GELİR VERGİSİ KANUNU NA GÖRE GERÇEK KİŞİLERİN MENKUL KIYMETLER İLE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARININ VERGİLENDİRİLMESİ

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI GELİR VERGİSİ KANUNU NA GÖRE GERÇEK KİŞİLERİN MENKUL KIYMETLER İLE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARININ VERGİLENDİRİLMESİ Yüksek Lisans Tezi M. Fatih KARABULUT Ankara-2012

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI GELİR VERGİSİ KANUNU NA GÖRE GERÇEK KİŞİLERİN MENKUL KIYMETLER İLE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARININ VERGİLENDİRİLMESİ Yüksek Lisans Tezi M. Fatih KARABULUT Tez Danışmanı Doç. Dr. Kadir GÜRDAL Ankara-2012

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.( / /20 ) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı İmzası

İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1: MENKUL KIYMETLER VE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI VE GVK YA GÖRE GERÇEK KİŞİLERİN VERGİLENDİRİLME ESASLARI... 1 I. Piyasa Kavramı ve Finansal Piyasalar... 1 II. Menkul Kıymetler ve Diğer Sermaye Piyasası Araçları Kavramları... 2 A. Menkul Kıymetler... 3 B. Diğer Sermaye Piyasası Araçları... 5 III. Türlerine Göre Menkul Kıymetler ve Diğer Sermaye Piyasası Araçları... 6 A. Ortaklık Sağlayan Menkul Kıymetler... 7 1. Hisse Senetleri... 7 2. Yatırım Fonu Katılma Belgeleri... 8 3. Katılma İntifa Senetleri... 9 B. Alacaklılık Sağlayan Menkul Kıymetler... 10 1. Tahviller... 10 2. Gelir Ortaklığı Senetleri... 12 3. Banka Bonoları ve Banka Garantili Bonolar... 12 4. Hisse Senetleriyle Değiştirilebilir Tahviller... 13 5. Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler ve Varlık Finansmanı Fonları... 14 6. İpotek Teminatlı ve İpoteğe Dayalı Menkul Kıymetler... 14 7. Kâr-Zarar Ortaklığı Belgeleri... 15 8. Gayrimenkul Sertifikaları... 16 9. Finansman Bonoları... 17 10. Kıymetli Maden Bonoları... 17

11. Depo Sertifikaları... 17 12. Kira Sertifikaları... 18 13. Eurobondlar... 18 C. Vadeli İşlem Sözleşmeleri... 19 1. Forward Sözleşmeleri... 19 2. Opsiyon Sözleşmeleri... 19 3. Swap Sözleşmeleri... 20 4. Futures Sözleşmeleri... 21 5. Varantlar... 21 IV. GVK ya Göre Gerçek Kişilerin Vergilendirilme Esasları... 22 A. Vergi Kavramı ve Vergi Hukuku... 22 B. Gelir Üzerinden Alınan Vergiler... 24 1. GVK ya Göre Vergilendirme... 24 a. Gelir Vergisinin Konusu ve Gelir Unsurları... 24 i. Gelir Kavramı... 25 ia. Kaynak Kuramına Göre Gelir... 26 ib. Safi Artış Kuramına Göre Gelir... 26 ii. Sermaye ve Emek Vergilendirmesi Ayrımı ve İrat Kavramı... 28 b. GVK ya Göre Yükümlülük... 29 c. GVK ya Göre Vergiyi Doğuran Olay... 30 2. Ticari Kazançta Vergilendirme... 31 3. Menkul Kıymetler ve Diğer Sermaye Piyasası Araçlarından Elde Edilen Kazançların Gelir Unsurları İçindeki Yeri... 32 BÖLÜM 2: MENKUL SERMAYE İRATLARI... 33 I. Genel Olarak Menkul Sermaye İradı... 33 II

A. Menkul Sermaye İradı Kavramı... 33 B. Menkul Sermaye İradının Unsurları... 33 1. Nakdi Sermaye ve Para ile Temsil Edilen Değerlerden Oluşan Sermaye... 33 2. Sermayenin Ticari, Zirai ve Mesleki Faaliyet Dışında Tahsis Edilmiş Olması... 34 3. Sermayeden Faiz, Temettü, Kira vb. İradın Elde Edilmesi... 35 C. Menkul Sermaye İradı Sayılmayan Haller... 35 D. Menkul Sermaye İratlarının Diğer Gelir Unsurları İle Karşılaştırılması... 36 1. Menkul Sermaye İradı - Ticari Kazanç Ayrımı... 36 2. Menkul Sermaye İradı - Diğer Kazanç ve İratlar Ayrımı... 37 E. Menkul Sermaye İratlarının Elde Edilmesi... 39 1. Elde Etme Zamanı Bakımından... 39 2. Dar Mükelleflerde Türkiye de Elde Etme Bakımından... 41 II. GVK ya Göre Menkul Sermaye İratlarının Vergilendirilmesi... 42 A. Genel Esaslar... 42 B. Menkul Sermaye İratlarında Safi İrat... 43 C. Türlerine Göre Menkul Sermaye İratlarının Vergilendirilmesi ve Beyanı... 44 1. Ortaklık Sağlayan Menkul Kıymetlerin Dönemsel Getirilerinin Vergilendirilmesi... 46 a. Her Nevi Hisse Senetlerinin Kâr Paylarının Vergilendirilmesi... 46 i. Genel Olarak... 46 ii. Kâr Payını Dağıtan Şirketin Mukimliğine Göre Vergilendirme... 47 ii-a. Türkiye de Mukim Şirket Tarafından Yapılan Kâr Dağıtımının Vergilendirilmesi... 47 III

ii-b. Yurtdışında Mukim Şirket Tarafından Yapılan Kâr Dağıtımının Vergilendirilmesi... 49 iii. Bedelsiz Hisse Senetlerinin Durumu... 50 b. Yatırım Fonu Katılma Belgelerinin Dönemsel Getirilerinin Vergilendirilmesi... 53 2. Alacaklılık Sağlayan Menkul Kıymetlerin Dönemsel Getirilerinin Vergilendirilmesi... 55 a. Her Nevi Tahvil ve Hazine Bonosu ile Benzeri Araçların Faiz Gelirlerinin Vergilendirilmesi... 56 i. Yürürlükteki Mevzuata Göre Vergilendirme... 56 ii. Konuyla İlgili Görüş ve Öneriler... 59 b. Her Çeşit Senetlerin İskonto Edilmesi Karşılığında Alınan İskonto Bedellerinin Vergilendirilmesi... 61 c. Kâr Zarar Ortaklığı Belgelerinin Dönemsel Getirilerinin Vergilendirilmesi... 62 d. Repo-Ters Repo Kazançlarının Vergilendirilmesi... 64 e. Varlığa Dayalı Menkul Kıymetlerin Dönemsel Getirilerinin Vergilendirilmesi... 65 f. Banka Bonoları ve Banka Garantili Bonoların Dönemsel Getirilerinin Vergilendirilmesi... 66 g. Eurobond Faiz Gelirlerinin Vergilendirilmesi... 66 3. Ortaklık ve Alacaklılık Sağlayan Menkul Kıymetlerin Birlikte Düzenlendiği Durumlardan Olan Hisse Senedi ve Tahvillerin Vadesi Gelmemiş Kuponlarının Vergilendirilmesi... 68 D. Menkul Sermaye İratlarının Beyanı... 70 IV

