trabzon 0.43974 Eskişehir 0.47615 31 Bursa -0.02761 Artvin 0.40492 Karabük 0.47295 32 Van -0.04018 Sinop 0.40247 Tunceli 0.4605 33 Kırşehir -0.06413 Niğde 0.40117 Manisa 0.39367 34 Bingöl -0.10336 İçel 0.39584 Düzce 0.35947 35 İçel -0.14673 Isparta 0.38921 Aydın 0.32232 36 Erzincan -0.16382 Antalya 0.38273 Zonguldak 0.30124 37 Nevşehir -0.16785 Eskişehir 0.37513 Şırnak 0.28513 38 Malatya -0.18134 Çanakkale 0.37235 Edirne 0.25729 39 Şırnak -0.22959 Muğla 0.32842 Kmaraş 0.25396 40 Uşak -0.23247 Ordu 0.32676 Ardahan 0.18996 41 Çankırı -0.23712 Manisa 0.25354 Karaman 0.18479 42 Siirt -0.24587 Edirne 0.24605 Bilecik 0.15302 43 Gaziantep -0.2607 Balıkesir 0.24054 Bartın 0.11444 44 Gümüşhane -0.26346 Tunceli 0.16991 Mardin 0.11259 45 Bitlis -0.27332 Kastamonu 0.1274 Kırşehir 0.07478 46 Afyon -0.27862 Bolu 0.12478 Çorum 0.04646 47 Kırıkkale -0.29138 Giresun 0.11591 Burdur 0.01737 48 Konya -0.33238 Kırşehir 0.11155 İçel 0.01361 49 Çorum -0.34873 Osmaniye 0.06639 Niğde -0.00645 50 Kocaeli -0.35706 İstanbul 0.06386 Aksaray -0.0516 51 Karabük -0.36457 Kayseri 0.06255 Nevşehir -0.05626 52 Amasya -0.38957 Sivas 0.03349 Malatya -0.17246 53 Şanlıurfa -0.40623 Malatya 0.02908 Kırıkkale -0.35652 54 Niğde -0.54482 Çorum 0.02644 Elazığ -0.37408 55 Rize -0.5768 Aksaray 0.00508 Diyarbakır -0.43445 56 Karaman -0.59717 İzmir -0.01575 Artvin -0.45799 57 Ordu -0.62367 Kilis -0.04237 Konya -0.47715 58 Aksaray -0.64061 Samsun -0.05246 Rize -0.47876 59 Kütahya -0.6693 Kmaraş -0.1037 Van -0.65051 60 Adıyaman -0.69723 Hatay -0.23537 Şanlıurfa -0.68882 61 Tokat -0.70947 Adana -0.3959 Bayburt -0.72914 102

62 Kmaraş -0.71915 Kars -0.40909 Kütahya -0.738 63 Kilis -0.75702 Ankara -0.46336 Sinop -0.86045 64 Ardahan -0.76057 Erzurum -0.46763 Ağrı -0.87489 65 Bartın -0.76208 Ardahan -0.52666 Bingöl -0.87925 66 Tekirdağ -0.78257 Gaziantep -0.58204 Bolu -0.93488 67 Ağrı -0.81195 Iğdır -0.94661 Sivas -113.100 68 Muş -0.83967 Elazığ -104.499 Kastamon -122.289 69 Yozgat -0.91493 Adıyaman -120.528 Ordu -122.409 70 Kars -0.92847 Muş -123.966 Bitlis -130.479 71 Bayburt -0.94511 Bingöl -127.609 Erzurum -131.185 72 Bilecik -0.95116 Bitlis -145.003 Yozgat -134.423 73 Sakarya -0.95239 Mardin -150.813 Afyon -139.266 74 Iğdır -0.96923 Batman -162.709 Tokat -139.375 75 Hakkari -103.720 Ağrı -167.067 Erzincan -145.816 76 Hatay -106.742 Hakkari -183.239 Muş -148.948 77 Yalova -112.404 Şanlıurfa -196.171 Giresun -169.068 78 Batman -113.931 Diyarbakır -224.042 Trabzon -169.578 79 Mardin -115.895 Siirt -228.957 Çankırı -204.348 80 Osmaniye -120.221 Van -239.102 Isparta -240.561 81 Düzce -151.765 Şırnak -385.170 Gümüşhane -241.664 Tablo 4 ün incelenmesi sonucunda söz konusu göstergeler bakımından aşağıdaki bulgular elde edilmiştir. Sağlık göstergeleri açısından ilk üç il şu şekilde sıralanmaktadır: Ankara, Isparta ve İzmir. Son sırada ise Düzce yer almaktadır. Eğitim göstergeleri bakımından sıralama şu şekildedir : Bilecik, Tekirdağ ve Çankırı ilk üç sırada yer almakta ; Şırnak ise son sırada bulunmaktadır. İlk ve orta öğretimde okullaşma oranı bakımından ilk sırayı Yalova alırken; onu sırasıyla İstanbul ve İzmir izlemektedir. Okullaşma bakımından en geri ilimiz ise Gümüşhane olarak görülmektedir. B. EKONOMİK GÖSTERGELERE GÖRE FAKTÖR ANALİZİ Çalışmanın bu kısmında illerin, ekonomik göstergeler açısından gelişmişlik derecesi belirlenmiştir. İllerin ekonomik gelişmişlik seviyelerini tespit etmek için 22 değişken kullanılarak faktör analizi yapılmıştır. İlleri değerlendirmede 103

