İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERGİSİ İş Makinaları Mühendisleri Birliği Derneği yayın organıdır. Üç ayda bir yayınlanır. ISSN 1306-6943 4 6 ÖNSÖZ Bina Yıkımı,Yöntemleri ve Makina İle Yıkımın Ayrıntıları 2013 Şubat Sayı: 41 İMMB Adına Sahibi Duran KARAÇAY Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Bayramali KÖSA Yayın Komisyonu Duran KARAÇAY Mustafa SİLPAĞAR Bayramali KÖSA Murtaza BURGAZ Halil OLKAN Halide RASİM Engin Murat BAHAR Faik SOYLU Turgay KARGIN Tuğba DEMİRBAĞ Gülderen ÖÇMEN Yazışma Adresi Uzayçağı Caddesi No: 62/7 Ostim / ANKARA Tel: 0.312 385 78 94 Faks: 0.312 385 78 95 www.ismakinaları.org.tr e-posta: bilgi@ismakinalari.org.tr Grup-e-posta: ismakinalari@yahoogroups.com Grup e-posta üyelik adresi: ismakinalari-subscribe@yahoogroups.com Tasarım ve Baskı Bizim Grup Basımevi Mithatpaşa Cad. 62/11 Kızılay / ANKARA Tel: 0.312 418 18 03-0.312 418 18 63-0.312 418 10 89 Faks: 0.312 418 10 69 e-posta: bizimgrupajans@gmail.com - info@bizimgrup.com.tr www.bizimgrup.com.tr Grafik Tasarım Hasan ERKAN Yayının Türü: Yerel Basım Tarihi: 27 Şubat 2013 Bu dergi üyelerine ilgili kurum ve kuruluşlara ücretsiz olarak dağıtılır. Yayınlanan yazılardaki sorumluluk yazarlarına, ilanlardaki sorumluluk ilan veren kurum ve kişilere aittir. Yayınlanan yazılara ücret ödenmez. Yayınlanmayan yazılar geri iade edilmez. 24 34 36 40 58 64 68 72 76 80 88 95 18 22 Kentsel Dönüşüm Sürecinde Mobil Kırıcılar Kontrollü Yıkım Shuttle Buggy/Malzeme Kaldırma ve Aktarma Makinaları Makina Kırılması Sigortası ve Operatör Toplumumuzda Güvenlik Kültürü Hidrolik Sistemlerde Kirlilik Olayı, Kirlenme Tipleri, Kirlenme Nedenleri ve Korunma Yolları Ön Düzen Ayarları Kentsel Dönüşüm ve Yıkım Ana Sanayinin Gözünden İş ve İnşaat Makinaları Sektörü İleri Yağlamanın Yakıt Tasarrufuna Etkisi Nostalji: Yakıtın Soğukta Akış Performansı Üç Boyutlu Yazıcı Teknolojisi Etkinlikler ve Haberler Basında İMMB Reklam İndeksi 2013 İŞ MAK. KONGRESİ 70 ALPEM (Arka Kapak İçi Karşısı) ANADOLU ELEKTRİK 57 ANADOLU FLYTGT 17 ANİŞMAK (Önsöz Karşısı) ARUSDER 74 ASC TÜRK MAK. (Arka Kapak) BONGFIGLIOLI 15 BP CASTROL 47 DAS OTOMOTİV 9 ECE 38 ECE 39 ESSA GRUP MAKİNA 33 GÜRİŞ 49 HAKMAK 63 HİDROMEK (İçindekiler Karşısı) İMER L&T 27 İMMB EĞİTİM İLANI 86 İMMB HİDROLİK 79 IRENEC 87 KASTAŞ 11 KOMATEK FUARI 71 KOZMAKSAN 75 MAPA PETROL (Arka Kapak İçi) NORMED 29 ÖZBEKOĞLU 43 ÖZÇELİKLER 53 ÖZKARDİŞLİ 51 PETLAS 21 Pİ MAKİNA 45 PİMMAKSAN 13 PMS 37 PURADYN 31 SANDVİK (Ön Kapak İçi Karşısı) SANKO MAK.(Ön Kapak İçi) SEMIX 35 TETA 55 WIN FUARI 66 YIKIM KONGRESİ 67
Önsöz Önsöz Değerli Okurlar; Duran KARAÇAY İMMB Yönetim Kurulu Başkanı Geçen yılın değerlendirmelerinin bitirildiği, belirlenen 2013 yılı hedeflerine ulaşmak için heyecanla çalışmaların başladığı bir zaman diliminde bizde İMMB olarak, sizlere dergimizin 41. sayısını ulaştırmış olmanın heyecanını yaşıyoruz. Bu dergimizde ülkemizde yeni büyük bir proje olan kentsel dönüşüm projeleri hakkında yazılar bulacaksınız. Daima ısrarla söylediğimiz konu ülkemizde alt yapı eksikliğinin olduğu ve halkımızın yaşadığı bina stokunun %60 a yakınının plan ve projelere aykırı yapıların oluşturduğu gerçeğinin farkına varılmasıydı. Kentsel dönüşüm projelerinden beklediğimiz, bütün bu aykırılıkların giderildiği, daha sağlıklı ve çevreci, günümüz şartlarına uygun yaşam mekanlarının oluşmasıdır. Yapıların ve alt yapıların uzun süreli kullanıma elverişli olan yapılar yapılması ile birlikte, yıkılan yapılarda maksimum seviyede geri kazanım yöntemleri kullanılması kentsel dönüşüm projelerindeki kazanımları maksimize edecektir. İMMB Nedir? İMMB; İş makinaları konusunda uzmanlaşmış makina mühendisleri tarafıdan 1998 yılı Ağustos ayında kuruldu. Farklı sektörlerden (inşaat firmaları, maden firmaları, iş makinası üreticileri, iş makinası temsilcileri ve servisler) gelen profesyonellerin ortak amaçla toplandığı bir dernektir. İMMB nin Amacı Nedir? İMMB nin amacı; çoğunluğu ithal ürünler olan iş makinalarının tanınmasını, ulusal servetimiz olan bu üretim makinalarının iyi işletilmesini ve ekonomik ömürlerinin verimli bir şekilde sürdürülmesini sağlamaktır. Amacımız; verimliliği sağlayacak bilgi kaynaklarına en kısa sürede ulaşmak, bu kaynaklara ihtiyaç duyacak nitelikli insan potansiyelinin güç birliğini oluşturmaktır. Bu bilgilerin teknik alt kadrolara ulaştırılmasıyla da en yaygın şekilde paylaşımını sağlamaktır. İMMB; Üyelerine her yıl düzenli seminerler vermek suretiyle, üyelerinin bilgi düzeyinin yükseltilmesini sağlamaktadır. Bu seminerler aynı zamanda sektördeki insanların bir araya gelerek tanışmalarını sağlamaktadır ki bu da gelişimi ivmelendirmektedir. İMMB nin internet ortamındaki grup mailinde üyeler ihtiyaçlarını gruba duyurmak suretiyle yardımlaşmayı sürdürmektedir. Derneğin her üç ayda yayınladığı İMMB dergisi ilgili kurumlar, şirketler ve bireylere ücretsiz olarak gönderilmektedir. Bu projelere iş makinası yönünden bakıldığında farklı özel amaçlı makinalara ihtiyaçlar olacaktır. Makine satıcıları ve imalatçıları bu makinaları tedarik etmek için çalışacaklar, sektörde bu makinaları kullanacak personel ihtiyacı artacaktır. Geçen yıl ülkemizde iş makinaları pazarı yüzde 13 büyüme ile kapandı. Bu yıl da toplamda sektörün büyüme kaydedeceğini düşünüyoruz. Bazı makine cinslerinde pazar daralması olabilir. Büyümenin kompakt ürünlerde daha fazla olacağı görülüyor. İş makinası sektörü sürekli dünyadaki ekonomik dalgalanmalardan etkilenen bir sektör, bu nedenle, kesin bir büyüme rakamı vermek zor, ülkemiz için yüzde 10 civarında bir büyüme tahmin ediyoruz. Sektörün en önemli sıkıntısı olan eğitimli personel sıkıntısı bu yılda yaşanacak sıkıntıların başında olacak. Bu nedenle İMMB olarak eğitimlere daha yoğun olarak devam edeceğiz. Saygılarımla