E. GVK nın Geçici 67 nci Maddesi ile İlgili Diğer Görüş ve Öneriler... 72 1. Birden Fazla Banka veya Aracı Kurumla Çalışılması İle Müşterek Hesap Kullanılması... 72 2. Tevkifat dönemi... 74 BÖLÜM 3: DİĞER KAZANÇ VE İRATLAR... 76 I. Genel Olarak Diğer Kazanç ve İratlar... 76 II. Değer Artış Kazançları... 77 A. Değer Artış Kazancı-Ticari Kazanç Ayrımı... 78 1. Genel Olarak... 78 2. Konuyla İlgili Görüş ve Öneriler... 79 B. Diğer Kazanç ve İratların Elde Edilmesi... 81 1. Elde Etme Zamanı Bakımından... 81 2. Türkiye de Elde Etme Bakımından... 83 III. Menkul Kıymetler ile Diğer Sermaye Piyasası Araçlarının Elden Çıkarılmasından Doğan Değer Artış Kazançlarının Vergilendirilmesi... 83 A. Genel Olarak... 83 B. Menkul Kıymet Kavramı... 85 C. Alım Satımın Devamlı Nitelikte Olmaması... 85 D. Süre Şartı Bakımından... 86 E. Safi Değer Artışı ve Beyanname... 87 1. Endeksleme... 88 2. Kur Farklarına Tekabül Eden Kazanç... 89 3. Vergi Dışı Kalacak Kazanç Tutarı... 91 4. Değer Artış Kazançlarının Beyanı... 91 V

F. Elden Çıkarılan Menkul Kıymetlerin Alış-Satış Zararının Alış-Satış Karına Mahsubu ile Bu Konuyla İlgili Görüş ve Öneriler... 93 G. Türlerine Göre Menkul Kıymetler ve Diğer Sermaye Piyasası Araçlarının Elden Çıkarılması Nedeniyle Elde Edilen Gelirlerin Vergilendirilmesi... 96 1. Ortaklık Sağlayan Menkul Kıymetlerin Alım Satım Kazançlarının Vergilendirilmesi... 96 a. Hisse Senedi Alım Satım Kazançlarının Vergilendirilmesi... 96 i. Hisse Senetlerinin Elden Çıkarılmasında Süre Şartı... 97 ii. Banka veya Aracı Kurum Aracılığıyla Yapılan Hisse Senedi Alım Satım Kazançlarında Tevkifat... 98 ii-a. 2011 Yılı İtibariyle Yürürlükteki Mevzuat... 98 ii-b. Tahakkuk Tarihi İle İlgili Görüş ve Öneriler... 101 iii. Banka veya Aracı Kurum Aracılığı Olmadan Yapılan Hisse Senedi Alım Satım Kazançlarında Tevkifat... 102 b. Yatırım Fonu Katılma Belgesi Alım Satım Kazançlarının Vergilendirilmesi... 104 2. Alacaklılık Sağlayan Menkul Kıymetlerin Alım Satım Kazançlarının Vergilendirilmesi... 106 a. Tahvil ve Bonoların Alım-Satım Kazançlarının Vergilendirilmesi... 106 i. Tevkifat Matrahı... 108 ii. Kuponlu Tahvillerde Alış Bedeli... 109 iii. Tahvil Alış Bedelinin İtfa Bedeli ve İşlemiş Faiz Tutarının Üzerinde Olması... 110 b. Eurobondlardan Elde Edilen Değer Artış Kazançlarının Vergilendirilmesi... 110 VI

3. Ortaklık ve Alacaklılık Sağlayan Menkul Kıymetlerin Birlikte Düzenlendiği Durumlardan Olan Depo Sertifikalarının Alım-Satım Kazançlarının Vergilendirilmesi... 111 4. GVK nın Geçici 67 nci Maddesine Göre Alım Satım İşlemlerinde Tevkifat Matrahı... 113 a. Açığa Satış, Başka Bir Değere Endeksli Menkul Kıymet ve Yabancı Para Cinsinden İhraçlarda Matrah... 114 b. Alım-Satım İşlemlerinin Bir Kısmının Zararla Sonuçlanması... 114 5. Tevkifat Matrahı ile İlgili Görüş ve Öneriler... 116 a. Açığa Satış İşleminde Ortaya Çıkan Sorunlar... 116 b. Ağırlıklı Ortalama Yöntemle İlgili Tereddütler... 117 c. Zararların Kara Takas ve Mahsubuyla İlgili Görüş ve Öneriler... 119 6. GVK nın Geçici 67 nci Maddesi ile İlgili Diğer Görüş ve Öneriler... 119 a. Beyanname Verilmesi... 119 i. Genel Olarak... 119 ii. İhtiyari Beyan İle Konuyla İlgili Görüş ve Öneriler... 120 b. İvazsız İktisap Edilen Menkul Kıymetlerin veya Diğer Sermaye Piyasası Araçlarının Elden Çıkarılmasından Sağlanan Kazançlarda Tevkifat... 123 c. İvazsız İktisap Teriminin Hisse Senetlerine Has Olup Olmaması Konusu... 129 7. Türev Ürünlerin Vergilendirilmesi... 130 a. Türev Ürün Terimi ve Konuyla İlgili Görüş ve Öneriler... 130 b. Türev Ürünlerin Vergilendirilmesi ile İlgili Görüş ve Öneriler... 132 c. Türev Ürünlerde Gelirin Elde Edilmesi... 138 VII

d. Türev Ürünlerin Değer Artış Kazancı Niteliği ve Konuyla İlgili Görüşler... 138 e. Türev Ürünlerde Tevkifat... 140 i. Forward İşlemlerinde Tevkifat... 142 ii. Swap İşlemlerinde Tevkifat... 142 iii. Opsiyon İşlemlerinde Tevkifat... 143 iv. Varantlarda Tevkifat... 144 v. Vadesinden Önce Kapanan Türev Ürünler... 144 SONUÇ... 145 KAYNAKLAR... 151 ÖZET... 158 ABSTRACT... 159 VIII

KISALTMALAR ABD: Amerika Birleşik Devletleri BKK: Bakanlar Kurulu Kararı GVK: Gelir Vergisi Kanunu HDT: Hisse Senetleri İle Değiştirilebilir Tahvil HUK: Hesap Uzmanları Kurulu İMKB: İstanbul Menkul Kıymetler Borsası İDMK: İpoteğe Dayalı Menkul Kıymet İTMK: İpotek Teminatlı Menkul Kıymet KİS: Katılma İntifa Senetleri KVK: Kurumlar Vergisi Kanunu SPKn: Sermaye Piyasası Kanunu SPK: Sermaye Piyasası Kurulu TCMB: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası TMK: Türk Medeni Kanunu TTK: Türk Ticaret Kanunu VDMK: Varlığa Dayalı Menkul Kıymet VUK: Vergi Usul Kanunu IX

GİRİŞ Bir ülkenin uluslararası alanda varlığını koruması ve sürdürmesi özellikle küreselleşen dünyada ekonomik güce daha bağımlı hale gelmiştir. Ekonomik güce ulaşmak için üretimi artırmanın yanında sermaye piyasasının gelişmesi ve derinleşmesi de gerekmektedir. Derinliğe sahip olan ve iyi işleyen bir sermaye piyasası, kaynakları tasarruf sahiplerinden, ekonomide üretimi sağlayabilecek kanallara aktarabilecektir. Böylece verimli proje ve yatırımlar gerçekleşebilecek, ekonomik kalkınma sağlanabilecektir. Türkiye de Hazine nin yoğun olarak borçlanması söz konusu iken, özel sektörün fon ihtiyacı büyük ölçüde bankacılık sektörü vasıtası ile karşılanmaktadır. Bu nedenle halka açık şirket sayısı ve/veya halka açık şirketlerin halka açıklık oranı yetersiz seviyelerde kalmaktadır. Böylece piyasa yeterli derinliğe sahip olamamaktadır. Bu derinleşmenin sağlanması ekonominin daha sağlam temeller üzerine inşa edilmesini sağlayacaktır. Şirketlerin borçlanması yanında hisselerini halka arz etmesi veya türev ürünlerle riski yönetmesi hem bireylerin yastık altında tuttukları fonların değerlendirilmesini sağlayacak, hem bireylerin ekonomik durumunun iyileşmesi ile arz yönlü gelişime neden olacaktır. Finansal piyasaların derinleşmesi, sermaye piyasalarında yeni düzenlemelerin yapılmasını zorunlu kılmıştır. Dinamik bir piyasada yasal altyapının da dinamikleşmesi gerekmiştir. Bu dinamiklik, doğal olarak, menkul kıymetler ile diğer sermaye piyasası araçlarının vergilendirmesine de sirayet etmiştir. Farklılaşan sermaye piyasası araçlarının vergilendirilmesinin de yeniden düzenlenmesi konuyla ilgili tereddütlü alanların oluşmasına neden olmuştur. X