kullanılan ekonomik göstergelere ilişkin değişkenler çalışmadaki isimleri, orijinal isimleri ve birimleri itibariyle aşağıda Tablo 5 de gösterilmiştir. Tablo 5: Analizde Kullanılan Ekonomik Değişkenler EKONOMİK DEĞİŞKENLER Değişken Adı Açılımı Birimi ISTIHDAM İstihdam % İLKBMG İl Kişi Başına Milli Gelir ABD $ TARIMERK Tarımdaki Erkek İstihdamı % SANAYERK Sanayideki Erkek İstihdamı % HIZERK Hizmetteki Erkek İstihdamı % KBMGBÜYÜ KB MG Büyüme Hızı % MALIKURL Mali Kuruluşların İldeki Payı % KBTASMEV KB Tasarruf Mevduatı TL KBTICMEV KB Ticari Mevduat TL FBKREDI FB Sınai,Ticari -Turizm Kredi. Milyn TL FBGELKV FB Gelir ve Kurumlar Vergisi Milyn TL ISVEROR İşveren Oranı % FBITHAL FB İthalat ABD $ FBIHRAC FB İhracat ABD $ GSILPAYI GSMH içinde il Payı % ULUŞHAB Ulaştırma ve Haberleşme Payı % ILTICARE İl Ticaret % ILIMALAT İl İmalat % FBIMELTÜ FB İmalat Elk.Tüketimi Kws FBIMKD FB İmalat Katma Değeri Milyn TL KNBTARÜR Kır.Nüfus Baş.Tarımsal Üretim Milyn TL FBKAMUYA FB Kamu Yatırımı Milyn TL İller yukarıdaki Tablo 5 de belirtilen ekonomik değişkenlere göre faktör analizine tabi tutulmuştur.yapılan faktör analizinde Kaiser-Meyer-Olkin değeri 0,814 olarak elde edilmiş olup bu sonuç, faktör analizi çalışmalarında asgari 0,50 olarak kabul edilen değerin oldukça üzerindedir. Aynı zamanda değişkenler arası korelasyon matrisinin birim matrise eşit olup olmadığını gösteren Bartlett testi sonuçlarına göre de (Significance=0,000) korelasyon matrisinin birim matrise eşit olmadığı sonucu elde edilmiştir. Buradan hareketle korelasyon analizi yapılmıştır. Korelasyon analizi sonucunda il ticaret payı, fert başına kamu yatırımı, il ulaştırma ve haberleşme payı, kırsal nüfus başına tarımsal üretim, kişi başına milli gelir büyüme hızı, hizmet sektöründeki erkek istihdamı, istihdam ve tarımdaki erkek istihdamı değişkenleri diğerleri ile çok zayıf ilişki içinde olduğundan analizden 104

çıkarılmıştır. Geriye kalan 14 değişkenle yapılan faktör analizinin anlamlı olduğu sonucuna varılmıştır. Faktör analizinde faktörlerin belirlenmesinde temel bileşenler analizi kullanılmıştır. Analiz sonucunda öz değeri birden büyük olan iki faktör elde edilmiş olup; bu faktörlerden birincisi toplam değişimin tek başına %56,86 ini, ikinci faktör ise %18,32 ünü açıklamaktadır. Bu iki faktör birikimli olarak toplam değişimin yaklaşık olarak %75.18 ini açıklamak gücüne sahiptir (Bkz. Tablo 6). Tablo 6: Faktör Analizi Sonuçları Faktör 1 Faktör 2 Özdeğerler 7,960 2,565 Açıklanan Varyans % 56,86 18,32 Birikimli Varyans % 56,16 75,18 Faktör analizi sonrasında elde edilen faktörler ve herbirinin temsil ettiği değişkenler aşağıda Tablo 7 da gösterilmiştir. Tablo 7: Faktörlerin Temsil