Bina Yıkımı, Yöntemleri ve Makine İle Yıkımın Ayrıntıları Gökhan BÜYÜKKANTARCIOĞLU / İstanbul Bölge Mak. Sat. Müd. Yrd. / Enka Pazarlama İhr. İth. A.Ş. Kentsel dönüşüm kavramını özellikle ilgili yasa meclisten geçeli çok sık duyar olduk. Özellikle deprem afeti riski taşıyan kentlerimizde sağlam ve güvenli olmayan binaların yıkılarak yenilerinin yapılması düşüncesi, beraberinde bina yıkım işlerine olan ilgiyi de arttırdı. Binaların nasıl yıkılacağı, buna nasıl karar verileceği, hangi yöntemlerin kullanılacağı bu alanda çalışmak isteyen firmaların ortak problemleri oldu. Bu yazıda bu konuları tartışırken Türkiye deki mevcut uygulamalar arasında en popüler olanı ekskavatör ile yıkım hakkında da bilgi vermeye çalışacağız. Öncelikle yıkım işinin sadece yıkım anı olmadığı, öncesi ve sonrası bir takım adımlar içerdiği unutulmamalı. Doğru bir yıkımın evreleri şu şekilde olacaktır: A. Yıkım Öncesi Hazırlık Evresi Yıkım işlemini yapacak olan firma öncelikle yıkımı nasıl yapacağını belirler ve bunun projelendirir. Yıkım işinin nasıl yapılacağı kararı verilirken bir çok etken göz önünde bulunudurulur. Yıkım işi yapacak bir firmanın bu yıkımı nasıl ve hangi yöntemle yapacağını belirlerken göz önünde bulundurması gereken etkenler şunlar olacaktır: Güvenlik: Güvenli olmayan bir yıkımın; doğuracağı kötü sonuçlar göz önünde bulundurulduğunda, başarılı olması düşünülemeyecektir. Bu nedenle yıkımdan önce yıkımı yapılacak binada ve çevresinde bir takım güvenlik önlemleri alınır. Binanın doğalgaz, elektrik, su ve kanalizasyon bağlantıları kesilir. Binada patlayıcı özellikte olabilecek mutfak tüpü vb. maddeler uzaklaştırılır. Yıkım öncesi güvenlik önlemleri alındıktan sonra, yapılacak yıkımın hangi yöntem ile yapılması durumunda güvenli olabileceği tartışılır. Hemen yanında yerleşimin olduğu bir projede patlayıcı kullanılarak yıkım yapılması güvenli olmayacaktır. Meyilli bir arazide, alt kirişlerin kesilerek binanın devrilmesi düşüncesi uygun olmayacaktır. Eğer yıkım iş makineleri ile yapılacaksa bina çevresinde güvenlik iskelesi kurulması gerekecektir. Bu gibi güvenlik unsurları yıkım öncesi devrede göz önünde bulundurulur ve gerekli düzenlemeler yapılır. Zaman: Yıkımın ne kadar sürede yapılması gerektiği, yöntemi belirlerken bir diğer etkendir. Özellikle şehir içi yıkımlarda genelde patlatcılar ile yıkım yapılamaz ve yıkılacak bina işlek bir caddenin üzerinde olabilir. İş makineleri ile yıkım yapılmasını gerektirecek bu durumda, uzun erişimli yıkım makinesinin kullanılması gerekiyorsa, geniş çalışma alanı gerektiren bu makineler için bu sokaktaki trafiğin kapatılması gerekecektir. Belediyenin ve- 6
receği trafik kesme süresi müseadesi dahilinde yapılacak yıkımda kullanılacak olan makinenin bu süre içinde yıkımı tamamlayabilecek kapasitede olması beklenir. Maliyet: Uygulanacak yıkım yönteminin belirlenmesinde oluşacak maliyet önemli bir unsurdur. Genelde çevresel güvenlik endişelerinin yaşanmadığı, uzun zaman alacak, büyük çaplı yıkım projelerinde (stat, gökdelen, baştan sona bir sitenin yıkılması vb.) patlayıcılar ile yıkım, birim maliyetler göz önüne alındığında iyi sonuç verecekken, çevrede güvenlik sakıncalarının da bulunduğu, nispeten küçük yıkımlarda patlayıcılar ile yıkım birim maliyetlerde kötü sonuç verecektir. Maliyet konusunda düşünülecek bir diğer konu da yıkımda açığa çıkacak bir takım değerli madenlerin geri dönüşümüne karar verilecek yöntemin ne kadar izin vereceğidir. Bazı binalarda bolca bulunan iletişim kabloları ve içerdikleri değerli madenler, binanın itiva ettiği demir, binanın bir bölümünde bulunabilecek tarihi eser vb. durumlarda seçici ve ayıklayıcı yıkım yapılabilecek yöntemler seçilir. B. Yıkım Evresi Gerekli yıkım öncesi önlemler ve hazırlıklar tamamlandıktan sonra uygun yıkım yöntemi seçilir ve yıkım işlemi başlatılır. Seçilebilecek yıkım yöntemleri şunlardır: Patlayıcılar yardımı ile yıkım: Yapının taşıyıcı kirişlerinin patlayıcılar yardımı ile kesilerek yapının olduğu yere yığılması yöntemidir. Ekskavatör ile yıkım: Farklı boyut ve yetenekte ekskavatörlerin kullanılması ile yapılan yıkımdır. Yıkım güllesi (vinci) ile yıkım: Bir vince bağlı sallama gülle ile yapılan yıkımdır. Türkiye deki yıkım işlerinde en çok kullanılan yöntem olması nedeni ile, bu yazıda ekskavatör ile yıkım konusunu ayrıntıları ile inceleyeceğiz. Ekskavatör ile yıkımın bu kadar çok tercih edilmesindeki nedenlerin şunlar olduğunu söyleyebiliriz: 7
Türkiye de yıkımı yapılan binaların genelde şehir içinde olmaları ve çevrelerinde ev, işyeri vb. diğer binalar bulunduğu için patlayıcıların güvenli olmaması, gülle uygulaması için yeterli alan bulunmaması. Genelde komple saha yıkımları yerine tek tek binaların yıkılması Gülle ile yıkıma göre daha kısa sürede yıkımların yapılabilmesi Seçici-ayırıcı yıkım yapılabilmesi Ekskavatör kullanımının zaten yaygın olması ve kolay bulunabilirliği Birçok projede daha diğer yöntemlere nazaran daha az maliyetli oluşu. Yıkım işlerinde değişik tipte ekskavatörler kullanılır. Bu ekskavatör tiplerini şöyle sıralayabiliriz: Uzun erişimli yıkım ekskavatörleri: Genellikle bom ucuna takılan hidrolik makas ataşmanı ile birlikte kullanılan, yıkım işleri için dizayn edilmiş uzun bir ataşmana (kol) sahip olan özel maksatlı ekskavatörler. Mini ekskavatörler: Dar alanlarda çalışabilen küçük boyutlu ve genelde bom ucuna takılan hidrolik kırıcı ya da kapma ataşmanı ile çalışan ekskavatörler Konvansiyonel ekskavatörler: Hafriyat işlerinde de kullanılan, kova ya da hidrolik kırıcı ile çalıştırılan, ülkemizde genelde 20-30 ton çalışma ağırlığı aralığında seçilen genel maksatlı ekskavatörler. Bu ekskavatör tiplerinden birisi projenin özelliğine göre seçilebilir ya da bir kaç tip aynı projede kullanılabilir. Ekskavatör ile yıkım yapılırken başlıca iki farklı yöntem izlenir bunlar: 1. Makinenin bina üstüne çıkarılması ve buradan başlayarak kat kat aşağı doğru yıkım 2. Makinenin bina dışından yeryüzü seviyesinde kullanılarak yıkımın yapılması. 1. Makinenin bina üstüne bir vinç ya da yol yardımı ile çıkarılması ile yapılan yıkımda kullanılacak olan ekskavatörün boyutu, binanın taşıyıcı kolonlarının arasındaki alanın büyüklüğü ve kat zemininin taşıma kapasitesi ile sınırlıdır. Tabi ki; zaman ve maliyet açısından arzu edilen, en büyük vuruş gücüne sahip hidrolik kırıcı ataşmanını kullanabilen, zemin taşıyabildiği en büyük boy ekskavatörün kullanılmasıdır. Ancak bu ekskavatörün bina yıkımı esnasında taşıyıcı kolonlara çarpmadan manevra yapabilmesi de gerekmektedir. Bu yüzden bu tip yıkım tipinde, çok geniş alana sahip otopark gibi yapıların yıkımında 30 tonluk ekskavatörler dahi kullanılabilrken, konut yıkımlarında genelde 3-5 tonluk mini ekskavatörler kullanılmaktadır. Resim 1: Bir mini ekskavatörün yıkım maksadı ile bina tepesine çıkarılması... (Hürriyet Binası yıkımı, İstanbul - 2013) (kaynak: Servet Baylan) 8