Bu tereddütlü alanların netleşmesi için; kanunlar, tebliğler ve yargı kararları ışığında tereddütlü noktalarla ilgili görüş ve önerilerin ortaya konulması gerekmektedir. Bunun yanında ortaya çıkan yeni sermaye piyasası araçlarının vergilendirilmesi konusu açık bir şekilde ortaya konmalıdır. Ülkemizde menkul kıymetlerin ve diğer sermaye piyasası araçlarının elde tutulma sürecinde ve elden çıkarılmasından elde edilen iratların vergilendirilmesi genel olarak tevkifat usulü ile vergilendirilmektedir. Bunun önemli bir sebebi vergi güvenliğinin sağlanmasıdır. Bu sayede vergi idaresinin yükü de azalmakta, bireylerin vergi beyanı ile ilgili yükümlülükleri azalmaktadır. Ancak bu durum vergi bilincinin yerleşmesini zora sokmaktadır. Genel olarak gerçek kişilerde gelir vergisi kanuna göre tevkifat usulüyle vergilendirmenin yapılması nedeniyle, geniş mükellef kitlesine hitap eden menkul kıymetler ile diğer sermaye piyasası araçlarının gelirlerinin vergilendirilmesi konusunda mükelleflerin bilgi sahibi olmasına gerek olmadığı algısı vardır. Ancak gerek tevkifat yapılmayan ve mükellefçe beyan edilmesi zorunlu olan menkul kıymetler ile diğer sermaye piyasası araçlarının varlığı, gerekse karar alma noktasında dikkate almaları gereken bir kalem olan vergi konusunda tevkifat yapılsa bile bilgi sahibi olmalarının önemi, bu tür işlemleri gerçekleştirenlerin hangi esas ve usullerle vergilendirileceği konusunu bilmelerini gerektirmektedir. GVK nın Geçici 67 nci maddesiyle bazı menkul kıymetlerin menkul sermaye iratlarında ve değer artış kazançlarında tevkifat usulü düzenlenmiştir. Madde hükmü nedeniyle, tam ve dar mükellef gerçek kişilerin menkul sermaye iratlarında ve değer artış kazançlarında GVK nın Geçici 67 nci maddesinde hüküm bulunması durumunda, bu maddeye göre vergileme esasları uygulanacaktır. Maddede menkul XI

kıymetler ile diğer sermaye piyasası araçlarının gerek dönemsel getirilerinden gerekse elden çıkarılmalarından elde edilen gelirlerde tevkifat düzenlenmiştir. Çalışmada vergisel yönden açıklık getirmek adına, gerçek kişilerin GVK ya göre sermaye piyasalarında işlem gören menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçlarının vergilendirilmesi ve bu konuda tereddüt taşıyan konularda çeşitli görüş ve öneriler yer almaktadır. Birinci Bölümde menkul kıymetler ile diğer sermaye piyasası araçları ve GVK ya göre gerçek kişilerin vergilendirilme esasları ele alınmıştır. Bu konu açıklanırken öncelikle piyasa kavramı ve finansal piyasalarla ilgili bilgiler verilmiş, daha sonra menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçları kavramları açıklanmıştır. Daha sonra SPK düzenlemeleri esas alınarak türlerine göre menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçlarına yer verilmiştir. Sınıflandırma ortaklık sağlayan araçlarla alacaklılık sağlayan araçların ayrımı ve vadeli işlem sözleşmeleri ile yapılmıştır. Bölümün devamında; GVK ya göre gerçek kişilerin vergilendirilme esaslarına yer verilmiş, vergi kavramı ve vergi hukuku ile gelir üzerinden alınan vergiler bu bölümde işlenmiştir. GVK ya göre yükümlülük ve vergiyi doğuran olayla ilgili açıklamaların yanında menkul kıymetler ile diğer sermaye piyasası araçlarından elde edilen kazançların gelir unsurları içindeki yeri konusuna da yer verilmiştir. İkinci Bölümde menkul kıymetler ile diğer sermaye piyasası araçlarının dönemsel getirilerinin vergilendirilmesi konusundaki düzenlemelere yer verilmiştir. Menkul sermaye iratları adı verilen bu bölümün genel olarak menkul sermaye iradının tanıtıldığı kısmında; menkul sermaye iradının unsurları, menkul sermaye iradı sayılmayan haller, menkul sermaye iratlarının diğer gelir unsurları ile karşılaştırılması ve menkul sermaye iratlarının elde edilmesi açıklanmıştır. Bölümün XII

devamında; Birinci Bölümde yapılan ayrıma göre menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçlarının GVK ya göre menkul sermaye iratlarının vergilendirilmesi açıklanmıştır. Bu açıklamalar yapılırken, genel olarak benzer düzenlemeler yer aldığından, esas olarak hisse senetleri konusundaki düzenlemelere yer verilmiş, diğer senetler için farklılık arz eden hususlara değinilmiştir. Aynı yöntemle alacaklılık sağlayan menkul kıymetlerin alım satım kazançlarının vergilendirilmesi konusunda; esas olarak tahviller konusundaki düzenlemelere yer verilmiş, diğer senetler için farklı olan hususlara değinilmiştir. GVK nın Geçici 67 nci maddesinin menkul sermaye iratları ile ilgili kısmına bu bölümde yer verilmiştir. Üçüncü Bölümde menkul kıymetler ile diğer sermaye piyasası araçlarının elden çıkarılmasıyla elde edilen gelirlerin vergilendirilmesi konusundaki düzenlemelere yer verilmiştir. Diğer kazanç ve iratlar adındaki bu bölümde diğer kazanç ve iratların ticari kazançlardan ayrıldığı noktalar, bu kazançların elde edilmesi, değer artış kazançlarının niteliği ve vergi matrahının nasıl belirleneceği konuları ele alınmıştır. Bunun yanında menkul sermaye iratlarında olduğu gibi, türlerine göre menkul kıymetler ile diğer sermaye piyasası araçlarının elden çıkarılması nedeniyle elde edilen gelirlerin vergilendirilmesi açıklanmıştır. GVK nın Geçici 67 nci maddesinin değer artış kazançları ile ilgili kısmına bu bölümde yer verilmiştir. Son olarak türev ürünlerin vergilendirilmesi konusu ele alınmıştır. Çalışma hazırlanırken, açıklamalar yürürlükteki mevzuata göre yapılmış, yeri geldiğinde konuyla ilgili tereddüt oluşturan hususlara ve varsa konuyla ilgili yargı kararlarına yer verilmiş, bu tereddütlerin giderilmesi için çeşitli görüşler ve öneriler sunulmuştur. XIII

BÖLÜM 1: MENKUL KIYMETLER İLE DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI VE GVK YA GÖRE GERÇEK KİŞİLERİN VERGİLENDİRİLME ESASLARI Menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçları ile gerçek kişilerin vergilendirilmesine ilişkin açıklamalara geçilmeden önce piyasalar ile ilgili bilgiler verilecektir. I. Piyasa Kavramı ve Finansal Piyasalar Piyasa çok kısa bir tanımla, alıcı ve satıcıların karşılaştığı, buluştuğu ve paramal değişiminin (mübadelenin) yapıldığı yerdir. Bir ülkede bireyler gelirlerinin tümünü tüketim harcamalarına ayırmazlar. Geleceklerini de düşünerek tasarrufa yönelir veya yatırım yaparlar. Bireylerin yaptıkları tasarrufları en iyi koşullarda değerlendirme arzuları, doğal olarak tasarrufların gereksinimi olanlara kaydırılmasına neden olur. Bu bağlamda ortaya bu işe aracılık eden finansal kurumlar çıkar. 1 Finansal piyasalar, tasarruf fazlası olan kişilerin, tasarruflarını tasarruf açığı olan kişilerin kullanımına sundukları piyasalardır. 2 Bu piyasalarda işlem gören finansal araçlar vade yapısına göre para ve sermaye piyasaları olarak ikiye ayrılır. 3 Para piyasası, kısa vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasadır. Genellikle süresi en fazla bir yıl olan finansal araçların işlem gördüğü piyasalar para piyasaları olarak değerlendirilmektedir. Bu piyasalarda genellikle geçici nakit sıkıntısı giderilir. 1 Halil Can, Semih Güner, Kıymetli Evrak Hukuku, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1999, s. 305. 2 Ali Ceylan ve Turhan Korkmaz, Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, Bursa, Ekin Kitapevi, 2000, s.1. 3 Sadi Uzunoğlu, Para ve Döviz piyasaları, ECU Eğitim ve Danışmanlık Hizmetleri, İstanbul, 2000, s.22. 1