Ettikleri Değişkenler Faktör 1 Faktör 2 GSILPAYI FBKREDI FBGELKV KBTICMEV KBTASMEV İSVEROR FBIHRAC MALIKURL FBIMKD FBIMELTÜ ILIMALAT İLKBMG SANAYERK FBITHAL Tablo 7 incelendiğinde birinci faktörün 8 değişken içermekte olduğu ve bunların 7 tanesinin mali göstergeleri ifade ettiği görülmektedir. Bundan dolayı birinci faktör mali göstergeler olarak isimlendirilmiştir. İkinci faktördeki 6 değişkenin beşi imalat sanayi ile ilgili göstergeler olduğundan bu faktörün de imalat sanayi göstergeleri olarak adlandırılması uygun görülmüştür. Tanımlamış olduğumuz göstergelere göre illerin faktör yükleri hesaplanmış; sonrasında ise iller bu yüklere göre sıralanmıştır. İllerin elde edilen ekonomik göstergelere göre sıralaması aşağıda Tablo 8 de gösterilmiştir. 105

Tablo 8: Ekonomik Gelişmişlik Göstergelerine Göre İllerin Sıralaması Sıra İller Mali Göstergeler İller 106 İmalat Sanayi Göstergeleri 1 İstanbul 651.287 Kocaeli 455.574 2 Ankara 411.516 Yalova 292.587 3 İzmir 226.590 Tekirdağ 260.733 4 Adana 100.515 Bilecik 249.065 5 Kocaeli 0.82101 Karabük 228.318 6 Bursa 0.80444 Bursa 180.683 7 Giresun 0.68961 Kırıkkale 172.692 8 Antalya 0.62356 İzmir 144.343 9 Muğla 0.5517 Kırklareli 111.534 10 Denizli 0.54423 Bolu 106.696 11 Eskişehir 0.4775 Çanakkale 0.78261 12 Edirne 0.46688 Manisa 0.70267 13 Zonguldak 0.44464 Denizli 0.60621 14 Bartın 0.41796 Eskişehir 0.5131 15 Balıkesir 0.26013 Gaziantep 0.49213 16 Ardahan 0.21578 Sakarya 0.47077 17 Gaziantep 0.2066 İçel 0.42196 18 Kayseri 0.18432 Kayseri 0.39697 19 Aydın 0.17955 Adana 0.36677 20 Tunceli 0.14759 Düzce 0.25009 21 Iğdır 0.13601 Balıkesir 0.12454 22 Trabzon 0.09016 Edirne 0.09721 23 Uşak 0.07364 Konya 0.04541 24 Samsun 0.02366 Tokat 0.01777 25 Bayburt -0.01693 Malatya -0.0073 26 İçel -0.05664 Karaman -0.01168 27 Hatay -0.1015 Uşak -0.03081 28 Osmaniye -0.10531 Rize -0.08064

29 Artvin -0.12468 Isparta -0.08861 30 Aksaray -0.1259 Kmaraş -0.09166 31 Erzurum -0.13656 Elazığ -0.09352 32 Konya -0.15042 Hatay -0.10776 33 Sakarya -0.15161 Niğde -0.12763 34 Isparta -0.15361 Zonguldak -0.14788 35 Kırklareli -0.17187 Kütahya -0.18564 36 Şırnak -0.17809 Nevşehir -0.19549 37 Burdur -0.19231 İstanbul -0.20334 38 Rize -0.19968 Burdur -0.21049 39 Sinop -0.2086 Muğla -0.21537 40 Kastamonu -0.21043 Aydın -0.21657 41 Sivas -0.21604 Çorum -0.21709 42 Afyon -0.22648 Siirt -0.21896 43 Nevşehir -0.24987 Kilis -0.22336 44 Tekirdağ -0.26667 Kastamonu -0.22731 45 Manisa -0.27217 Samsun -0.23783 46 Kırşehir -0.27823 Ordu -0.28999 47 Erzincan -0.29455 Artvin -0.30745 48 Çorum -0.29611 Batman -0.3084 49 Kütahya -0.30675 Afyon -0.34997 50 Çanakkale -0.31354 Antalya -0.39063 51 Elazığ -0.32546 Kırşehir -0.41421 52 Gümüşhane -0.32663 Amasya -0.42699 53 Kars -0.33355 Trabzon -0.4457 54 Amasya -0.35742 Adıyaman -0.45024 55 Ordu -0.38731 Çankırı -0.46553 56 Diyarbakır -0.39129 Yozgat -0.51118 57 Karaman -0.39473 Sivas -0.53864 58 Kilis -0.40616 Sinop -0.5568 59 Düzce -0.41424 Diyarbakır -0.588 60 Bitlis -0.42331 Mardin -0.5987 61 Niğde -0.43264 Erzincan -0.6373 62 Kmaraş -0.44263 Şanlıurfa -0.64069 107

