Doç. Dr. Orhan YILMAZ 1962 doğumlu. 1984 yılında Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü nü bitirdi. 1997 yılında University of Aberdeen de yüksek lisans, 2007 yılında Ankara Üniversitesi nde doktora çalışmasını tamamladı. Halen öğretim üyesi olarak üniversitede görevine devam etmektedir. Yayımlanmış Kitapları 1. Kangal Köpeği (2003, 2004, 2005, 2008) 2. Her Yönüyle Tokat Zile Küçüközlü Köyü (2004) 3. Zile İsyanı (2005, 2014) 4. Şair Esi Köylü Ürfet Pehlivan (2005) 5. Turkish Kangal (Karabash) Shepherd Dog (2007) 6. Zileli Halil Yalçınkaya (2008) 7. Le Chien Karabash (2008) 8. Sıraçlar (Beydili Alevi Türkmenleri) (2009) 9. Sünni Gözüyle Alevilik-Kızılbaşlık-Bektaşilik (2009) 10. Kelleci Efo (2009) 11. Sezar ile Farnake nin Zile Savaşı (2010) 12. Çakır (Bir Hain! Çerkez Ethem Analizi) (2010) 13. TürkischerKangal (Karabasch) Hirtenhund (2010) 14. Kangal (Karabash) Cane Da Pastore Turco (2011) 15. At, Eşek, Katır Terimleri Sözlüğü (2011) 16. 100 Soruda Köpek Yetiştiriciliği (2011) 17. Domesticated Donkey (2012) 18. Güvercin Yetiştiriciliği (2012) 19. Atçılık (Irk, Don, Nişane ve Yürüyüş Çeşitleri) (2012) 20. Güvercin Terimleri Sözlüğü (2012) 21. Zileliyiz Dediler (2013) 22. Kafesteki Çocuk (2013) 2 2
Bu kitabı Sanat Kitabevi nden edinebilirsiniz. 3
VENI VIDI VICI Yayınları: 1 Halkbilim: 1 Sıraçlar (Anşabacılı Ve Hubyarlar) Beydili Alevi Türkmenleri Doç. Dr. Orhan YILMAZ, zileliorhan@gmail.com ANAHTAR KAVRAMLAR - key consepts - 1. Sıraç, 2. Alevî, 3. Halkbilim - Sirac, Alaouite, folklore - Bu kitabın yayın hakkı VENI VIDI VICI Yayınevi ne aittir. İzinsiz kopya edilemez ve kullanılamaz. Kaynak göstermek şartıyla, alıntı yapılabilir. 1. Baskı Mart-2009 ISBN : 978-605-89397-1-4 Kapak Fotoğrafı: Doç. Dr. Orhan YILMAZ (Tokat, Zile, Çayır Köyü nden üç Sıraç Kadını) Baskı: Kalkan Matbaacılık Ltd. Şti. Tel: 312-3421646 Ankara VENI VIDI VICI Yayınevi ZİLE 4
SIRAÇLAR (ANŞABACILI VE HUBYARLAR) BEYDİLİ ALEVİ TÜRKMENLERİ Doç. Dr. Orhan YILMAZ VENI VIDI VICI YAYINEVİ ZİLE 5
Bu kitabı Sanat Kitabevi nden edinebilirsiniz. 6 6
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...9 BU KİTABI NİÇİN YAZDIM?...11 I.SIRAÇLAR A.SIRAÇLAR...15 1- Bazı Terimlerin Açıklamaları...15 2- Sıraçlar Hakkında Bazı Yanlış İnanışlar...22 3- Sıraçların Kökeni ve Tarihi...22 4- Sıraçların Şeyhleri ve Ulu Kişileri...30 5- Sıraçların Kolları...31 a- Hıdırşeyh Kolu...31 b- Anşabacı (Ayşebacı) Kolu...31 6- Sıraçların Yayıldıkları Bölgeler...33 B.SIRAÇLAR HAKKINDA YAPILAN ARAŞTIRMALAR...38 II.EKONOMİK VE SOSYAL HAYAT A.EKONOMİK HAYAT...41 1- Bitkisel Üretim...41 2- Hayvansal Üretim...42 3- Ticaret ve Meslekler...49 4- Ürün Pazarlama...53 B.SOSYAL HAYAT...53 1- Ailede Düzen 2- Yardımlaşma Kültürü...55 3- Toplumsal Statüler ve Belirleyici Etkenler...56 4- Eğitim...56 5- Sağlık...57 6- Sosyal Tesisler...58 III.İNANÇ KAVRAMLARI A.ALLAH...62 B.Hz. MUHAMMED...62 7 7