Bu tip yıkım şu şekilde yapılır: Şekil 1-6: Bina üstüne ekskavatör çıkarılması ile yıkım (Kaynak: Rao, Achuta, Demolition of Structures, Buildings Departmen, Honkong 2004.) Şekil 3: Yatay yönde kırımı bitiren ekskavatör bir rampa yardımı ile bir alt kata iner. Bu rampanın makine üreticileri tarafından 1.75-1.00 eğiminden fazla olmaması önerilir. Türkiye de bu şekilde rampa kullanmak yerine, ekskavatör yardımı ile yıkıntılarla meyilli bir yol yapıldığı ve bu sayede alt kata inildiği de görülebilir ancak bu risk barındıran bir uygulama olacaktır. Binanın tepesine çıkarılan ekskavatör, sahip olduğu kırıcı ataşmanı ile öncelikle bulunduğu kattaki beton yüzeyi ve yatay kirişleri yıkar. Dış duvarı tutunduğu iç kolona bağlayan kiriş, betonundan arındırılarak bırakılır, diğer yatay kirişler ise tamamen yıkılır. Burada amaç dış duvarın olduğu gibi aşağı düşmesini engellemektir. Ekskavatör operatörünün çalışırken dikkat etmesi gereken unsurlardan biri, binanın dış duvar sınırına 2m. dan fazla yaklaşmamasıdır. 2m.den yakın yaklaşımlarda çökme, yuvarlanma, düşme tehlikesi vardır. Şekil 4: Alt katın iç duvarları yıkıldıktan sonra sıra bu katta bulunan ve açıkta kalan taşıyıcı kolanların kırılmasına gelecektir. Şekil 2: Yıkıma yatay yönde devam edilir ve son iki taşıyıcı kolonun arasında çalışılıncaya kadar devam edilir. Şekil 5: Dış duvarın üst yatay kirişi ile bağlantısı kesilir ve kontrollü bir şekilde dış duvarın yıkımı yapılır. 10
Şekil 6: Dış duvar yıkıldıktan sonra bu katta kalan son taşıyıcı kolon da yıkılır ve yıkım en baştaki adımdan başlanarak devam eder. Bina üzerine ekskavatör çıkarılarak yapılan bu uygulamada, her zaman başlanılan büyüklükteki ekskavatör ile iş bitirilemeyebilir. Aşağı katlara inildikçe daralabilecek çalışma alanında daha küçük boylu ekskavatörlere geçiş yapılabilir. Genel konut tipi binaların yıkımında, sıklıkla ekskavatör boyu olarak 3 ve 5 tonluk mini ekskavatörler seçilir. Konutlarda odaların küçük oluşu, taşıyıcı kolonlar arasında manevra yapılabilecek alanın dar oluşu bu yöntemle yıkımda mini ekskavatörlere duyulan ihtiyacı arttırır. Bir yıkım projesinde 3 ve 5 tonluk mini ekskavatörlerin her iki boyunun da sığabileceğini hesaplayan yıkımcı firma, binanın dayanıksız olduğunu göz önüne alarak, kırım gücünün yetebileceğini düşünerek maliyet endişesi ile daha küçük 3 tonluk ekskavatörünü tercih edebilir. Ya da çok sağlam olduğu düşünülen bir binada tam tersi yapılabilir. Bu tür yıkımda operatör binanın içinde olduğu ve bina iç yapısını kolayca gözlemleyebildiği için, seçici-ayıklayıcı yıkım yapabilir. Geri dönüşüm yapıldığında değerli olabilecek iç ahşap kaplamalarını, elektronik kabloları, fayanslar, dolaplar vb parçaları ayıklayarak belli bir yerde biriktirerek yıkım işini yapabilir. 2. Makinenin bina üstüne çıkarılmadan bina dışından yıkım yapılması ise diğer bir makineli yıkım uygulamasıdır. Bu uygulama, daha sık yapıldığı şekli ile yurkarıdan aşağı yıkım yöntemi ile yapılabildiği gibi, çok küçük yapılarda taşıyıcı kolonun en alttan kesilmesi ile de yapılabilir. Yapılacak yukarıdan aşağı yıkım yönteminde yeryüzünde bulunan makinenin bina tepesine ulaşabiliyor olması beklenir. Bunun için bu yöntemde kullanılan ekskavatörler bina üstüne çıkarılarak yıkım yapan ekskavatörlere göre boyut olarak çok daha büyük, bom (kol) erişim kabiliyeti olarak çok daha üstündürler. Kullanılan uzun erişimli bu özel yapım ekskavatörde şu özelliklerin olması beklenir: Yükseğe erişimi sağlayacak uzun ancak dengeyi bozmayacak özel yapım bom ataşmanı, Düşen parçalardan kaçmayı mümkün kılacak, ön ataşman kullanılırken kesintisiz ve anında yürüyüş hareketi yapabilecek hidrolik sistem tasarımı, Operatörün yukarıda çalıştığı noktayı görebilmesini mümkün kılacak yukarı yönde kayma hareketi yapabilen ve aynı zamanda kazalarda operatörün can güvenliğini koruyabilecek sağlamlıkta kabin, Operatörün çevresi ve eğer varsa bina içindeki personel ile iletişimini sağlayacak megafon sistemi, Operatörün makine arkasını görebileceği arka görüş kamera sistemi, Denge unsurunu sağlayacak ek arka ağırlıklar. Bu tip yıkım, bina üstvüne çıkılarak yapılan yıkıma göre kullanılabilen kesici-parçalayıcı ataşmanların daha büyük oluşuna paralel olarak daha seri olacaktır. Ancak, çalışacak bu uzun erişimli özel ekskavatörler için bina dışında çalışma alanı gerektirmektedir. Bu uzun erişimli ekskavatörler üreticiler tarafından genelde 16m. ile 40m. dikey erişim aralığında üretilir. Erişim arttıkça ana makinenin boyu denge ve güç unsurları gereği büyüyecektir. Türkiye de bu tip uygulamalarda en çok 50 ton çalışma ağırlığında ve 21m. erişime sahip ekskavatör modelleri kullanılmaktadır. Standart kat yüksekliğinin 3m. olduğu göz önüne alındığında, 21m. erişime sahip bir ekskavatörün 7 katlı bir binayı yukardan başlayarak yıkabileceği düşünülebilir. Uygulama şu şekilde yapılır. Şekil 7: Uzun erişimli ekskavatör ile bina yıkılması (Kaynak a.g.e. Rao) 12
Ekskavatörün bina ile olan yatay mesafesinin, yukarıda yıkım yaptığı anlarda düşen parçalardan zarar görmemesi için en az yıkımı yapılan noktanın yüksekliğinin yarısı kadar olması gerekir. Ekskavatör üreticileri bom yapılarını bu gerekliliği düşünerek dizayn ederler. Ancak operatörün yanlış kullanımdan kaçınması gerekmektedir. Makinenin erişimini aşan yükseklikteki binalarda ara katlardan yıkıma başlamak yanlıştır, olduğu gibi binanın üst tarafının yan tarafa yıkılması ile sonuçlanır. Türkiye de bazı uygulamalarda makine erişimi yeterli olmadığında bina kenarına yıkıntı ya da hafriyat ile tepecik oluşturulduğu, uzun erişimli ekskavatörün bu tepeciğe çıkarılarak mevcut erişiminin yettiği için daha yüksek bir kattan yıkımın yapılmaya çalışıldığı bazı şantiye ziyaretlerinde görülmüştür. Ancak bu yanlış bir uygulamadır. Yıkım işinde çalışacak uzun erişimli ekskavatörün öncelikle dengesi çok iyi olmalıdır ve bastığı zemin sağlam ve düz olmalıdır. Yığın yapılarak oluşturulan tepeciklerde çalışıldığında bu yığın kayabilir, ya da üstünde çalışılan yapı ağırlık nedeni ile çökebilir. Bu tarz bir kazada makinenin uzun bomunun çevre yapılara ve insanlara zarar vermesi çok olasıdır. Bu gibi makine erişiminin yeterli olmadığı durumlarda yapılması doğru olan, erişimin yetmediği katların yine mini ekskavatörlerle yukardan başlanarak erişim mesafesine kadar yıkılmasıdır. Bu tip mini ekskavatör-uzun erişimli ekskavatör birlikte kullanım uygulamaları oldukça yaygındır. Bu uygulamada öncelikle dış tuğla örgü parçalanır. Bu işlem daha önce içeriden insan işgücü ile yapılabildiği gibi mevcut uzun erişimli makineye riper (tırnak) ya da çok küçük kova takılarak da yapılabilir. Resim 2: Bina kolon arası tuğla örgünün uzun erişimli ekskavatör ve ucunda takılı küçük kova ile parçalanması... (Esenler Havaalanı Mahallesi Kentsel Dönüşüm Projesi, İstanbul- 2013) Resim 3: Bina dış duvarının tuğla örgüden arındırılmış hali... (Kalamış İlköğretim Okulu Yıkımı, İstanbul-2012) Şekil 8: Tuğla (ya da beton) duvarın yıkılması ve kalan kolonlar (Kaynak: a.g.e Rao) Dışarıdan yapılan yıkımda ilk önce taşıyıcı kolonların arasındaki tuğla (ya da beton) duvar yıkılır. Dış duvarlar yine en sona bırakılır. Daha sonra bina en üstten başlanarak yatay erişimin izin verdiği derinlikte dikey yönde yapılır. Bu yıkım işleminde kiriş ve kolonların yıkılmasında ekskavatörde hidrolik makas ataşmanı kullanılır. Bu ataşman Resim 4: Uzun erişimli ekskavatör ile bina yıkımı-dikey yıkım... (Avcılar bina yıkımı, İstanbul-2010) Kaynak: Akkaya Yıkım 14