63 Malatya -0.44362 Aksaray -0.65782 64 Bolu -0.44844 Osmaniye -0.65994 65 Çankırı -0.44854 Ankara -0.68141 66 Yozgat -0.45616 Van -0.7029 67 Şanlıurfa -0.47293 Bartın -0.71012 68 Van -0.47548 Erzurum -0.72765 69 Hakkari -0.51775 Bingöl -0.7278 70 Batman -0.51918 Kars -0.73178 71 Ağrı -0.54923 Ağrı -0.8001 72 Bingöl -0.5504 Muş -0.82408 73 Adıyaman -0.5506 Giresun -0.83163 74 Mardin -0.5804 Bitlis -0.84136 75 Muş -0.58792 Hakkari -0.88391 76 Tokat -0.64893 Gümüşhane -0.8946 77 Karabük -0.74272 Bayburt -102.048 78 Siirt -0.80389 Şırnak -105.129 79 Yalova -0.80424 Tunceli -108.162 80 Kırıkkale -0.95403 Iğdır -109.038 81 Bilecik -106.365 Ardahan -133.222 Mali göstergeler bakımından ilk üç sırayı en gelişmiş illerimiz olan İstanbul, Ankara ve İzmir in aldığı görülmektedir. Son sırada ise Bilecik yer almaktadır. İmalat sanayi göstergeleri bakımından illeri sıraladığımızda ilk sırayı Kocaeli nin, ikinci sırayı Yalova nın ve üçüncü sırayı ise Tekirdağ ın aldığı görülmektedir. Son sırada ise bir Doğu Karadeniz bölgesi ili olan Ardahan bulunmaktadır. SONUÇ Türkiye deki illerin sosyal ve ekonomik göstergelere göre gelişmişlik düzeyi çok değişkenli istatistiksel analiz yöntemlerinden faktör analizi ile incelenmiştir. Bu amaçla sosyal göstergelere ilişkin 12 değişken ile faktör analizi yapılmıştır. Ekonomik göstergelere ilişkin 22 değişken analize tabi tutulmuş; ancak yapılan korelasyon analizi sonucuna göre 14 ü arasında anlamlı ilişki tespit edilebildiğinden, bu 14 değişken ile faktör analizi yapılmıştır. Yapılan analiz sonucunda sosyal göstergeler üç faktörde, ekonomik göstergeler ise iki faktörde toplanmıştır. 108

Sosyal göstergelerle yapılan faktör analizi sonucunda şu bulgulara ulaşılmıştır: Sağlık göstergeleri bakımından Ankara, Isparta ve İzmir ilk üç sırayı alırken; son sırada ise Düzce bulunmaktadır. Sağlık göstergeleri bakımından bölgesel bir yığılma söz konusu değildir. Yani bir bölgenin sağlık açısından iyi ya da kötü olduğu söylenemez. Zira her kademede çeşitli bölgelerden illere rastlanabilmektedir. Eğitim göstergeleri bakımından ise Bilecik, Tekirdağ ve Çankırı ilk üç sırada bulunurken; son sırada Şırnak yer almaktadır. Bu göstergeye göre eğitim açısından doğu ve güneydoğu illerinin iyi durumda olmadıklarını söyleyebiliriz. Çünkü son sıralarda söz konusu bölge illeri yer almaktadır. İlk ve orta öğretimde okullaşma oranı bakımından en iyi durumdaki üç il sırasıyla: Yalova, İstanbul ve Ankara dır. En olumsuz durumdaki il ise Gümüşhane dir. Diğer iller ise bölgesel açıdan dağınık bir görünüm arz etmektedir. Ekonomik göstergelerle yapılan analizde ise şu bulgular elde edilmiştir: Mali göstergeler açısından en gelişmiş ilk üç il, Türkiye nin en büyük illeri olan İstanbul, Ankara ve İzmir olarak ortaya çıkmıştır. Son sırada ise Bilecik yer almaktadır. Mali gelişmişlik bakımından doğu illerinin gerilerlerde yer aldığı görülmektedir. İmalat sanayi göstergeleri bakımından Marmara bölgesindeki illerin diğerlerine göre daha gelişmiş olduğunu söyleyebiliriz. Bunun dışında imalat sanayi gelişmişliği bakımından Ardahan son sırada yer alırken; Gaziantep, Malatya, Elazığ ve Hatay illeri dışında diğer doğu ve güneydoğu illerinin son sıralarda bulunduğu görülmektedir. Bu sıralamaya dayanarak söz konusu bölge illerinin imalat sanayi bakımından gelişmemiş olduğunu ifade edebiliriz. NOTLAR 1 B., DİNÇER. İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması, DPT yay., Ankara. 