C.Hz. ALÎ...63 D.Hz. İBRAHİM (HALİL PEYGAMBER)...63 E.ONİKİ İMAM...64 F.AHMET YESEVİ...64 G.HACI BEKTAŞ VELİ...64 H.TEVELLÂ ve TEBERRÂ...65 I.DÖRT KAPI, KIRK MAKAM...65 J.KERÂMET, KUTSALLIK, UĞUR ve UĞURSUZLUK...65 IV.İNANÇ UYGULAMALARI A.DEDELİK ve DEDELER...69 B.CEM...71 C.DÜŞKÜNLÜK...78 D.CEMEVİ E.ONİKİ HİZMET...80 F.SIRAÇ SEMAHLARI...82 G.SEMAHLARDA MÜZİK ve SÖYLENEN DEYİŞLER...85 H.TEVHİD...85 I.ORUÇLAR...85 J.DARA ÇEKME ve DARDAN İNDİRME ERKÂNI...87 K.BAYRAM ve BEREKET TÖRENLERİ...88 L.KURBAN TÖRENLERİ...89 V.SOSYAL ADETLER A.DOĞUM ADETLERİ...91 B.SÜNNET ETME...92 C.ASKERE GÖNDERME...93 Ç.EVLENME...93 1.Kız İsteme...93 2.Söz Kesme...94 3.Nişan...94 4.Başlık...95 5.Düğün...95 6.Kız Kaçırma...99 D.ÖLÜM...99 1.Ölüm ve Ölüm Sonrası İle İlgili İnançlar...99 2.Ölümü Haber Veren Şeyler...100 3.Ölü Gömme...100 4.Mezarlık...102 5.Ölüm Sonrası Yapılan Törenler...102 8 8
VI.KIYAFETLER A.ERKEK GİYİMİ...103 B.KADIN GİYİMİ...106 C.KIYAFETLERDE KULLANILAN MOTİFLER...111 VII.EL SANATLARI A.DOKUMACILIK...113 B.İŞLEMECİLİK...113 C.KAŞIKCILIK...114 Ç.MARANGOZLUK...114 D.DEMİRCİLİK...114 VII.YİYECEKLER A.MUTFAK DÜZENİ ve YEMEKLER...115 1.Mutfak Düzeni...115 2.Günlük Yemekler...116 3.Tören Yemekleri...120 4.Sofra Düzeni...121 5.Misafirli Sofra...121 B.KIŞ HAZIRLIKLARI...121 1.Konserve...121 2.Kurutma...122 3.Salamura...122 A.EVLER...123 B.OCAK...125 IX.EVLER ve BARINAKLAR X.GELENEKSEL ADETLER A.HALK HEKİMLİĞİ...127 1.İnsan Hastalıklarının Tedavisi...128 2.Hayvan Hastalıklarının Tedavisi...131 B.HALK TAKVİMİ (BABA HESÂBI)...133 C.HAVA TAHMİNİ METOTLARI...134 1.Kışın Çok Olacağını Gösteren Olaylar...134 2.Kar ve Soğukla İlgili Tahminler...134 3.Dolu İle İlgili Tahminler...135 4.Yağmur İle İlgili Tahminler ve Yağmur Duası...135 5.Rüzgar İle İlgili Tahminler...135 Ç.ÖLÇME ve TARTMA ALETLERİ...136 9 9
XI.EĞLENCELER ve OYUNLAR A.ÇOCUK OYUNLARI...137 B.YETİŞKİNLERİN OYNADIKLARI OYUNLAR...137 1.Çobanlar ve Gençler Arasında Oynanan Oyunlar...137 2.Hicek Çekme...140 C.SEYİRLİK OYUNLAR...141 1.Sayacı Gezme...141 2.Ceran Oynatma...145 3.Deve Oyunu...146 XII.SÖZLÜ EDEBİYAT A.ADLAR ve LÂKABLAR...147 B.ATASÖZLERİ ve DEYİMLER...150 1.Atasözleri..150 2.Deyimler..151 C.BİLMECELER...152 Ç.FIKRALAR...157 D.YAŞANMIŞ OLAYLAR...158 E.YANILTMACALAR...159 F.MASALLAR...160 G.HİKAYELER...162 H.MENKÂBELER...163 I.MÂNİLER...164 J.DESTANLAR...165 K.TÜRKÜLER...166 L.NİNNİLER...167 M.DUALAR ve BEDDUALAR...168 1.Dualar...168. 2.Beddular...169 3.Andlar...172 N.İNANÇLARLA İLGİLİ SÖYLEYİŞLER...172 1.Sıraçlar ve Söyleyiciler...172 2.Söyleyişler...176 3.Oniki Hizmet Görevlilerine Edilen Dualar...178 YAZARIN GÖRÜŞÜ...181 A.KAYNAK KİŞİLER...184 B.KAYNAK ARAŞTIRMALAR...185 10