Sermaye piyasası, orta ve uzun vadeli fon arz edenler ile fon talep edenlerin karşılaştıkları piyasadır. Genellikle süresi bir yıldan uzun vadeli finansal araçların işlem gördüğü piyasalar sermaye piyasaları, daha kısa vadeli olanlar ise para piyasaları olarak değerlendirilmektedir. Kuramsal anlamda yapılacak bu ayrımın uygulamada bu denli kesin olmadığı da gözlenmektedir. Örneğin, para piyasası kurumu olan bankaların sermaye piyasasında önemli görevleri bulunmakta, bunun yanı sıra sermaye piyasası aracı olan bir menkul kıymetin örneğin, tahvillerin giderek kısa vadeli para piyasası aracı haline geldiği görülmektedir. 4 Sermaye piyasasında da diğer piyasalarda olduğu gibi fiyat arz ve talebin kesiştiği dengede oluşmaktadır. Ancak bir malın fiyatının düşmesiyle ona olan talebin artması genel kuralı, bu piyasada tamamen geçerli değildir. Tersine bu piyasada bir malın fiyatının yükselmesiyle, fiyatın daha da fazla yükseleceği beklentisi ile ona olan talep artabilir. Çünkü bu piyasada amaç ihtiyaç saikiyle mal edinmek değil kazanç sağlamaktır. II. Menkul Kıymetler ve Diğer Sermaye Piyasası Araçları Kavramları Menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçlarının ortaya çıkışının en önemli sebebi, finansman kolaylığı sağlayabilmektir. Bunun yanında finansal riskleri azaltmak, kâr elde etmek amacıyla da ortaya çıktığı söylenebilir. Söz konusu araçlar, vergi kanunlarımızda çeşitli düzenlemeler ile yer almasına rağmen, kavramların tanımı SPKn nun 3 üncü maddesinde yapılmıştır. 4 Can; Güner, a.g.e., s. 306. 2

SPKn unda yapılan değişiklikler sermaye piyasası araçlarının daha geniş kapsamlı olarak tanımlanması ve SPK ca yeni araç oluşturma yetkisinin verilmesi piyasayı geliştirmeye yönelik bir yaklaşım görünümündedir. 5 Menkul kıymetler sermaye piyasası araçlarının en önemli grubunu oluştururlar. A. Menkul Kıymetler Menkul kıymet kavramına; 2499 sayılı SPKn unda 6, 193 sayılı GVK da 7, 4721 sayılı TMK da 8, SPK Tebliğleri ile BKK larda yer verilmiştir. Bu kanunlar ve kararlar içerisinde menkul kıymet kavramını tanımlayan SPKn nun 3 üncü maddesinde, sermaye piyasası araçları menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçları olarak ikiye ayrılmıştır. Bu maddeye göre menkul kıymetler; ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları Kurulca 9 belirlenen kıymetli evraktır. 6762 sayılı TTK nın 557 nci maddesinde kıymetli evrak; Kıymetli evrak öyle senetlerdir ki, bunlarla mündemiç olan hak senetten ayrı olarak dermeyan edilemediği gibi başkalarına da devredilemez şeklinde tanımlanmıştır. 6102 sayılı TTK nın 645 inci maddesinde de benzer bir tanım yapılmıştır. Menkul kıymetler de kıymetli evrak olduklarından; hak senetten ayrı olarak ileri sürülemez ve devredilemez. Ancak, SPKn nun 3 üncü maddesindeki tanımlamada yer alan ortaklık hakkı sağlama, halka arz edilme veya dönemsel gelir sağlama niteliklerine uymayan 5 Berna Taner ve Cenk Akkaya, Sermaye Piyasası Faaliyet Alanı Ve Menkul Kıymetler, Detay Yayıncılık, Ankara, 2009, s. 119. 6 30.07.1981 tarih ve 17416 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 7 6.1.1961 tarih ve 10700 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 8 08.12.2001 tarih ve 24607 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 9 SPK tarafından. 3

çek, poliçe, bono gibi sermaye piyasası araçları bazı kıymetli evrakın bulunması, her kıymetli evrakın bir menkul kıymet olarak sayılmasına engel olmaktadır. Kıymetli evrak bir büyük daire olarak canlandırılacak olursa, menkul kıymeti bunun içinde yer alan bir küçük daire olarak görmek gerekir. Büyük dairede yani kıymetli evrak sınıfında yer alan araçların hepsi, örneğin ticari senetler, menkul kıymet dairesi içine girmez, buna karşılık menkul kıymet çemberi içindeki her araç örneğin hisse senedi aynı zamanda içinde bulunduğu büyük dairenin de bir parçasıdır yani kıymetli evrak kapsamındadır. 10 Menkul kıymetler, elde eden açısından bir yatırım aracı fonksiyonuna sahiptir. Aynı zamanda küçük tasarrufları bir araya getirerek büyük yatırımlara dönüştürerek, ekonomik olarak küçük değerleri ülke ekonomisine kazandırmaktadır. Böylece menkul kıymet ihraç edenler fonlanmaktadır. Menkul kıymetleri devlet, yerel yönetimler ve şirketler ihraç edebilirler. Şirketler esas itibariyle üç tip menkul kıymet ihraç ederler. Bunlar aşağıdaki gibi sıralanabilir: 11 - Hisse senedi birincil piyasasında: sermayeyi temsil eden menkul kıymetler, kıymetler, - Borçlanma senetleri birincil piyasasında: borçlanmayı temsil eden menkul - Düzenlenmiş piyasalarda: alternatif hak özellikleri içeren menkul kıymetler (dönüştürülebilir tahviller gibi) 10 Reha Tanör, Türk Sermaye Piyasası 2. Cilt Halka Arz, Beta Yayınları, İstanbul, 1999, s. 82. 11 Tanör, a.g.e. (2.cilt), s. 52,55,57. 4

B. Diğer Sermaye Piyasası Araçları SPKn nun 3 üncü maddesinde diğer sermaye piyasası araçları, menkul kıymetler dışında kalan ve şartları Kurulca belirlenen evraktır. Şu kadar ki, nukut ile çek, poliçe, bono ile mevduat sertifikaları bundan müstesnadır şeklinde tanımlanmıştır. Nukut naktin çoğulu; çek, poliçe ve bono kambiyo senetleri; mevduat sertifikaları da vadeli mevduat hesabının kıymetli evraka bağlanmış biçimidir. Ancak günümüzde mevduat sertifikaları kullanılmamaktadır. 12 Vergi kanunlarımızda; menkul kıymetler ile ilgili 5281 sayılı Kanun ile GVK ya 01.01.2006 tarihinden itibaren yürürlüğe girmek üzere eklenen Geçici 67 nci maddenin (13) numaralı fıkrasında, menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası araçları na ilişkin olarak aşağıdaki hüküm getirilmiştir: Bu maddede geçen menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası aracı ifadesi, özel bir belirleme yapılmadığı sürece Türkiye de ihraç edilmiş ve Sermaye Piyasası Kurulunca kayda alınmış ve/veya Türkiye de kurulu menkul kıymet ve vadeli işlem ve opsiyon borsalarında işlem gören menkul kıymetler veya diğer sermaye piyasası araçları ile kayda alınmamış olsa veya menkul kıymet ve vadeli işlem borsalarında işlem görmese dahi Hazinece veya diğer kamu tüzel kişilerince ihraç edilecek her türlü menkul kıymet veya diğer sermaye piyasası aracını ifade eder. Bankaların ve aracı kurumların taraf olduğu veya bunlar aracılığıyla yapılan; belirli bir vadede, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte, ekonomik veya finansal göstergeye dayalı olarak düzenlenenler de dahil olmak üzere, para veya sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni ve dövizi alma, satma, 12 Doğan Kütükçü, Sermaye Piyasası Hukuku Birinci Cilt, Beta Yayınevi, İstanbul, 2004, s. 392. 5