Kolonların taşıyıcı gücü hesaplanır ve hangi aralıklarla devirme yapılacağı belirlenir. Bundan sonra bu aralıktaki taşıyıcı kolonlar zayıflatılır ve duvardaki demir bağlantılar kesilir. En sonunda ekskavatöre bağlı çelik bir halat ile bu parça çekilerek devirilir. Ekskavatör ile yıkım, sağladığı avantajlar nedeni ile çok tercih edilen, bununla beraber uygulamasının doğru yapılması gereken, yurdumuzda en çok tercih edileceği beklenen yıkım metodudur. Şekil 9: Ekskavatöre bağlı çelik halat ile duvar yıkımı hidrolik gücü kullanarak çene biçimindeki yapısı arasına sıkıştırdığı kolonların beton yapılarını parçalar ya da içindeki demir örgüyü keser. Bunun için bu hidrolik makas ataşmanları parçalayıcı ve kesici olarak iki farklı şekilde satılır. Doğru bir yıkım işi yapmak isteyen yıkım firması, bu ataşmanları makine parkında barındırmalıdır. Bu ataşmanların değiştirilmesi manuel yöntemlerle zaman alacağı için çabuk değiştirme aparatı (quick coupler) önerilir. Son dönemde parçalıyıcı ve kırıcı özelliğini birlikte sunan kombi ataşmanlar da üreticiler tarafından sunulmaktadır. Yıkım yüksekliğinin azalması ile ataşman değişikliği yapılması yerine parçalama işi bir başka ekskavatör (genellikle konvansiyonel erişimli ekskavatör) ile de yapılabilir. Uzun erişimli yıkım esnasında hızlı yıkım yapıldığı ve bu sırada ciddi miktarda çevrede toz kaldırdığı için yıkım yapılan bölge yıkım esnasında sulanır. Uzun erişimli ekskavatörlerin kullanılmadığı ancak özellikle tek ya da az katlı (çok katlı binalarda bu uygulama tehlikelidir) binaların dışından yapılan yıkım şekli ise ekskavatörle ona takılı çelik halat yardımı ile alt taşıyırıcı kolonların kırılması ve duvarın devirilmesidir. C. Yıkım Sonrası Evre Bu evrede artık yıkım tamamlanmıştır ancak yıkımdan arta kalan moloz ve diğer artıkların ele alınması gerekmektedir. Bu aşamada yıkıntılar arasında şayet daha önce seçili yıkım yapılamamışsa değerli olabilecek bakır-altıngümüş gibi değerli madenler bunlara ek olarak molozların arasında kalan bina demirleri vb. ayrıştırılır. Kelleher Çevre firmasının (ABD) 2011 yılında yaptığı çalışmaya göre yıkılan binalardan çıkan materyaller, ağırlıkları bazında yoğunlukları orantılandığında aşağıdaki gibidir: Resim 5: Yıkım sahasında mobil konkasör uygulaması Grafik 1: Konut yıkımlarında açığa çıkan yıkıntılar (kaynak: http://www.cwrtexas.com/recycling_info) Özellikle demirin yıkıntıların arasından ayrıştırılması için molozları parçalayıcı bir makine kullanılmalıdır. Bu iş için tercih edilen makine, mobil konkasördür. Mobil konkasörlere atılan moloz, ufak parçalara parçalandıktan sonra içindeki demir çıkış bantında bulunan mıknatıs yardımı ile ayrılır. Bu sayede bu demir geri dönüştürülür ve bu gelir ile yıkım maliyeti düşürülür. Gerekli ayrıştırmalar yapıldıktan sonra kalan molozun alandan nakli, hafriyat ekskavatörleri ile yapılır. Yıkım, günümüzde kentsel dönüşüm projelerinin gündemi meşgul etmesi ile önemini arttırmış bir iş kolu. Bu nedenle yıkımın doğru yapılması ve yıkım yollarının araştırılması son derece önemli bir gerekliliktir. Bu yazının yıkım konusunda genel bir bilgi vermekle birlikte, ekskavatör ile yıkım konusunda bir takım soruları da yanıtlayabildiğini umarız... 16
Kentsel Dönüşüm Sürecinde Mobil Kırıcılar Murat Görsen ÜSTE / Satış Destek Mühendisi / ASC Türk Mak. Ticaret A.Ş Türkiyede kentsel dönüşüm kapsamında yaklaşık 7 milyon konut yıkılarak, yerlerine depreme dayanıklı yeni nesil binalar yapılacak. Yıkılan binalardan arda kalan inşaat atıklarının tekrar değerlendirilmesi ve ekonomiye geri kazandırılması da işte bu süreç içerisinde çok önemli bir yer alıyor. Bu atıkların ekonomik değerlerinin oldukça yüksek, olması dolayısı ile, doğru şekilde geri dönüştürüldükleri zaman ortaya çıkan değerlerin, kentsel dönüşüm için harcanacak paraların ve kaynakların geri kazanımı konusunda önemli bir katkı sağladığı açıkça görülmektedir. 18
Geri dönüşüm işinin doğru şekilde yapılması elbette doğru ekipman kullanımı ile gerçekleştirilebilir. Şehir içi yıkımlarda en önemli parametre mobilite olduğu için, Mobil Kırıcılar ve Mobil Elekler bu sektörde en çok tercih edlen makine sınıfını oluşturmaktadır. Mobil kırıcı tesislerin bazı avantajları Sabit kırıcı tesisler elektrikle çalışıyor ve belirli bir lokasyonda sabit olarak kuruluyor. Bu da yıkımı yapılan binadan arta kalan malzemelerin bu tesislere nakliyesinin yapılması, kırılması ve ardından tekrar son kulanıcıya nakliye edilmesi demektir. Yakıt ve diğer nakliye masraflarını düşündüğümüzde geri dönüşüm için uygun olmadıklarını rahatlıkla söyleyebiliriz. Ayrıca şehir içlerinde bu tesislerin kurulabilmesi için yeterli alan bulunmamaktadır. Bu tür tesislerin kurulabilmesi için öncelikle ÇED raporu alınması da gerekiyor. Mobil tesisler ise (kırıcılar ve elekler) istenilen lokasyonda 30 dk içinde kırıma ve elemeye hazır hale getirilebiliyor. En büyük avantajlarından bir tanesi, makinanın olduğu yerde bulunan geri dönüşüm malzemesinin, dönüştürülerek son kullanıcıya direkt gönderilmesi. Hem zaman hem de nakliye masraflarından direkt tasarruf etmenizi sağlıyorlar. Yasal olarak da iş makinesi sınıfına girdikleri için herhangibir ek rapora (ÇED vb.) ihtiyaç duymuyorlar. Mobil kırıcı ve eleklerin seçiminde ve satın alınmasındaki en önemli kriter ihtiyaca uygun makine tespitidir. Kırılacak malzemenin cinsi, saatlik üretim kapasitesi, nihai ürün 19