ÖNSÖZ Eğer bir ağaçtan bir dal parçası alınıp, toprağa kakılırsa; en zayıf rüzgarda devrilip, yok olmaya mahkumdur. Halbuki ucu göklere uzanan asırlık dev çınarları, hiçbir kasırga deviremez ve yok edemez. Tarihini bilmeyen; kültürüne, geleneğine, göreneğine sahip çıkmayan toplumlar da, toprağa eğreti kakılmış bir dal parçası gibidir. Kısa sürede tarih sahnesinden silinip giderler. Binlerce yıllık medeniyete sahip şanlı Türk Ulusu, kökü toprağın derinliklerine sıkıca tutunmuş asırlık çınar ağacı gibidir. Türkler tarih sahnesine çıktıklarından beri, 16 adet imparatorluk, sayısız devlet kurmuşlardır. Türk medeniyeti sonsuza kadar ilelebet var olacaktır. Türk Ulusu tarih boyunca çeşitli nedenlerden dolayı yurt değiştirmiştir. Dünyanın çeşitli yerlerine göç etmiş ve yeni medeniyetler kurmuştur. Oğuz Türklerinin Beydili Boyu da, diğer Türk boyları gibi çeşitli yerlere göç etmiş ve yeni yurtlar edinmiştir. Tokat ve çevresinde yaşayan Sıraçlar, Beydili Boyu na ait saf Türk topluluğudur. Sıraçlar yaklaşık 1.000 yıl önce Horasan üzerinden Anadolu ya gelmiş ve Anadolu yu yurt edinmişlerdir. Bizler kimiz? Nereden geldik? Nasıl yaşarız? Nasıl ibadet ederiz? Nasıl eğleniriz? Neler söyleriz? Bütün bu soruların ve daha fazlasının cevabı bu kitaptadır. Sıraçlar hakkında tüm yönleri ile bilgi veren elinizdeki bu kitap, bizleri anlatmaktadır. Elbette bu kitapta bazı eksikler vardır. Fakat bu kitabın, Sıraçlar hakkında araştırma yapacak diğer araştırmacılara örnek olmasını diliyoruz. Aslında bir Sünnî olan hemşerimiz Dr. Orhan Yılmaz ı bu çalışması dolayısı ile tebrik ediyoruz. Medenî cesaretini ve çalışma azmini takdir ediyoruz. 11
Bizler toplumda az ve yanlış tanınıyoruz. Bunun elbette tarihi sebepleri vardır. Bizim manevi inancımız Osmanlı zamanında yasak ve zararlı görülüyor idi. Bizler hor görüldük, baskıya maruz kaldık. Bu yüzden asırlarca diğer toplumlardan uzak ve kapalı yaşadık. Fakat bizler bu toplumun ana direklerinden birisiyiz. Bizler bu cumhuriyetin kuruluşuna ortak olmuş, asil Beydili Türkmenleriyiz. Hemşerimiz Doç. Dr. Orhan Yılmaz dan bir isteğimiz var: Bu noktada durmasını istemiyoruz. Bizler hakkında daha fazla araştırma yapmasını ve diğer eserlerini bekliyoruz. Bizlerin elinden gelecek bir yardım olursa, her zaman hemşerimizin yanındayız. Ali Kurt 13.Mart.2009, Zile 16. Dönem CHP Milletvekili 12
BU KİTABI NİÇİN YAZDIM? Bir kez gönül yıktın ise, Bu kıldığın namaz değil, Yetmiş iki millet dahi, Elin, yüzün yumaz değil. Yunus Emre Babamın köyünün hemen yanında, Tokat, Zile ye bağlı Üçkaya köyü var. Bir Sıraç Köyü. Çocukluğumda, ilkokul yıllarından itibaren, yaz aylarında muhakkak babamın ve annemin köylerine yaz tatiline giderdim. Babamın köyü ile Üçkaya Köyü arasında, bundan yaklaşık 50 yıl önce bir kavga olmuş. Orman yüzünden çıkmış bu kavga. Bu yüzden Üçkaya Köyü ve Sıraçlar hakkında iyi konuşmazlardı bizim köyde. Yaylaya giderken, yolumuz Üçkaya Köyünün bahçeleri ve arazilerinin yanından