değiştirme hak ve/veya yükümlülüğünü veren vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri bu madde uygulamasında diğer sermaye piyasası aracı addolunur. Yukarıda yer alan hükümde; menkul kıymetler ile diğer sermaye piyasası araçlarının tanımı yapılmamış, yalnızca GVK nın Geçici 67 nci maddesinde vergilendirilmesi düzenlenen menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası aracı kavramlarının kapsamı belirlenmiştir. Önceki bölümde açıklanan menkul kıymetlerin özelliklerini taşımayan sermaye piyasası araçları da bulunmaktadır. Bu menkul kıymetlerin dışında kalan sermaye piyasası araçları yasada diğer sermaye piyasası araçları olarak belirlenmiştir. Diğer sermaye piyasası araçları, menkul kıymet özelliğini taşımamakla birlikte, sermaye piyasasında işlem görmeye uygun olan ve SPK ca belirlenen evraktır. 13 III. Türlerine Göre Menkul Kıymetler ile Diğer Sermaye Piyasası Araçları Menkul kıymetler ile diğer sermaye piyasası araçları konusunda sınıflandırma yapılırken sağladığı haklara göre yapılan ayrım esas alınacaktır. Çünkü vergilendirme işlemleri genellikle sağladığı haklara göre benzeşmektedir. Bu nedenle ortaklık sağlayan menkul kıymetler, alacaklılık sağlayan menkul kıymetler ve vadeli işlem sözleşmeleri şeklinde üçlü gruplandırma yapılabilir. Ayrıca bu çalışmada ele alınan menkul kıymetler ile diğer sermaye piyasası araçları hazırlanırken SPK tebliğlerinde 14 yer alan araçlar esas alınmıştır. 13 Berna Taner, Cenk Akkaya, Sermaye Piyasası Faaliyet Alanı Ve Menkul Kıymetler, Detay Yayıncılık, Ankara, 2009, s. 120. 14 http://www.spk.gov.tr/apps/mevzuat/?submenuheader=-1 (Erişim: 20.09.2011). 6

A. Ortaklık Sağlayan Menkul Kıymetler 1. Hisse Senetleri Hak ve yükümlülüklerin ticari alanda paylaşımının kurala bağlanması aşamasında, özellikle ortaklıklarda, giderek anonim ortaklıklarda pay, bu yönde ilk hücreyi oluşturan kavramdır. 15 Anonim Şirketlerin özelliklerinden biri de payın kıymetli evrak niteliğinde senetlere bağlanabilmesidir; ancak, TTK böyle bir zorunluluğu öngörmüş değildir. Bunun yanında, SPKn da halka açık Anonim Şirketlerde sermaye piyasası araçlarının bu arada hisse senetlerinin bastırılıp sahiplerine verilmesi zorunluluğu getirilmiştir. 16 6762 sayılı TTK nın 399 uncu ve takip eden maddelerinde hisse senedinin nitelikleri, özellikleri belirlenmiş, ancak bir tanım yapılmamıştır. 6102 sayılı TTK nın 2. Kitap (Ticaret Şirketleri) 4. Kısım (Anonim Şirket) 7. Bölüm (Menkul Kıymetler) 1. Ayrımı Pay Senetlerini düzenlemektedir. Bu Ayrımda yer alan 484 üncü madde ve devamında hisse senetlerinin özellikleri ile ilgili hükümler yer almaktadır. Bu özelliklerden yola çıkarak birçok tanım yapılabilir. Hisse senetleri bir tanıma göre; Anonim Şirket lerin ihraç ettikleri, Anonim Şirket sermaye payını temsil eden kıymetli evrak niteliğine sahip senetlerdir. 17 Bir başka tanıma göre ise; bir anonim şirketin sermayesinin birbirine eşit paylarından bir parçasını temsil eden ve kanuni şekil şartlarına uygun olarak düzenlenen hukuken 15 Tanör, a.g.e. (2.cilt), s. 84. 16 Tekinalp (Poroy/Çamoğlu), Ortaklıklar ve Kooperatif Hukuku, Beta Yayım, İstanbul, 1997, s. 564. 17 Ayşe Sümer, Türk Sermaye Piyasası Hukuku ve Seçilmiş Mevzuat, İstanbul, 2002, s. 18. 7

kıymetli evrak hükmünde bir belgedir. 18 Bir diğer tanıma göre de; anonim şirketler ve sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler tarafından çıkarılabilen, hisseyi temsil eden kıymetli evraktır. 19 Hisse senetleri, tahviller gibi borçlanmak için çıkarılan senetler değil, ortaklık için çıkarılan senetlerdir. Bu yüzden, geliri tahvil gelirlerinde olduğu gibi sabit ve kesin suretle öngörülebilir değildir. Şirketin kârlılık durumuna göre değişir. 2. Yatırım Fonu Katılma Belgeleri Yatırım fonları, halktan katılma belgeleri karşılığı para toplamaya olanak veren, toplanan paralarla belge sahipleri hesabına riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre sermaye piyasası araçları ile ulusal piyasalarda ve uluslar arası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenlerden oluşan portföyü işletmek amacıyla kurulan bir mal varlığıdır. 20 SPK nın 37 nci maddesine göre söz konusu fonlar; gayrimenkul, altın ve diğer kıymetli madenler portföyü işletmek amacıyla kurulan mal varlıklarıdır. Maddeye göre fonun tüzel kişiliği yoktur; ancak mal varlığı kurucunun mal varlığından ayrıdır. Kurucu; fonu, yatırım fonu katılma belgesi sahiplerinin haklarını koruyacak şekilde temsil eder, yönetir veya yönetimini denetler. Fon varlığının korunması ve saklanmasından kurucu sorumludur. Bu belgeler belge sahibinin fonda olan hissesini gösterir ve kıymetli evrak niteliğindedir ve belgelerin itibari değeri yoktur. 18 Muharrem Karslı, Sermaye Piyasası Borsa Menkul Kıymetler, Örmen Pazarlama, İstanbul, 1989, s. 327. 19 Ali Bozer, Celal Göle, Kıymetli Evrak Hukuku, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, Ankara, 2004, s. 171. 20 Can, Güner, a.g.e., s. 344. 8

Yatırım fonu katılma belgeleriyle ilgili olarak SPK ca Seri: VII, No: 10 Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği 21 yayımlanmıştır. Bu Tebliğ ile gayrimenkul yatırım fonları hariç, yatırım fonlarının kuruluşlarına, faaliyet ilke ve kurallarına, katılma belgeleri ile bunların halka arzına ve kamunun aydınlatılmasına ilişkin esaslar düzenlenmiştir. 3. Katılma İntifa Senetleri Katılma senetleri, nakit karşılığında çıkarılan intifa senetleridir. 22 Bu senetlerle birikimlerin taşınır değerlere yatırılarak halkın iktisadi kalkınmaya etkin ve yaygın bir biçimde katılmasını sağlamak amacıyla düzenlemelerde bulunma görevi gereği SPK, sermaye piyasasında işlem gören belgelerin çeşitlendirilmesi gereksinimini karşılamak üzere, TTK da yer alan intifa senetleri hakkındaki hükümler ve sözleşme serbestisi ilkesine dayanarak satılan taşınır değerleri sermaye piyasasına kazandırmıştır. 23 Bu şekilde oy gücü bozulmadan ortaklığa para girmektedir. 24 SPK nın Seri: III, No: 10 Katılma İntifa Senetleri İhracına İlişkin Esaslar Tebliğ inin 25 4 üncü maddesine göre; Ortaklıklar, nakit karşılığı satılmak üzere, ortaklık haklarına sahip olmaksızın kârdan pay alma, tasfiye bakiyesinden yararlanma, yeni pay alma ve bu Tebliğ'de belirlenen olanakların bir bölümünden veya tamamından yararlanma haklarını sağlayan KİS çıkarılabilir. Buna göre katılma intifa senetleri her ne kadar hisse senetlerine benzese de, hisse senetlerinin sağladığı ortaklık hakkını sahiplerine vermemektedirler. 21 19.12.1996 tarihli ve 22852 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 22 Tekinalp (Poroy/Çamoğlu), a.g.e., s. 624. 23 Gültekin Rodoplu, Türkiye de Sermaye Piyasası ve İşlemleri, İstanbul, 1993, s.176. 24 Hamdi Yasaman, Menkul Kıymetler ve Borsa Hukuku, İstanbul, 1992, s. 67. 25 14.7.1992 tarihli ve 21284 sayılı mükerrer Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 9