olarak hangi boyutlarda malzeme istendiği gibi bilgiler göz önünde bulundurularak makine seçimi yapılmalıdır. Operasyonun özelliğine göre Çeneli Mobil Kırıcı, Konik Mobil Kırıcı veya Darbeli Mobil Kırıcı seçilebilir. Mobil kırıcının kırma kapasitesi ve özelliği yeterli ise ve nihai ürün olarak karışık malzeme isteniyorsa, sadece Mobil Kırıcı alınarak işletmeye verilebilir. Ancak, nihai ürün olarak çeşitli boyutlarda malzeme isteniyor ise Mobil Kırıcıdan çıkan ürünün mutlak suretle ayrıştırılması gerekir. Burda da Mobil Elekler devreye girer. Nihai ürünler istenilen boyutlarda ayrıştırılır, depolanır yada son kullanıcıya sevk edilebilir. Mobil Kırıcı ve Elekler mobilite özelliğine sahip oldukları için makine boyutlarına bağlı olarak, istenilen alana kolayca kurulup işletmeye alınabilirler. İşletme esnasında dikkat edilecek bazı detaylar ise şu şekilde özetlenebilir: 1. Kaliteli agrega (nihai ürün) için mutlaka ön eleğe sahip bir kırıcı kullanılmalıdır. Ön elek yıkıntı atığı içinde bulunan toprağı eler ve nihai ürünün kalitesini artırır. Çıkan agreganın ürün olarak kullanılabilmesi için uygun eleme alanına sahip ürün eleği ile elenmesi gereklidir. Böylece ürün gerekli olan ayrıma sahip olur. 2. Çevresel etkileri en az indirgemek için Kırıcının Çalışma Gürültü seviyesi Deklarasyonu olmalıdır. Kırma işlemi yapılırken çıkan tozlara karşı Toz indirgeme sistemine sahip olmalıdır. 3. Kırıcı yıkıntı içindeki metal parçaları ayırmak için mutlaka manyetik bir banta sahip olmalıdır. 4. İşletme maliyetlerini azaltmak için, kırılacak malzemeye uygun kırıcı üniteye sahip olan mobil kırıcılar seçilmelidir. 5. Operatörler ürün ile ilgili yeterli eğitimi almış olmalıdır. 6. Makinelerin bakımları gerekli periyotlarda uygun bir şekilde yapılmalıdır. 20
Kontrollü Yıkım Uğur TUTAR / Genel Müdür Yardımcısı / Ege Nitro Ülkemizde kentsel dönüşüm programında gündeme gelen patlatmalı bina yıkımları yıkım süreci; teknik, ekonomik ölçüleri içinde işçi sağlığı ve iş güvenliği, çevre ile olan ilişkisi, mühendislik ilkeleri ile bilimsel hesap gerektiren ileri düzey mühendislik gerektiren bir iştir. Patlatmalı yıkım tekniği ülkemiz kaynaklarının etkin ve hızlı kullanımını sağlayacak çağdaş bir yaklaşımdır. Deprem sonrası kullanılamayacak durumda yüzlerce hatta binlerce bina ortaya çıktığı düşünüldüğünde, bunların ortadan kaldırılması için en uygun yöntem patlayıcı kullanmaktır. Patlayıcı yardımıyla yıkımlar hızlı bir şekilde yapılıp şehirlerin yeniden yapılandırılması hız kazanacağı açıktır. patlatmalı yapı yıkımının disiplinler arası bir iş olduğu ve bu işin yapılmasında; yapı statiği, inşaat, çevre, kazı, delme, patlayıcı madde, makine, güvenlik vb. konularda uzman kişilerden oluşan ekipler tarafından ortak ve kusursuz hesaplamalar sonucu başarıya ulaşabilmektedir. Bir yapının patlatılarak yıkılması çalışmasında her aşamanın uygun yöntem ve sırada yürütülmesi gerekmektedir. Bu işlemler yıkım öncesi ve sonrasında titizlikle uygulanmalıdır. Ancak bu şekilde yapılan planlamalar ile yapının istenilen şekilde yıkılarak, patlatmanın çevreye olan zararlı etkilerden, mal ve can kayıplarından korunmak mümkün olacaktır. Bu yüzden yapı patlatmalarının planlanmasında uygun patlatma tasarımının yapılmasına yönelik olarak sürdürülen çalışmalar yanında patlatma kaynaklı muhtemel çevresel etkileri en aza indirecek önlemlerin alınması içinde çalışmalar yürütülmesi mecburiyet hatta bir zorunluluktur. Patlatmalı yıkım çalışmaları sırasında ortaya çıkan çevresel etkilerin en önemlileri ve alınması gereken önlemler kısaca; 22
1. Patlamanın etkisi ile ortaya çıkan değişik ebattaki yapı parçalarının neden olacağı etkiler: Patlayıcılarla yapı yıkımında, oluşan gerek görüntü ve gürültü kirliliğini önlemek gerekse patlatma anında oluşan tozun, hava şokunun ve fırlayan parçaların önlenmesi için yapının patlayıcı ile şarj edilen bölümleri üzerine ve çevresine koruyucu malzemeler yerleştirilir. Bu amaçla yıkılacak yapı da delik delme işleri ile patlayıcı yerleştirme işleri sırasında çalışılan mekân dış çevreden izole edilir. Bu izolasyon işlemi özel tel çitler ve jeoteksil kullanılarak yapılmalıdır. 2. Patlayıcı maddelerin neden olduğu hava şoku ve gürültü etkisi; Patlamanın etkisiyle oluşacak hava şokunun, yakın yapılardaki camların kırılmasına sebep olma ihtimalinden dolayı çevre sakinleri, patlama ve etkileri hususunda uyarılır, ve alınması gerekli tedbirler açıklanır. Bu amaçla bina yıkımları için özel olarak dizayn edilen gecikmeli kapsül kullanımı hava şokunu %70 oranında azalmasını sağlamaktadır. Bu nedenle yer üstü madencilik ve taş ocağı işletmeciliğinde kullanılmak üzere üretilen ürünler asla kullanılmamalıdır. 3. Yıkım esnasında oluşan tozlar; Patlatmalı yıkım esnasında oluşan tozu kısmen de olsa azaltmak için patlatmadan önce yapı çevresi ve yapının düşürüleceği alan bol su ile ıslatılır, yıkım sonrası için basınçlı su atabilen seyyar veya sabit sulama sistemleri hazır durumda bekletilir. Binanın üst katlarına özel dizayn edilmiş su balonları kullanılır. 4. Patlayıcı maddeler ve binanın yıkılması esnasında oluşan titreşimler; Yapının çökmesi anında oluşabilecek olan vibrasyonun olası etkileri sebebiyle, patlatılacak yapının yakınlarından geçen doğalgaz hatları geçici süreliğine kapatılır. Yıkılan yapının düşürüleceği bölgeye kum veya toprak gibi şoku önleyebilecek malzemeler yığılarak, oluşabilecek vibrasyon mümkün olan en az seviyeye çekilir. Yıkım şantiyesine yakın yapılar arasında güvensiz hale gelen yapı veya hasarlı yapı mevcut ise; bu yapılara girilmemesi ve yaklaşılmaması için tedbirler alınır. 5. Toplumsal bilgilendirme ve risk yönetiminde çevresel işbirliği; Planlanan patlatma zamanı çevre sakinlerine bildirilir. Patlatmalı yıkım faaliyeti yapılacak mahal ve çevresinde, halkın korku, kaygı ve panik yaşamasına engel olmak için mahalli idareler vasıtasıyla gerekli bilgilendirme toplantıları, duyuru ve uyarıların koordinasyonu yapılmalıdır. 6. Kullanılacak olan patlayıcı maddelerin güvenliği; Şarj işlemlerinde kullanılacak olan patlayıcı maddeler ile kullanıcıların fiziksel güvenliklerinin alınması ve yıkım tamamlanıncaya kadar devamlılığının sağlanması gerekmektedir. Bu amaçla yerel ve özel güvenliklerin koordinasyonu ve gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir. Genel olarak patlayıcı maddeler ile kontrollü bina yıkımları çevresel olarak özel bir merak uyandırmaktadır. Bu nedenle yukarıda bahsedilen özel önlemlerin yanısıra yapının yıkılması esnasında, izleyecek olan kalabalığın güvenli bir mesafede olmaları sağlanmalı yakın çevredeki insan ve araç trafiği makul bir süre zarfında durdurulmalıdır. çağdaş kentlerde, standardı yüksek bir yaşam sürmek her kentlinin hakkıdır. plansız ve sağlıksız yerleşme nedeniyle hizmetlerin güçlükle götürülebildiği, kentsel donatıların yetersiz kaldığı veya olmadığı yerleşim birimlerinde kentsel sorunların hızlı bir şekilde giderilmesi için patlayıcı maddeler ile kontrollü yıkım için gerekli yasal düzenlemelerin bir an önce yapılması ülkemiz yararına olacaktır. Unutmayalım ki zaman deprem sonrası yaraları sarma zamanı değil öncesinde gerekli önlemleri alma zamanıdır. Saygılarımla; 23