geçerdi. Bazen Üçkayalıları görürdüm. Erkekleri neyse ama, kadınları bizi görünce hemen arkalarını dönerler ve biz çocuk olduğumuz halde, biz gidene kadar yüzlerini bize dönmezdi. Bilhassa yaşlı kadınlar. Sebebini bizim büyüklere sordum. Onlara göre biz Yezit idik. Ne onlar bizim yüzümüzü görmek istiyordu, ne de bizim onların yüzlerini görmemizi istiyorlardı. Bu yüzden, Sıraçlar benim için İçine kapalı ve bilinmeyen bir toplum olarak hafızamda yer etti. Üniversiteyi bitirdim. Tarım Bakanlığında çalışmaya başladım. 1989 yılında Yozgat, Çekerek te, ilçe tarım müdürlüğünde çalışmaya başladım. İşim icabı, her gün köylere gidiyordum. Bu vesile ile Sıraçları da tanımaya başladım. Karakter olarak, insanlara karşı ayırım yapmayan, Yaradılanı, yaradandan ötürü seven yapıda biri olduğum için, gittiğim köylerde Alevi olsun, Sıraç olsun, Kürt olsun, kimseye farklı bir muamele yapmıyordum. Hatta, Orhan Bey bize ayırım yapıyor demesinler diye, bu gruplara karşı daha güleryüzlü, toleranslı ve pozitif ayırımcı davranıyordum. Sıraç ve Alevi köylerinde dikkatimi çeken en önemli şey şu oldu: Ben onlara bir adım yaklaştığımda, onlar bana beş adım, on adım yaklaşıyordu. Sıraçlardan dostluk kurduğum ilk kişi, Demircialan Köyü nün o zamanki Muhtarı Halil Doğan oldu. O yıllarda Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu (KKDF) uygulaması ile, köylerde ahır ve ağıl yapımı gibi bir uygulama vardı. Demircialan Muhtarı Halil de bir ahır yaptırmak istiyordu. Bu vesileyle Halil Doğan ile sık sık görüşmeye başladık. Aynı günlerde, Sarıköy ve Kamışcık ta da bazı kişiler KKDF 13
14 uygulamasından ahır yaptırmak istediler. O köylere de girip, çıkmaya başladım. Sarıköy de de, o zamanki muhtar Mehmet Aktay beni çok etkiledi. Ağırbaşlı ve olgun kişiliği yanında, güleryüzlü konuşması, bende bazı buzları eritti. Gerek Sıraçlar kapalı bir toplum olduğu için, gerek o güne kadar bir çok memur kendilerine negatif ayrımcılık yaptığı için, zaten bu insanlar devlet hizmetine susamış idi. Ben de onlara pozitif ayrımcılık yaparak, bir nebze olsun bu hizmet açığını kapatmaya gayret ettim. Ayrıca öbür dünyada verilecek hesabımın da, bu vesile ile bir nebze kolaylaşacağını düşündüm. Çekerek e geldikten 3 yıl sonra, ilçe tarım müdürü olarak tayin olduğum Kadışehri nde, Yavuhasan Köyü ve köylülerini tanıma fırsatı buldum. Hepsi çok iyi insanlar idi. Kadışehrin den sonra da, Amasya nın Göynücek İlçesine tayin oldum. Burada da yine Sıraç köylerine gidip gelmeye başladım. Burada ki samimi Sıraç dostum ise, Davutevi nin o zamanki muhtarı Dursun Kontuş idi. Onunla çok iyi bir dostluk kurdum. Sıraçlar söylendiği gibi kötü insanlar değil idi. Ama yine de zaman zaman onlara tam olarak güvenemiyordum. Bütün bu dostluklara karşın hâlâ, Ben bir devlet memuruyum. Onların bana ihtiyacı olduğu için, bana böyle iyi davranıyorlar. dediğim