B. Alacaklılık Sağlayan Menkul Kıymetler 1. Tahviller Anonim Ortaklıklar işlerinin devamı ve ilerlemesi için zaman zaman paraya ihtiyaç duymaktadır. Tahvil çıkarılmasının temelinde ödünç sözleşmesi bulunmaktadır. Ödünç sözleşmesinin konusunu oluşturan borç, yani ihraç edilen tahvillerin nominal değerlerinin toplamı, Anonim Ortaklıklar açısından bir bütündür, borcun parçalara bölünmüş olması kolaylıkla sağlanması imkanını verir. Tahvilin kıymetli evrak niteliği ise bu borcun tedavülünü kolaylaştırmaktadır. 26 Tahvil, hamile, emre ve nama yazılı senetlerden birinin kendi türünden diğer bir türe dönüştürülmesi anlamına gelir. 27 Tahviller Anonim Şirketlerin borç para bulmak için çıkardıkları nominal değerleri eşit, yazımı aynı olan borç senetleridir. 28 Finansman bonolarının aksine tahvilin faizi bedelin içinde değildir ve bedel iskonto esasına göre oluşmaz. 29 6762 sayılı TTK nın ikinci kitabının dördüncü faslında yer alan 420 nci maddesinde ise tahvil; Anonim şirketlerin ödünç para bulmak için itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetleri olarak tanımlanmıştır. Tahvil hamili, sahip olduğu tahvil tutarı kadar tahvili çıkaran kuruluşun uzun vadeli (genellikle bir yıldan fazla süren) alacaklısıdır. Tahvil hamili alacağından başka hiçbir hakka sahip değildir, şirketin yönetiminde veya denetiminde söz sahibi değildir. 26 Sümer, a.g.e., s. 24. 27 Naci Kınacıoğlu, Kıymetli Evrak Hukuku, Nobel Dağıtım, Ankara, 1999, s. 48. 28 Can, Güner, a.g.e., s. 336. 29 Tekinalp (Poroy/Çamoğlu), a.g.e., s. 630. 10

Tahviller, ihraç eden müessese ister kâr ister zarar etsin, hamiline daima sabit oranda gelir sağlarlar. Tahvil hamili tahvili ihraç eden kurumun alacaklısıdır. Alacağı faiz önceden bellidir. Kara, zarara iştirak etmez. Yalnız borçlu kurumun anapara ve faizlerin ödenmesini tahvil alıcılarına karşı garanti etmek zorunluluğu duyarsa banka güvencesine başvurabilir. 30 Sermaye piyasası açısından tahviller, Seri: II, No: 22 Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve Satışına İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ in 31 3 üncü maddesinde; ortaklıkların ödünç para bulmak için itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetleri olarak tanımlanabilir. Tahvili çıkaran kuruluşlara göre; Devlet tüzel kişiliğine ait borçlanma araçları devlet tahvilleri ve bonoları, Şirketlerin çıkardıkları tahviller ve bonolarda özel sektör tahvilleri ve bonolarıdır. Hazine bonosu ve devlet tahvili, hükümetin bütçe kanunlarına dayanarak, kısa ve uzun vadeli fon ihtiyacını gidermek, kamu açıklarını finanse etmek için ihraç etmiş olduğu menkul kıymetlerdir. Genel olarak Devlet İç Borçlanma Senetleri adıyla anılan söz konusu menkul kıymetlerden, kısa vadeli olanlar hazine bonosu uzun vadeli olanlar devlet tahvili olarak bilinir. Devlet iç borçlanma senetleri TC Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından ihraç edilmekte olup TCMB tarafından ihale veya halka arz şeklinde satılır. 32 Devlet İç Borçlanma Senetleri genellikle vadelerine göre ikiye ayrılmaktadır. 1 yıl ve daha uzun vadeli senetler devlet tahvili, 1 yıldan kısa vadeli senetler hazine bonosu olarak adlandırılır. 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin 30 Karslı, a.g.e, s. 264. 31 21.01.2009 tarihli ve 27117 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 32 Ahmet Aksoy, Cihan Tanrıöven, Sermaye Piyasası Yatırım Araçları ve Analizi Gazi Kitabevi, 2007, s. 418. 11

Düzenlenmesi Hakkında Kanun un 3 üncü maddesinde de; devlet tahvili için bir yıl parantez içi hükümle 364 gün ve daha uzun vadeli senet olarak belirlenmiştir. 2. Gelir Ortaklığı Senetleri Gelir Ortaklığı Senedi, 2983 sayılı Tasarrufların Teşviki ve Kamu Yatırımlarının Hızlandırılması Hakkında Kanun da 33 düzenlenmiş olup, ilgili kanunun 3 üncü maddesine göre; Kamu kurum ve kuruluşlarına ait altyapı tesislerinin gelirlerine hakiki ve hükmi şahısların ortak olması için çıkarılacak senetler olarak tanımlanmıştır. Konuyla ilgili SPKn unda ve TTK da ayrı bir tanımlama bulunmamaktadır. Gelir Ortaklığı Senetleri genellikle kamuya ait olan ve büyük ölçekli alt yapı tesislerinin gelirlerini ilgilendiren senetlerdir. İsminde ortaklık ibaresi bulunsa bile, tesislerin mülkiyeti ve işletmesi ile ortaklık senedi alanların ilgisi bulunmamaktadır. Bu niteliğiyle tahvil gibi bir borçlanma aracıdır. 3. Banka Bonoları ve Banka Garantili Bonolar 6762 sayılı TTK nın 688 inci ve 689 uncu maddelerinde ve 6102 sayılı TTK nın 776 ncı maddesinde bono veya emre muharrer senet; senet metninde bono veya emre muharrer senet kelimesini, kayıtsız şartsız muayyen bir bedeli ödemek vaadini, vadeyi, ödeme yerini, kime veya kimin emrine ödenecekse onun ad ve soyadını, senedin tanzim edildiği gün ve yeri, senedi tanzim edenin imzasını ihtiva eder, şeklinde tanıtılmıştır. 33 17.03.1984 tarih ve 18344 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 12

SPK ca yayımlanan Seri: II No: 22 sayılı Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve Satışına İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ 34 ile banka bonoları ve banka garantili bonoların nitelikleri ile bunların ihracına dair esaslar düzenlenmiştir. Tebliğin 3 üncü maddesinde banka bonoları; bankaların borçlu sıfatıyla düzenleyip, iskonto esasına göre ihraç ettikleri menkul kıymet olarak tanımlanmıştır. Banka bonoları ve banka garantili bonolar mevduat kabul etmeyen kalkınma ve yatırım bankaları tarafından çıkarılır. 35 4. Hisse Senetleriyle Değiştirilebilir Tahviller Kayıtlı sermaye sistemindeki Anonim Ortaklıklara, borçlanma amacıyla çıkardıkları tahvillerin, ihraç sırasında sirkülerde belirlenen esaslar dahilinde, ortaklığın ya da bu tahvillerin sahiplerinin talebine bağlı olarak değiştirilmesi olanağını tanıyan menkul kıymetlere; hisse senetleriyle değiştirilebilir tahvil denir. 36 SPK ca yayımlanan Seri: II No: 22 sayılı Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve Satışına İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ ile hisse senetleriyle değiştirilebilir tahvillerin nitelikleri ile bunların ihracına ilişkin esaslar düzenlenmiştir. Tebliğin 3 üncü maddesinde hisse senedi ile değiştirilebilir tahviller; ortaklık tarafından çıkarılan ve ihraçcı ortaklığın sermaye artırımı suretiyle çıkaracağı paylara veya izahname ve sirkülerde belirtilen esaslar çerçevesinde temin edilen ihraçcı paylarına dönüştürme hakkı veren menkul kıymetler olarak tanımlanmıştır. 34 21.01.2009 tarihli ve 27117 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 35 Şenol Babuşçu, Adalet Hazar, Menkul Kıymetler ve Diğer Sermaye Piyasası Araçları, Akademi Consulting-Training, 2007, s. 50. 36 Tanör, Reha, Türk Sermaye Piyasası 1. Cilt Taraflar, Beta Yayınları, İstanbul, 1999, s. 126. 13

5. Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler ve Varlık Finansmanı Fonları Varlığa dayalı menkul kıymet uygulaması, müşterilerinden senede bağlı büyük alacakları olan işletmelerin doğrudan piyasadan fon toplayabilmeleri amacıyla düşünülmüş bir sistemdir. 37 Kredi veren mali kurumların aktifinde bulunan ve gelecekte nakit olarak kurumların kasasına gireceği varsayılan alacakların ve duran varlıkların teminat olarak gösterilmesiyle yatırımcıya satılan senede varlığa dayalı menkul kıymet denir. 38 Varlığa dayalı menkul kıymetler ve bunların SPK kaydına alınma esasları Seri: III, No: 35 Varlık Finansmanı Fonlarına ve Varlığa Dayalı Menkul Kıymetlere İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ de 39 düzenlenmiştir. Söz konusu Tebliğin 16 ncı maddesinde VDMK, fon portföyündeki varlıklar karşılığında ihraç edilen borçlanma senedi olarak tanımlanmış, bu menkul kıymetlerin fon içtüzüğünde hüküm bulunmak şartı ile fon kurulunun talebi ve ilgili borsanın uygun görmesi üzerine menkul kıymet borsalarında işlem görebileceği düzenlenmiştir. 6. İpotek Teminatlı ve İpoteğe Dayalı Menkul Kıymetler SPK ca çıkarılan Seri: III No: 33 İpotek Teminatlı Menkul Kıymetlere İlişkin Esaslar Hakkında Tebliği nin 40 4 üncü maddesinde; ipotek teminatlı menkul kıymetler; ihraçcının genel yükümlülüğü niteliğinde olan ve teminat varlıklar karşılık gösterilerek ihraç edilen borçlanma senedi olarak tanımlanmıştır. Ayrıca maddeye göre; İTMK sabit veya değişken faizli, iskontolu veya primli, nama veya hamiline yazılı olarak ihraç edilebilir. 37 Sümer, a.g.e., s. 40-41. 38 Can; Güner, a.g.e., s. 348. 39 27.08.2008 tarihli ve 26980 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 40 04.08.2007 tarihli ve 26603 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 14

SPK ca çıkarılan Seri: III No: 34 Konut Finansmanı Fonlarına ve İpoteğe Dayalı Menkul Kıymetlere İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ in 41 4 üncü maddesinde; konut finansmanı fonu; ihraç edilen ipoteğe dayalı menkul kıymetler karşılığında toplanan paralarla, İDMK sahipleri hesabına inançlı mülkiyet esaslarına göre oluşturulan malvarlığıdır. şeklinde tanımlanmıştır. Tanımda yer alan ipoteğe dayalı menkul kıymetler ise, Tebliğ in 16 ncı maddesinde; fon portföyündeki varlıklar teminat gösterilerek ihraç edilen borçlanma senedi olarak tanımlanmıştır. 7. Kâr-Zarar Ortaklığı Belgeleri Kâr zarar ortaklığı belgesi genellikle faizden kazanç elde etmek yerine kâr payıyla kazanç elde etmek isteyen yatırımcıların tercih ettiği bir araçtır. Buna göre yatırımcı belgeyi ihraç eden şirket kâr ederse kazanç elde etmekte, zarar ederse kayba uğramaktadır. Söz konusu belgeler ihraç eden şirketlerin kâr veya zararına katılma hakkı verdiği halde hisse senedi değillerdir. Çünkü bu belgeleri iktisap edenler genel kurulda oy hakkına, şirket yönetimine katılma hakkı gibi haklara sahip değillerdir. Bu belgeler, tahvillerle de benzer yönlere sahiptirler. Ancak tahvil çıkaran şirketin bir yükümlülüğü olan faiz ödeme yükümlülüğü kâr-zarar ortaklığı belgesi ihraç eden şirket için söz konusu değildir. Şirket kâr ederse belgeyi elinde bulunduran kâr payı elde etmektedir. Şirket zarar ederse belgenin nominal değerinde azalma meydana gelmektedir. 41 04.08.2007 tarihli ve 26603 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 15

8. Gayrimenkul Sertifikaları Anonim ortaklıkların bedelleri inşa edilecek veya inşa edilmekte olan gayrimenkul projelerinin finansmanında kullanılmak üzere ihraç ettikleri, nominal değerleri eşit, SPK nın bir sermaye piyasası aracında bulunmasını gerekli gördüğü nitelikleri haiz, hamiline yazılı menkul kıymete gayrimenkul sertifikası denilmektedir. 42 SPK ca çıkarılan Seri: III No: 19 Gayrimenkul Sertifikalarının Kurul Kaydına Alınmasına İlişkin Esaslar Tebliği nin 43 3 üncü maddesinde; gayrimenkul sertifikaları; ihraçcıların bedellerini inşa edilecek veya edilmekte olan gayrimenkul projelerinin finansmanında kullanılmak üzere ihraç ettikleri, nominal değeri eşit, Kanun 44 'un 3'üncü maddesinin (b) bendinin 2'nci fıkrasındaki nitelikleri haiz, hamiline yazılı menkul kıymet olarak tanımlanmıştır. Söz konusu fıkrada belirtilen nitelikler ise menkul kıymetlerin nitelikleri olan; ortaklık veya alacaklılık sağlama, belli bir meblağı temsil etme, yatırım aracı olarak kullanılma, dönemsel gelir getirme, misli nitelikte, seri halinde çıkarılma, ibareleri aynı olma ve şartları SPK ca belirlenen kıymetli evrak olmadır. Gayrimenkul sertifikasını ihraç etmeye yetkili kuruluşlar, belirli bir gayrimenkul projesini gerçekleştirmeyi üstlenen ve gayrimenkul sertifikasının içerdiği edimleri yerine getirmekle yükümlü olan anonim ortaklıklardır. 45 42 Vural Günal, Hukuki Açıdan Sermaye Piyasası Faaliyetleri (Araçlar-Kurumlar), İMKB Yayınları, İstanbul, 1997, s. 128. 43 20.07.1995 tarihli ve 22349 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 44 SPKn u belirtmektedir. 45 Tanör, a.g.e. (2.cilt), s. 131. 16

9. Finansman Bonoları Finansman bonosu, para alacağını içeren, menkul kıymet niteliğini haiz, iskonto esasına bağlı, mevduat toplayan bankalar hariç anonim ortaklıklar tarafından ihraç edilen bir borç senedidir. 46 Finansman bonoları ve bunların SPK kaydına alınma esasları Seri: II, No:22 Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve Satışına İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ de düzenlenmiştir. Tebliğ in 3 üncü maddesinde söz konusu bonolar; ihraçcıların borçlu sıfatıyla düzenleyip, iskonto esasına göre ihraç ettikleri menkul kıymet şeklinde tanımlanmıştır. 10. Kıymetli Maden Bonoları SPK ca çıkarılan Seri: II No: 22 Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve Satışına İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ in 3 üncü maddesinde; Altın, Gümüş ve Platin Bonoları İAB 47 üyesi bankalar ile kıymetli maden aracı kurumlarının belli miktarda kıymetli maden cinsinden ihraç ettikleri menkul kıymet olarak tanımlanmıştır. 11. Depo Sertifikaları Gelişen ve bütünleşen dünyada, sermaye piyasalarında, uluslararası alanda yatırım yapılabilecek yeni menkul kıymet araçlarına ihtiyaç duyulmuştur. Depo sertifikaları, ihraçcının ülkesindeki bir saklama kuruluşunun kasalarında muhafaza edilir. Hisselerinin faaliyet gösterdiği ülke dışında bir borsada işlem görmesini isteyen şirketlerin bu diğer ülkedeki bir şirketin hisse senedi gibi 46 Tekinalp (Poroy/Çamoğlu), a.g.e., s. 652. 47 İstanbul Altın Borsası anlamındadır. 17