Shuttle Buggy Malzeme Kaldırma ve Aktarma Makinaları Derleyen: Mustafa SİLPAĞAR / Makina Yüksek Mühendisi / LİMAK İnş. San. ve Tic. Aş. Asfalt uygulama makinalarının Türkiye de en az bilinenleri ve uygulamada görülmeyeni olan malzeme kaldırma (Pick-up ) machines ve Malzeme Aktarma (Material Transfer Vehicles MTV )makinalarıdır. Bu makinaların uygulama alanları, kullanım özellikleri ve getirdiği faydalarını yakından tanıyalım. Pick-up machine olarak literatüre giren ve bizim asfalt kaldırma veya malzeme kaldırma olarak tanımlayacağımız makinalar; figure malzeme yığını gibi yola dökülmüş sıcak karışım asfaltı yerden finişer haznesine aktaran makinalardır. Malzeme kaldırma makinası ve finişer alttaki resimde görüleceği gibi tandem (katar) olarak çalışırlar. Asfalt serimin de süreklilik olması ve ağır yüklü damperli kamyonu itekleme gereği olmaması, serim kalitesini arttırmaktadır. Bu uygulamada asfaltın önce yere serilmesi sonra finişere aktarılmasında ısı kayıpları gözlendi. Bu da olumsuz yanı idi. Daha sonraları damperli kamyondan doğrudan BSK yı finişere aktaran pick-up makinaları gerçekleştirildi. Bu makinalarda sıcaklık dengesinde daha olumlu gelişme gözlendi. 24
Sıcak karışım asfaltın yola serilmesinde ise özel damperli kamyonlar kullanılmaktadır. Damper kasasının altında bulunan helezon sistemi damper içindeki asfaltı karıştırarak yola serer. Bu uygulamada asfaltın önce yere serilmesi sonra finişere aktarılmasında ısı kayıpları gözlendi. Lastikli asfalt finişerlerinin ABD de kullanımı paletli finişerlerden fazladır. Lastikli makinaların manevra kabiliyetinin ve serimin hızlı olması tercih edilmesine vesile olmuştur. Lastikli finişerlerin sıkıştırma özellikleri, paletli finişerlerden az olması ise dezavantajı olmuştur. Yere dökülen asfaltın kaldırma makinaları ile finişere aktarılması uygulaması damperli kamyonların ve asfalt plentinin kesintisiz çalışmasını ve ekonomiklik sağlaması sebebi ile bu sistem uzun süre devam etmiştir. Asfalt serimi ve yolda meydana gelen arızaların analizi neticesinde Malzeme Aktarma Makinalarının (MTV Material Transfer Vehicle) imal edilmesi fikri ortaya çıkmıştır. Roadtech firmasınca üretilen Shuttle Buggy türünün ilk örneği olması sebebi ile Malzeme Aktarma/ Besleme Makinalarının ismi gibi olmuştur. Süreç içinde Terex, Wirtgen firmalarınca üretimine başlanması ile dünyada bilinirliği ve tanınması fazlalaşmıştır. 25
Malzeme Aktarma Makinaları katar (tandem) veya parelel (ofset) çalışma imkanı verir. Böylelikle aynı anda iki serim doğrultusu takip edilir. İlk yapılan makinalarda kamyondan aktarılan BSK helezonlarla merkeze aktarılıp, bir kamyon boşaltma konveyörü ile simetrik olmayan döküm ağzından finişer besleme konveyörüne aktarılıyordu. Kullanılan konveyör sistemi finişerler de kullanılan ve asfaltçılar tarafından gelberi olarak adlandırılan çelik aşınma lamaları ile teşkil olunan zincir sistemidir. Konveyörün alt yüzeylerinde malzeme çelik aşınma plakaları üzerinden nakil edilmektedir. Bu makine ile arzu edilen tane ve sıcaklık dengesi sağlanamayınca bugün Shuttle Buggy olarak adlandırılan Malzeme Aktarma Makinası geliştirildi. Malzeme Aktarma Makinasının yapısını Shuttle Buggy örneği üzerinden inceleyecek olursak; Damperli kamyonun malzeme boşalttığı 8 tonluk giriş haznesi ve bu haznede bulunan helezon tipi karıştırıcı, sonrasında bir kamyon boşaltma konveyörü ( çelik lamalardan teşkil edilmiş zincir tahrikli) BSK (Bitümlü Sıcak Karışım- Sıcak karışım Asfalt) 25 tonluk karışım haznesine taşır. Karışım haznesinin altında bulunan 3 değişik adımlı (hatveli) helezon tekrar bir karıştırmayı temin eder ve yine çelik lamalı bir ara transfer konveyör ile asfalt finişeri yükleme konveyörüne gönderilir. (Alttaki resimde ara transfer konveyörü belirgin gösterilmemiştir. Diğer ticari markalarda aktarma konveyörlerinde özel techiz edilmiş band sistemleri kullanılmaktadır. Sıcak asfaltın bu bantlara yapışmaması içinde bantlar ısıtılmaktadırlar. 26
Karıştırma haznesinde bulunan 3 farklı hatveli (adım) (triple pitch auger) karıştırma helezonu, haznenin her bir tarafından malzemeyi sağ ve sol taraftan merkeze doğru aktarır. Bu esnada farklı tanecik yapı ve sıcaklığındaki malzemenin tam karışımı sağlanmış olur. Kısaca fiziksel yapısını tanıdığımız Malzeme Aktarma Makinalarının temin ettiği asfalt kaplamadaki faydaları ve bunların oluşum mekanizmalarını irdeleyelim. Bitümlü Sıcak Karışım; bilindiği gibi belli tane büyüklüğündeki kırılmış taşların belli oranlarda karışımlarının bitümle kaplanıp yola serilmesi ve sıkıştırılması ile oluşmaktadır. Başarılı bir BSK uygulamasında serilen malzemenin her yerinde aynı oranda tanecik ve ısı dağılımı gerekmektedir. Asfalt plentinden çıkan BSK nın sıcaklığı 160-170 C (Polimer modifiye Bitüm kullanılmasında ise 180 C) civarında dır. Bu malzemenin sıkıştırılması esnasında ise sıcaklığın 110 C nin altına düşmemesi gerekir. Bu sıcaklığın altında BSK yı sıkıştırmaya teşebbüs edersek yol kaplamasında çatlamalar meydana gelir. BSK nın serim kalitesini etkileyen iki etmen; segragasyon ( malzeme tanecik ayrışması) ve termal ( BSK nın sıcaklığındaki) dengesizlik dir. Bu iki unsura dikkat edilmemesi halinde yapılan asfalt kaplamanın ömrü azalırken, uzun vadede bakım ve onarım maliyeti artacaktır. Üstteki resimde klasik kamyon-finişer sistemi ile yapılan bir BSK uygulamasından sonra termal kameralar ile yapılan sıcaklık tespiti gösterilmektedir. Serim esnasında oluşan bu ısı farklılıkları neticesinde termal çatlaklar oluşur. Malzeme tanecik dağılımındaki ayrışmalar (segregasyon) silindirle sıkıştırmanın ideal şekilde yapılmasına mani olur. Asfaltın bünyesinde kalan hava boşluklarıda ilerde çatlama oluşumlarına yol açar. Tanecik dağılımı (gradasyon) ve termal dengesizlikliklerin oluşumu Asfalt plentinde başlar. Mikserden çıkan BSK stok silosuna veya kamyona boşaltılırken yer çekimi etkisi ile tanecik ayrışmasına uğrar. Daha sonrasında veya kamyon kasasında dış ortamla temas halinde bulunan yüzeyler iç kısımlara nazaran daha kolay ısı kaybederler. Kamyon seyir halinde iken üst kısımda rüzgar tesiri ile soğuma daha hızlı olur bazen de kabuklaşma meydana gelir. Kamyon kasası ile temasta olan kısımlar nispeten yavaş soğur, ortada kalan malzeme ise en az soğumaya uğrar. Silodan kamyona dolum esnasında iri tanecikler kenarlara yayılır. 28
Kamyondan finişere döküm esnasında ise finişerin haznesinin ön kısmına doğru tanecik ayrışması oluşur. Finişer konveyörü öncelikle merkezi çektiği için BSK hem ısıl hem de tanecik ayrışması gösteren malzemeyi helezonlara taşır. Malzeme aktarma makinalarında her iki haznesinde de helezonlar vasıtası ile karıştırma yapıldığı için sıcaklık dağılımında ve tanecik yapısında iyileşmeler görülür. Takip eden ısıl grafiklerde sırası ile band konveyör, Bantlı konveyör hattına karıştırıcı ilave edilmiş ve shuttle Buggy dizaynındaki Malzeme Aktarma Makinaları kullanımı ile yapılmış BSK seriminden sonra termal kameralar ile yapılmış çekim gözlenmektedir. Malzeme Aktarma Makinalarının başka bir faydası ise kamyonların serim için finişeri beklemeden doğrudan aktarma makinasına BSK yı boşalttıkları için daha az sayıda kamyon ile çalışma imkanı vermesidir. Finişerler başka bir araçı itmek zorunda olmadıkları ve de dur-kalk yapmadıkları için yolda ondülasyon problemleri de meydana gelmemektedir ve serim hızının artmasından dolayı iş takviminde ilerleme sağlanmaktadır. 30