de oluyordu. Gözlerimin önündeki perdenin daha fazla aralanmasına sebep olan olay, 2002 yılı genel seçimleri sırasında oldu. Seçim çalışmaları sebebi ile, milletvekili adayları ile birlikte, Tokat Merkez İlçeye bağlı bir köye gittik. O güne kadar, yaklaşık 2 aydır Tokat ın her yerini gezmiştik. Ama o köydeki organizasyon beni çok etkiledi. Köy yolunun bir yerinde arabalardan indik. Çünkü köyün insanları, bizi karşılamak ve Hoş geldiniz demek ve elimiz sıkmak için sıralanmıştı. Toplu halde değillerdi. İp gibi, teker teker; toplantı yerine doğru dizilmişlerdi. Üstelik bir kadın, bir erkek şeklinde sıralanmışlardı. Anlaşılan karı-koca çiftler idi. Geleneksel Sıraç kıyafetleri içindeki yüzü açık kadınların, erkeklerin arasına karışarak, bizi karşılamasına da çok hayret etmiştim. Çünkü bu, kafamdaki Yezitlerden kaçan, yabani ve içine kapalı Sıraç Kadını imajına ters düşüyordu. Toplantı yerine kadar, mübalağasız yaklaşık 500 metre uzunluğundaki insan dizisinin, kadınlı-erkekli elini tek tek sıkarak ilerledik. Toplantı yerine vardık. Güzel bir organizasyon kurmuşlardı. Her şey tıkır tıkır işliyordu. İnsanlar, tatlı bir telaş içinde, ama herhangi bir gürültüye ve kargaşaya meydan vermeden hizmet ettiler. Gelen misafirler için kürsü, mikrofon ve ses düzeni de hazırlamışlardı. Sunuculuğu yapan kişinin icraatı, televizyonlardaki profesyonel sunuculara taş çıkartır ustalıkta idi. Hatta bir ara konuşmacıların konuşmaları bitti.
Yemek ikramı yapılacaktı. Bir bekleme süresi doğdu. Bu arada sunucu kişi, Eğer misafirlerimizden, duygularını ifade etmek isteyen varsa, mikrofon kendilerindir. şeklinde bir anons yaptı. Bu uygar davranış da çok hoşuma gitti. 2007 yılına geldiğimizde, bir kütüphanede bir konu için Türk Folklor Araştırmaları Dergisinden kaynak taraması yapıyordum. Tesadüfen Cahit Öztelli nin Zile Sıraçları ile ilgili birkaç makalesi gözüme çarptı. Orada okuduklarım, bende Sıraçlarla ilgili bir çok sis perdesinin aralanmasına sebep oldu. Bu makalelerde okuduklarımdan beni en çok etkileyen bazı satırbaşları şunlar idi; 1- Sıraçlar öz be öz bir Oğuz Boyu olan, Beydili Türkmen Boyuna mensuptur. 2- Dedeleri direkt olarak Hacı Bektaş Veli Hazretlerinin neslinden gelir. 3- Alevi inancında oldukları için, Sünniler gibi Arap Kültürü etkisinde değildirler. Hâlâ bazı Orta Asya Şaman adetlerini yaşatırlar. Bu sonuncu madde bana birden, babaannemin çocukluğunda başından geçen ve bana anlattığı bir olayı aklıma getirdi. Babaannem, yani Hatuk Anam 1905 doğumludur. Olay henüz cumhuriyet kurulmadan, 1915 yılları esnasında cereyan etmiş. Kendisi henüz ergenliğe girmemiş, 10 yaşlarında küçük bir kız çocuğudur. Bir gün Üçkaya Köyü civarında bir cenaze törenine katılmış. Bana aktardığına göre, aslında Üçkayalıların yabancı hiç kimseyi cenazelerine almadıklarını, ama kendisinin küçük bir çocuk olması dolayısı