1996 (a); B. DİNÇER, ÖZASLAN, M.; SATILMIŞ, E., İllerin Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, DPT yay., Ankara. 1996 (b); B. DİNCER, İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Seviyelerinin Belirlenmesinde Kullanılan Yöntemler ve Karşılaştırılmaları, DPT Uzmanlık Tezi, 1993; B. HACIHASANOĞLU, İller İçin Bir Gelişmişlik Göstergesi ve Sıralama, DPT yay., Ankara. 1980; M. TÖRÜNER, İllerin Gelişmişlik Düzeylerinin Saptanmasında Bir Yöntem Denemesi, DPT yay., Ankara. 1972; B. TOLAN, Türkiye de İller İtibariyle Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi (1963-1970), DPT yay., Ankara. 1972; İ. ÖZMEN, İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması ve Gruplandırılmasına İlişkin Bir Çalışma, Hazine Dergisi, Sayı:11, 1998. 2 K., ÖZDAMAR. Paket Programlar ile İstatistiksel Veri Analizi, Anadolu Üniversitesi Yay., Eskişehir. 1997, s. 233. 3 ÖZDAMAR, s. 236. 109

KAYNAKÇA ALTIPARMAK, A. ve ÖZDEMİR, A.(2004), Sosyo-Ekonomik Göstergeler Açısından Kayseri nin Komşu ve Bölge İller ile Gelişmişlik Düzeyinin Karşılaştırmalı Analizi, Kayseri Ekonomi Sempozyumu 2, Kayseri Ticaret Odası Yayınları, Kayseri. DİE. 2000 Genel Nüfus Sayımı (2003), Ankara. DİE. İllere Göre GSYİH 2000 (2002), Ankara. DİE. Şirket, Kooperatif ve Firma İstatistikleri 2000 (2001), Ankara. DİE. Türkiye İstatistik Yıllığı 2002 (2003), Ankara. DİNÇER, B., (1996a), İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması, DPT yay., Ankara. DİNÇER, B.; ÖZASLAN, M.; SATILMIŞ, E., (1996b), İllerin Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, DPT yay., Ankara. GIRI, N.C. (1977), Multivarite Statistical Inference, Academic Press, New York. HACIHASANOĞLU, B.(1980), İller İçin Bir Gelişmişlik Göstergesi ve Sıralama, DPT yay., Ankara. http://www.die.gov.tr/esg_i, Erişim Tarihi: 18/10/2004. http://www.die.gov.tr/turkish/sonist/160503t.10.gif, Erişim Tarihi: 18/10/2004. http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/dincerb/il, Erişim Tarihi: 15/10/2004. http://www.dpt.gov.tr/bgyu/ipg, Erişim Tarihi: 07/11/2004. http://www.hazine.gov.tr/mevzuat/tm100a.htm, Erişim Tarihi: 24/10/2004. ÖZDAMAR, K. (1997), Paket Programlar ile İstatistiksel Veri Analizi, Anadolu Üniversitesi Yay., Eskişehir. ÖZMEN, İ. (1998), İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması ve Gruplandırılmasına İlişkin Bir Çalışma, Hazine Dergisi, Sayı:11, ss. 41-61. TATLIDİL, H. (1996), Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistiksel Analiz, Engin Yay., Ankara. TOLAN, B. (1972), Türkiye de İller İtibariyle Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi (1963-1970), DPT yay., Ankara. TÖRÜNER, M. (1972), İllerin Gelişmişlik Düzeylerinin Saptanmasında Bir Yöntem Denemesi, DPT yay., Ankara. 110