Örnek Kamyon Döngüsü Hesaplamaları Standart serim Malzeme Aktarma Makinası ile Tesiste gecikme 0 dk 0 dk Asfalt tesisinde yükleme süresi 1 dk 1 dk.. Kantar fişi ve numune alma süresi 5 dk 5 dk Serim yerine ulaşım süresi 20 dk. 20 dk. Serim yerinde bekleme 15 dk. 0 dk. Kamyon değişimi 2 dk. 0 dk. Damper boşaltma 3 dk. 2 dk. Asfalt tesisine dönüş 20 dk. 20 dk. Toplam beher kamyon döngüsü 66 dakika 48 dakika Kamyon başına maliyet döngüsü 66,00 $ 48,00 $ Ton başına maliyet (20 ton yükleme) 3,30 $ 2,40 $ Yükle Kamyon sefer sayısı gün 9 12 Günlük gerekli toplam sefer sayısı 120 120 Gerekli günlük kamyon sayısı 14 10 Malzeme Aktarma Makinaları ile farklı uygulamalarda faydalanma imkanı vardır. İki yol arasında Jersey bariyerle yol bölmesi yapılmış ise bariyerler arasını peyzaj için toprak doldurma, yol kenarında hendek doldurma veya kaldırım asfaltlamasında çalışacak mini finişerlerin beslenmesini sağlamak. Yine bu makinaya windrow head denilen yola figüre gibi serilmiş BSK yı yükleyecek ataşman takılabilir. Yüksek gerilim hatlarının altında, tünel veya üst geçit altlarında veya döner kavşak uygulamalarında finişerlere manevra serbestisi sağlamada yararlı olurlar. Finişer yükleme bandı sağ ve sol tarafa 55 derecelik bir yükleme alanı taramasına müsaade eder. Kazınmış yolda asfalt seriminde kamyonların asfalt yapıştırıcısı (emülsiyon) üstünde gitmemesini, hizalama teli (string line) hattına müdahil olmamayı sağlar. Kaynaklar. Roadtech (Astec) / Essa Cedarapids (Terex) Vögele (Wirtgen) internet siteleri 32
Makina Kırılması Sigortası ve Operatör Hakan BULUT / Sigorta Eksperi / Kuzgun Ekspertiz Makinaların ekonomik ömrünü belirleyen etmenlerin başında bakımdan sonra sigorta teminatı altına almak gelmektedir. Makina Kırılması Sigortası özellikle hareketli iş makinaları için düzenlenen "geniş kasko klozu" da düşünüldüğünde oldukça geniş bir teminat sunmaktadır. Ancak ister sigorta kapsamında düşünülsün ister dışında özellikle hareketli iş makinaları; yükleyici, ekskavatör, dozer, greyder vb. makinalar için önemli olan bir başka faktör ise operatördür. Operatörün niteliği makina açısından, belgelendirilmesi ise sigorta açısından önemlidir. Sigorta açısından operatör hataları teminat altındadır ancak sigorta şirketleri düzenledikleri makina kırılması poliçelerinde, operatörlerin Milli Eğitim Bakanlığınca operatör belgesi vermeye yetkili kuruluşlar tarafından düzenlenen kurslar neticesinde verilen operatör belgesini teminatın geçerli olması için ön koşul olarak belirtmektedir. Bununla ilgili hasarın teminat dışında kaldığı durumlar yaşanmaktadır. Sigorta Tahkim Komisyonu'na ulaşan bir hasarda, makinanın operatör belgesine sahip olmayan biri tarafından kullanılması neticesinde oluşan hasarın sigorta şirketince karşılanmadığı anlaşılmaktadır. Poliçede buna dair bir koşul belirtilmiş ise sigortalının yapacağı çok fazla bir şey yoktur. Elbette herhangi bir belge değil yetkili kuruluşlardan alınmış, kullandığı makinayla ilgili bir belgeye sahip olması gerekir operatörün. Başka bir husus ise, bir açıdan sigortayı da ilgilendirmektedir, operatör niteliğidir. Bir makinayı kullanabilmek her durumda yeterli değildir. Yine Sigorta Tahkim Komisyonu'na ulaşan bir uyuşmazlıkta operatör taş ocağında çalışmakta olan bir makinayı kullanmaktadır. Yemek molası sırasında makinayı tehlikeli bir biçimde park eder ve makinanın üzerine düşen kayalar makinanın önemli ölçüde hasar görmesine neden olur. Şantiyelerde, makina parklarında, araçların, makinaların park edilmesi hususu da önem taşımaktadır. Burada yine operatöre çok fazla görev düşmektedir. Yine yaşanan bir olayda; sürmekte olan bir hes inşaatında gelişi güzel şantiye sahasına bırakılan araçların bulunduğu zemindeki toprak, derivasyon tünelinden çıkan suyu yönlendiren setin yıkılması sonucu sularla birlikte kaymaya başlamış, o karışıklıkta araçlar kımıldatılamadığı için çoğu sele kapılarak kullanılamaz hale gelmiştir. Yine poliçelerde inşaat sahası, şantiye sahasında araçların, malzemelerin nasıl bulundurulacağın kurallara tabi olduğu, buna uyulmamasının hasarın teminat dışı kalmasıyla sonuçlanacağı belirtilmektedir. Operatörlük belgesi veren kuruluşlardaki eğitimin kalitesi bu açıdan belirleyicidir. Niteliksiz operatörlerin yol açtığı hasarlar sigorta poliçelerinde ödenecek primlerin ciddi biçimde artmasına yol açmaktadır. Makina parklarında bulunan makinaları amacının dışında kullanan, zorlayan şirketler de yine hem makinaların ekonomik ömrünü kısaltmakta hem de sigorta primlerinin karşılanamayacak biçimde artmasına neden olmaktadır. 34
Toplumumuzda Güvenlik Kültürü Dünyada ve ülkemizde iş sağlığı ve güvenliği konularında gelişmeler yaşanmaktadır. Sanayinin yoğun olduğu ülkelerde, iş sağlığı ve güvenliği, yalnızca çalışma ortamıyla sınırlı olmayıp, yaşam, dinlenme, eğitim, hastane gibi toplumun tüm kesimine yayılmış durumda ve yaşam alanlarının her yerinde etkisini hissettirmektedir. Halil OLKAN / Makine Yüksek Mühendisi Yasaların uygulamasında görülen aksaklıkların sosyal taraflarca tartışılarak, yasaların yeniden yapılandırılması, uygulanma zorluklarını ortadan kaldırmakta ve uyumluluğu sağlamaktadır. Ülkemizde de 2003 yılından beri izlenen yoğun çalışmalarla, işçilerin çalışma hayatları düzeltilmeye çalışılmıştır. 