ile, dikkat çekmeden aralarına karıştığını söyledi. Babaannem çocukluk merakı ile aralarına karışmış. Cenaze töreni esnasında, mezarın içine bir döşek serildiğini ve yastık konulduğunu görmüş. Daha sonra, üzerine en güzel elbiseleri giydirilmiş olan mevta, yatağına yatırılmış. Üzerine yorganı örtülmüş. Yanına ise, bazı özel eşyaları konmuş. Babaannemin anlattıkları ile dergide okuduklarımı birleştirince, öz be öz Türk olan bu Türk Boyuna karşı sevgim arttı. 2008 yılı bahar ve yaz aylarında, Zile nin bazı Sıraç köylerinde araştırma yaptım. Artık tamamen Sıraçlara sevgi duyan bir gözle yaptığım bu temaslar sonucunda bu kitabı yazmaya karar verdim. Böylece, Türkiye de az ve yanlış tanınan bu topluluğu, daha güzel ve doğru tanıtmak fırsatını bulacaktım. Bu eserde elbette eksiklikler ve yanlışlıklar olabilir. Fakat bunlar benim, profesyonel bir halkbilimci olmamamdan kaynaklanan hatalardır. Okuyucuların yapacağı yapıcı eleştiriler, bu hataları ileriki çalışmalarımda telafi etmeye yarayacaktır. Bu çalışma, sadece bir köyde yapılmış bir çalışma değildir. Beş vilayeti kapsayan bir çalışmadır. Bu beş vilayetin haricinde, Sıraçların 15
yaşadığı çeşitli kaynaklarda ifade edilen Samsun, Kocaeli, Tunceli, Kahramanmaraş, Gaziantep ve İçel de de Sıraç olup, olmadığı araştırılmıştır. Bu eserde, Sıraç Kültürü genel hatları ile ele alınmıştır. Doğal olarak genellemelere gidilmiş, genel çerçeve ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu yüzden, Çorum da yaşayan bir Sıraç ile, Sivas taki bir Sıraç ın örf, adet, gelenek ve göreneklerinde ufak bazı farklılıkların olması gayet normaldir. Bu eseri eline alan bazı okuyucular, Bizim köyde böyle bir şey yok. Bu konu yanlış yazılmış diyebilir. Hiçbir araştırma ve çalışma, eksiksiz değildir. Bir sonraki araştırma ve çalışmanın alt basamağıdır. Bu sebeple, bu kitabın yazarı her konudaki katkı ve eleştirilere açıktır. Bu tip konuların yazara ulaştırılması, gelecek çalışmaların daha sağlıklı olmasına yol açacaktır. Yazarın başka bir amacı; bu eserin, birbirinden uzak illerde, ilçelerde, köylerde yaşayan Sıraçların bir birlerini daha iyi tanımalarına da imkan vermektir. Bu eserin Sünnilerce de önemi şudur: Yüzyıllardır Mum söndü, Dedenin yıkandığı su ile pişirilmiş aşure gibi iftiralarla büyümüş Sünni toplumu da, aslında Sıraçların kendilerine ne kadar yakın olduklarını göreceklerdir. Sıraçlar; Suyun öte yakasında değil, Suyun bu yakasında ve bizimle aynı sahildedir. Kitabın yazılması aşamasında, özellikle Kemal Cebecik in 1991 yılında yaptığı bir yüksek lisans tez çalışmasından çok faydalandım. Sıraçlarla ilgili yapılmış tek akademik çalışma olması, tezin kıymetini bir kat daha artırdı. Ayrıca çeşitli Sıraç Köylerinde inceleme yapma imkanını bu ocağın dedelerini tanıdığımı söyleyerek elde ettim. Kendilerine sonsuz teşekkür ederim. Gittiğim Sıraç Köylerinde geleneksel Anadolu konukseverliğini gösteren ve ellerinden gelen yardımı yapan tüm kardeşlerimize de teşekkür ederim. Bunların ismini, kitabın sonundaki Kaynak Kişiler bölümünde açıkladım. Dr. Orhan YILMAZ Şubat-2009, Ankara 16 16