işlem gören bir yatırım aracıdır. Bu sertifikaları ihraç eden şirketler uluslararası piyasalara giriş imkanı kazanırlar. Depo sertifikalarının hem ilgili SPK Tebliğinde hem de İMKB Yönetmeliklerinde sermaye piyasası aracı olduğu belirtilmektedir. Ancak, Türk hukukunda sermaye piyasası araçlarının düzenleniş şekline bakıldığında depo sertifikalarının salt sermaye piyasası aracı olduğunu söylemek yeterli olmayacaktır. Zira SPKn un 3 üncü maddesinde sermaye piyasası araçları bir üst kavram olarak ikili bir ayırımla ele alınmıştır: Menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçları. Bu ayırım içerisinde depo sertifikaları, menkul kıymet niteliği taşımaktadır. 48 12. Kira Sertifikaları Kira sertifikalarının Kurul kaydına alınması, ihracı ve satışı ile varlık kiralama şirketlerinin kuruluş ve faaliyetlerine ilişkin esasları düzenlemek amacıyla SPK ca çıkarılan Seri: III No: 43 Kira Sertifikalarına ve Varlık Kiralama Şirketlerine İlişkin Esaslar Hakkında Tebliği nin 49 3 üncü maddesine göre; kira sertifikası; varlık kiralama şirketinin satın almak veya kiralamak suretiyle devraldığı varlıkların finansmanını sağlamak amacıyla düzenlediği ve sahiplerinin bu varlıklardan elde edilen gelirlerden payları oranında hak sahibi olmalarını sağlayan menkul kıymettir. 13. Eurobondlar Eurobondlar Hazine veya şirketlerin ülkeleri dışında kaynak sağlamak için, uluslararası piyasalarda yabancı para birimleri üzerinden sattıkları borçlanma 48 Korkut Özkorkut, Türk Hukukunda Depo Sertifikaları, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası, Ankara, 2003, s.38. 49 01.04.2010 tarihli ve 27539 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 18

araçlarıdır. Hazine, genellikle dolar veya euro cinsinden eurobond ihraç etmektedir. Bu nedenle yüksek likidite imkânı sunmakta ve uluslararası piyasada alış-satış imkânı sağlamaktadır. C. Vadeli İşlem Sözleşmeleri Vadeli işlem piyasaları, yatırımcıların gelecekte yapacakları alım satım işlemini önceden düzenleyerek, gelecekteki fiyat değişimlerine karşı korunmayı sağlar. Böylece spot piyasalardaki riskler azaltılmış ve/veya yönetilmiş olur. Vadeli piyasalar türev piyasaları olarak da nitelendirilmektedir. Forward, futures, opsiyon ve swap sözleşmeleri bu piyasalarda kullanılan sözleşmelerdendir. Bu sözleşmelerle ilgili açıklamalar ve bunların menkul kıymetlere ait özellikler karşısındaki durumları aşağıda işlenecektir. 1. Forward Sözleşmeleri Forward işlemi, belirli bir varlığın, her iki tarafın anlaştığı bir tarihte, önceden belirlenen fiyattan teslimine ilişkindir. Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinden farklı olarak forward işlemlerinde taraflar kendi belirledikleri ölçütlere göre davranırlar. Organize olmuş bir piyasa yapısına gerek bulunmamaktadır. 50 2. Opsiyon Sözleşmeleri Opsiyon sözleşmesi opsiyon alıcısı ve satıcısı arasında yapılan bir anlaşmadır. Bu anlaşmayla, opsiyonu satın alan taraf, anlaşmada belirlenmiş olan fiyat üzerinden opsiyona konu olan varlığı anlaşma süresi içinde alma ya da satma hakkına sahiptir. Bu hakka sahip olabilmek için alıcı satıcıya prim öder. Bu prim opsiyon fiyatı olarak da adlandırılır. Diğer taraftan satıcı, opsiyon anlaşmasıyla, alıcı talep ettiğinde, 50 Sümer, a.g.e. s. 53. 19

önceden anlaşılan fiyat üzerinden varlığı satma ya da satın alma yükümlülüğü altındadır. 51 Opsiyonlar sermaye piyasasının yatırım sigortası olarak kabul edilmektedir. 52 Opsiyon anlaşmaları, anlaşmayı yapan taraflardan birine sözleşmeye konu malı veya hakkı alma veya satma konusunda seçim hakkı tanırken, karşı tarafa da sözleşmeye konu malı veya hakkı alma veya satma konusunda yükümlülük getirmektedir. Böylece opsiyon anlaşması ile prim ödeyerek hak sahibi olan taraf seçim hakkı elde ederken, diğer taraf aldığı prim karşılığında risk yükü altına girmektedir. 3. Swap Sözleşmeleri Swap, iki tarafın belirli bir zaman diliminde ödemelerinin karşılıklı olarak değişiminde anlaştıkları bir finansal işlemdir. Değişime konu olan ödemeler, faiz, anapara veya hem anapara, hem faiz ödemeleri olabilir. Başka bir deyişle, swap; iki taraf arasında yapılan faiz veya anapara ödemelerinin, koşullarını önceden belirleyerek, değişimi sağlayan bir mali işlemdir. Swap işleminde bir para birimi başka bir para birimi ile aynı gün içerisinde değiştirilmektedir. Ancak, bir vadeli işlem çeşidi olan swapta satılan para birimi ileriki bir günde ters işlemle geri alınmaktadır. 53 Swap sözleşmeleri, iki tarafın belirlenen bir zamanda ödemelerini karşılıklı olarak değiştirmesini sağlar. Biri sabit biri değişken faizli sözleşmeler üzerinden alacak hakkına sahip olan iki kişinin, şartlar farklılaştığı için değişken faizden sabit 51 Yalçın Karatepe, Türev Piyasaları: Futures-Opsiyon-Swap, A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 2000, s.73. 52 Yasaman, a.g.e., s. 70. 53 Karatepe, a.g.e., s.147. 20

faize veya sabit faizden değişken faize geçmek istemesi ve bu isteklerin karşılıklı olması durumunda bu yola gidilebilir. 4. Futures Sözleşmeleri Futures sözleşmesi, sözleşmenin taraflarını, belirlenen ileri bir tarihte üzerinde anlaşılan fiyattan, standartlaştırılmış miktar ve kalitedeki bir malı veya kıymeti alma veya satma yükümlülüğüne sokan sözleşmedir. 54 Futures sözleşmeler organize olmuş borsalarda işlem görür ve Dolar, Euro gibi güçlü paralar kullanılır. Taraflar birbirini görmez ve sözleşmeler tekrar alınıp satılabilir. 55 5. Varantlar Varantlar ortaklık ve aracılık varantları olarak ikiye ayrılabilir. Ortaklık varantı; Borsada işlem görecek ortaklık varantlarının Kurul kaydına alınması ve ihracında uyulması gereken esaslar ile ortaklık varantlarının nitelikleri ve borsa düzenlemeleri saklı kalmak kaydıyla alım satım işlemlerine ilişkin esasları düzenlemek amacıyla SPK ca çıkarılan Seri: III No: 36 Ortaklık Varantlarının Kurul Kaydına Alınmasına ve Alım Satım İşlemlerine İlişkin Esaslar Tebliği nde 56 düzenlenmiştir. Söz konusu Tebliğ in 3 üncü maddesinde ortaklık varantı; sahibine, payları İMKB de işlem gören herhangi bir ortaklığın paylarını veyahut payları İMKB de işlem gören kayıtlı sermaye sistemine tabi ihraçcı hisselerini, önceden belirlenen bir fiyattan vade sonunda alma hakkı veren ve payları İMKB de işlem gören halka açık 54 Karatepe, a.g.e., s. 11. 55 Aksoy, Tanrıöven, a.g.e., s. 490. 56 21.01.2009 tarihli ve 27117sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 21