6331 sayılı iş sağlığı ve güvenliği kanunu ile tüm çalışanların çalışma ortamları düzenlenmesi hedeflenerek kanun ve yönetmelikler çıkartılarak toplumumuzda güvenlik kültürü oluşturulmaya çalışılmaktadır. Toplumumuzda çalışma hayatının düzenlenmesi 1865 yılında Ereğli kömür havzasında çalışan işçilere yönelik Dilaver Paşa Nizamnamesi, Cumhuriyet döneminde 1921 yılında 151 sayılı Ereğli havzai Fahmiye Maden Ameliyesi Hukukuna Yönelik Kanun ile başlamış günümüze kadar birçok mevzuat değişiklikleriyle gelmiştir. Toplumumuzda kurallar koymakla bir yere varamayacağımız gerçeğiyle yüz yüzeyiz. Konu ile ilgili bilgi ve deneyim sahibi olsak da kurallara uyma noktasında eksiklerimiz olduğu gerçeğini kabul etmemiz gerekmektedir. Maalesef mevzuat uygulamalarında işveren yasaya zorunluluktan uymaya çalışmakta, çalışanlar ise bana bir şey olmaz mantığıyla hareket ederek uyum sağlanmaya çalışmaktadır. SGK istatistiklerine göre 2010 yılında meydana gelen 62.903 iş kazası sonucu 1.444 kişi hayatını kaybetmiştir. Avrupa da iş kazalarında birinci sırada gelmekteyiz, kaybettiğimiz değerleri düşündükçe üzülüyoruz fakat çabuk unutuyoruz. Toplum olarak kurallara uyma noktasında çok yolumuz olduğu gerçeğiyle karşı karşıyız. Dostlar alışverişte görsün mantığını bırakmamız gerekmektedir. Toplumumuzda; Güvenlik kültürünün oluşması için tüm tarafların kendisine çeki düzen vermesi gerekmektedir. Basit fakat acı bir örneği yorumsuz olarak resimde görmekteyiz. İşveren; iş sağlığı ve güvenliğinin ne olduğunu, işletmesine neler kazandıracağını öğrenmeli, kanun, yönetmelik ve kuralları zorunluluktan ziyade, uygulamanın gerekli olduğuna inanarak hayata geçirmeli, eğitim, önleme, denetleme faaliyetlerini artırmalı, çalışanlar kabulleninceye kadar gayret etmeli, işyerine iş sağlığı ve güvenliğini kurallarını oturtmalıdır. Çalışanlar; iş sağlığı ve güvenliğini kurallarını benimsemeli, eğitimlerde aldıkları bilgileri iş yaşamında uygulamalı, kurallara iş-veren talimatını yerine getirmekten ziyade, kendi sağlığı ve güvenliği için olduğunu bilmeli ve kurallara uyduğu sürece sağlıklı kalacağını inanmalıdır. Devlet; iş sağlığı ve güvenliği yasa ve kurallarını denetleme göreviyle birlikte, uygulamalı eğitimlerle işveren ve çalışanlara anlatmalı, iyi işletmeleri desteklemeli ve bu işletmelerin kendilerini diğer işletmelere anlatmasını sağlamalı, geleceğin çalışanlarına ilköğretimden itibaren ulaşmalıdır. İş sağlığı ve güvenliği kuralları, insanlarımız tarafından benimsenmeli, davranışlarımızla bütünleşmeli, toplumumuzda kültür halini almalıdır. 36
Hidrolik Sistemlerde Kirlilik Olayı Kirlenme Tipleri Kirlenme Nedenleri ve Korunma Yolları Yrd.Doç.Dr. H. Sevil ERGÜR - Cenk ÖZKURT / Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Hidrolik sıvıların temel görevleri sırasıyla; enerji transferi, hareketli parçaları sıvılaştırma, ısı transferi ve hareketli parçalar arasında sızdırmazlık sağlama şeklinde özetlenebilir. Bunların herhangi birisinin sağlanmaması, üretim hattının durmasına ve sonuçta üretim kayıplarına neden olur. Tıkanma, sıvının kimyasal özelliklerinin bozulması, parçaların aşınması ve korozyona uğraması, katkıların özelliğini kaybetmesi ve viskozite özelliğinin bozulması gibi olumsuz reaksiyonlar, hidrolik sıvının sıralanan görevleri istendiği ölçüde yerine getirmemesinin en önemli sebeplerindendir. Bu olumsuzlar sıvı kirlenmesi olayını başlatır. İçerisinde kirli sıvı dolaşan bir hidrolik sistem, ideal performansa ulaşamaz. 1. Sıvı Kirliliği Nedir? Kirlilik, bazik sıvı ve katkı maddeleri dışında, sıvıya karışan her türlü katı, sıvı ve gaz halindeki maddelerin katılması olarak tanımlanabilir. Şekil 1' de verildiği gibi kirlilik, katı maddeler şeklinde oluşabileceği gibi, köpürme ile sıvıya hapsedilen gaz, sıvıya karışan su gibi sıvı maddeler ve yumuşak yapıda malzemelerle de oluşabilir [1]. Şekil 1. Kirlilik tipleri [2] 40
Bunlardan katı partikül kirliliğindeki sert partiküller aşınmaya, yumuşak partiküller de kısmen zarara yol açabilir. Sert partiküller hemen çabuk temizlenemediğinde, güç sistemlerinde hasara neden olabilir. Alınan önlemlerle kirleticilerin sisteme girişi azaltılabilir. Kirlilik oluşumda, partiküllerinin sertliği değil, kirleticilerin sayısı ve boyutlarının dağılımı önemli bir rol oynamaktadır. Yeni kurulmuş herhangi bir sistem içerisindeki tanecik sayısı, belirli bir süre çalıştırılmış sistemdeki parçacık sayısıyla farklılık gösterebilir. Yeni sistemlerde, filtreleme ile kirlilik boyutları küçültülür ve kirlilik azaltılabilir. Birkaç işlem sonrası partikül çıplak gözle Şekil 2. Güç sisteminin kirlilik yönetimli ve kirlilik yönetimsiz temizlenmesi [3] görülemeyecek kadar küçülebilir. Şekil 2 deki gibi, kirlilik yönetimi olmayan bir sistemdeki kirlilik seviyesi, kirlilik yönetimi olan sisteme göre, çok daha yüksektir [2]. Hidrolik sistemlerin en az %75 inin arızalanma sebebi, kirlenme ve yıpranmış akışkandır. Kirlilik etkisiyle, akışkanın bozulması ve yıpranmasının yanı sıra, hidrolik sistemlerde farklı arıza tiplerinin de oluşmasına neden olur. Örneğin yıpranmış valflerin, akış kontrolü ve basınç ayarlaması özelliklerini kaybederek, boşuna güç harcanmasıyla birlikte, verim azalacaktır. Kirlilik kaynakları; üretim sürecini, hidrolik akışkanları, çevresel etkilenmeyi, sistem aşınmasını ve bakımı içerir [4]. 2. Kirliliğin Nedenleri Hidrolik sistemlerde arızaların sebebi, akışkandaki kirlenme ve bozulmalardır. Sistemdeki kirli akışkan, üretim kayıplarına, ekipman değiştirme ve bakım maliyetlerinin artmasına, sıvı değişim periyodunun kısalmasına, hurda oranlarındaki artışa, pahalı kullanım ve satışa neden olur. Akışkandaki kirlilik, hidrolik sıvıdan beklenen enerji iletiminin sorunsuz sağlanması, hareketli iç parçalar arasındaki sıvılaşma görevi, ısı transferinin sağlanması ve hareketli parçaların birbirleri arasındaki sızdırmazlık toleransının sağlanması şeklinde özetlenen dört önemli işleve engel olabilir. Bu işlevlerin herhangi birisinde meydana gelecek sorun, hidrolik sistemin tasarlandığı şekilde görevini yerine getirmesine engel olacağı için, zaman ve işgücü kayıpları ortaya çıkar. Koruyucu bakımla, plansız zaman kayıpları ortadan kaldırılabilir ya da azaltılabilir. Hidrolik sistem kirleticileri, katı veya sıvı parçacık içerebilir. En çok bilinen hidrolik sistem kirleticisi, sudur. Katı parçacıkların, sıvı ile kimyasal bir reaksiyona girmesi veya birikmesiyle sistem kirlenebilir. Suyun kirletici olarak gösterdiği davranışı, sisteme göre değişir. Su, akışkan ile emülsiyon oluşturabilir ya da kısmen birbiri ile karışabilir. Tasarım hataları, bakım, üretim ve akışkan doldurma işlemleri, sisteme suyun girmesine neden olabilir. Üstü açık akışkan kaplarının uygunsuz depolanması ve sisteme yetersiz akışkan transferi, ciddi kirlilik problemlerine neden olabilir. Kirleticiler, sistemlere havalandırma deliklerinden ve kirlenip değiştirilmiş ekipmanlardan girer. Çevresel kirleticiler ise, emme hattından girer ve sızdırmaz hazneler, emniyet valfi, yüksek verimli havalandırma filtreleri yardımıyla ve uygun depolama yapılmasıyla sisteme girişi engellenir. Su içeren tüm akışkanlar için tasarlanan sistemler dışındaki diğer tüm hidrolik sistemlerde, nem oluşumu zararlıdır. Açık havada depolanan kaplar üzerinde biriken suyun girmesini önlemek amacıyla, kap kapaklarının sızdırmazlığı periyodik olarak kontrol edilmelidir [3]. 41