I.SIRAÇLAR A.SIRAÇLAR 1.Bazı Terimlerin Açıklamaları Konuya yabancı kimselere, bazı terimleri anlamak zor olabileceği için, öncelikle bazı terimlerinin açıklanması, konunun daha iyi anlaşılmasına yol açacaktır. Sıraç: Sözlüklerde yer almayan bir kelimedir. Yöresel olarak, Tokat, Sivas, Çorum, Yozgat ve Amasya nın bazı köylerinde yaşayan Beydili Türkmenleri için kullanılan bir isimdir. Sıraçlardan yazılı bir metinde ilk defa bahseden kişi, ünlü folklor araştırmacısı ve eğitmen Halil Bedii Yönetken dir. Kendi anlatımına göre, kendisine Maarif Vekilliği (Milli Eğitim Bakanlığı) tarafından, halk türkülerinin derlenmesi ile ilgili yedi yıl süren bir görev verilmiştir. Bu görev esnasında 1943 yılında gittiği Tokat ta, Zile ye de uğramış ve Kervansaray Köyü nde Sıraçlarla tanışmıştır. Bu gezisinden kendisine zamanın Tokat Valisi İzzettin Çağpar da eşlik etmiştir. 1 Sıraç kelimesinin anlamının, bazı kaynaklarda, Arapça kökenli Sirac kelimesinden geldiği rivayet edilir. Sirac kelimesi; çerağ, ışık, kandil, meşale anlamlarında kullanılır. Bazı rivayetlere göre ise, Sıraç kelimesi sır ve aç kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Sırrını aç, gizliliği kaldır anlamına geldiği iddia edilmektedir. 2 Sıraç kelimesinin başka bir anlamı da doğruluk tur. Yani bir Sıraç doğru olan, gerçekten ayrılmayan ve sözüne güven duyulan kimsedir. 3 Tasavvufi anlamda ise, iki anlamının olduğu iddia edilmektedir. İlk anlamına göre; ketum, sır vermeyen, sırrını ifşa etmeyen manasına gelir. Diğer anlamına göre ise; Hak-Muhammet-Ali yolunda sır perdesini açıp kaldıran, gönül gözü açık, üryan olan, gönül gözü ile Hakkı gören demektir. Başka bir rivayete göre, Hazreti Muhammed i Medine ye davet 17
Bu kitabı Sanat Kitabevi nden edinebilirsiniz. 18 18
Aba, 104 Acısu Köyü, 30 Ad, 147 Ahmet Yesevi, 30, 31, 64 Ailede düzen, 53 Alaca çorap, 105 Alevî, 17 Alınlık, 111 Ali Kurt, 11, 27 Allah, 62 Almus, 34 Andlar, 172 Anşabacı kolu, 31 Arı, 44 Arka Bağ, 109 Arkalık, 109 Artova, 34 Askere gönderme, 93 Aşık, 81 Aşiret, 17 Aşure, 86 Atasözü, 150 Ateşçi Duası, 179 Aydıncık, 35 Âyet, 176 Ayin-i Cem, 75 Baba Hesabı, 133 Bacı, 21 Bafra, 36 Bakkalcılık, 49 Başsemah, 84 Başlık, 95 Bayraktar Köyü, 38 Beddualar, 169 Bekçi Duası, 179 Bel Bağı, 103 Beydili, 19 Bilmece, 152 Cahit Öztelli, 13 Cem, 71 - Bekçisi, 82 - Evi, 80 DİZİN Cemseren 82 -Duası, 179 Ceran Oynatma, 145 Çarık, 106, 110 Çekerek, 35 Çene Bağı, 111 Çit, 108 Çobanlık, 49 Çorap, 109 Çorum, 35 Damat hamamı, 96 Dara çekme, 87 Dardan indirme, 87 Dede, 19, 69, 81 - nin görevleri, 69 Deme, 177 Demircilik, 50, 114 Destanlar, 165 Deyim, 151 Dış Saya, 107 Doğum adetleri, 91 Dokumacılık, 113 Dolak, 105 Dört Kapı, Kırk Makam, 65 Dualar, 168 Düğün, 95, 96 Düşkünlük, 78 - cezası, 79 Düvâzdeh İmam, 177 Eci, 21 Eğitim, 56 Elmalı, 108 Erbaa, 34 Erkek giyimi, 103 Eşek, 43 Ev, 123 Evlenme, 93 Fıkra, 157 Findi, 108 Gazeki, 107 Gelin çıkarma, 97 Gelin hamamı, 95 19
Gençler Semahı, 84 Gerdek, 99 Gılavan Gezme, 137 Görgü Cemi, 71 Göynek, 104, 108 Gözlekçi, 81 Guşak, 109 Günlük yemekler, 116 Hacı Bektaş Veli, 30, 31, 64 Hafik, 38 Halil - Bedii Yönetken, 15, - Peygamber, 63 Halk Hekimliği, 127 Hava Tahmini, 134 Hayvan - barınakları - besleme, 45 - hastalıkları, 131 Hıdırellez Bayramı, 88 Hıdırellez Orucu, 87 Hıdırşeyh kolu, 31 Hicek Çekme, 140 Hikayeler, 162 Hubyar - Köyü, 24 - Semahı, 82 - Sultan, 17, 24, 25, 26, 27, 30, 31 Hz. - Ali, 63 - İbrahim, 63 - Muhammed, 62 Işıkçı Duası, 178 İç Saya, 108 İnanç kavramları, 59, 61 İşlemecilik, 113 İnsan Hastalıkları, 128 İşçilik, 52 İşlik, 104 İzzettin Çağpar, 15 Kadın giyimi, 106 Kadışehri, 35 Kaşıkçılık, 114 Keçi, 43 Kedi, 44 Keramet, 65 Kına, 95 Kıraathanecilik, 50 Kırklar Semahı, 82 Kırksekiz Perşembe Orucu, 85 Kız kaçırma, 99 Kız isteme, 93 Kızılbaş, 18 Kocaeli, 38 Koç katımı, 49 Konserve, 121 Koyun, 43 Köpek, 43 Kurban Bayramı, 88 Kurbancı Duası, 179 Kurban törenleri, 89 Kurutma, 122 Kuşak, 103, 106 Kutsal, - sayılar, 67 - yerler, 66 Kümes hayvanları, 44 Lağup, 81 Lakap, 147 Lokma Duası, 179 Maniler, 164 Marangozluk, 51, 114 Masal, 160 Medet Mürüvvet Orucu, 86 Menkabe, 163 Mezarlık, 102 Miraçlama Semahı, 83 Musahip, 21 Mutfak düzeni, 115 Nefes, 177 Niksar, 34 Ninniler, 167 Nişan, 94 Ocak, 19, 125 Oniki, - Hizmet, 80 - İmam, 64 20
- Muharrem Orucu, 86 Orhan Yılmaz, 11, 12 Oruç, 85 Ölçme, 136 Ölü gömme, 100 Ölüm, 99 Örtü, 108 Öynük, 109 Pervane, 81 Pervaz, 81 - Semahı, 83 - Taclaması, 76 Pervazcı Duası, 179 Peyyik, 82 Peyyik Duası, 178 Ramazan Orucu, 86 Reşadiye, 34 Saç Bağı, 111 Sağlık, 57 Salamura, 122 Salta, 107 Samsun, 36 Sayacı Gezme, 141 Semah, 22, 82 Semahçılar, 81 Semerli Fes, 110 Sığır, 42 Sıraç, 15, Sitem cezası, 78 Sivas, 38 Sofu, 21, 81 Sosyal tesisler, 58 Söz kesme, 94 Sucu, 81 - Duası, 178 Sünnet etme, 92 Süpürgeci 81 - Duası, 178 Şalvar, 108 Şeriat, 16 Tahtacı, 19 Talip, 20 Tarik, 70 Tarikat, 70 Tartma, 136 Teberrâ, 65 Tekleme Semahı, 84 Terlik, 105 Terzilik, 51 Terme, 36 Tevellâ, 65 Tevhid, 85 Tokat, 33 Toplumsal statü, 56 Tozluk, 105 Tören yemekleri, 120 Tuman, 108 Turhal, 34 Tuzluk, 111 Türküler, 166 Uğurlu hayvanlar, 67 Uğursuz hayvanlar, 67 Üç peşli, 107 Üçkaya Köyü, 11 Ürün pazarlama, 53 Veli Baba, 165 Yağlık, 109 Yağmur Duası, 180 Yanıltmaca, 159 Yardımlaşma kültürü, 55 Yaylaya çıkma, 48 Yelek, 104 Yemeğe Başlama Duası, 179 Yıldızeli, 38 Yozgat, 35 Yozucu yakalama, 98 Yurt dışında çalışanlar, 52 Zakir Duası, 178 Zıvga Bağı, 103 - Şalvar, 103 Zile, 11, 13, 33 21