Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 80-98 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 21.11.2016 15.12.2016 Doç. Dr. Veysi GÜNAL * Harran Üniversitesi vgunal@harran.edu.tr Doç. Dr. Mehmet Sait ŞAHİNALP Harran Üniversitesi sahinalp@harran.edu.tr Prof. Dr. Necmettin ELMASTAŞ Harran Üniversitesi elmastas@harran.edu.tr TÜRKİYE NÜFUSUNUN DOĞDUĞU İLE GÖRE DAĞILIMI (1950-2015) 1 Öz Bu çalışmada illerde doğan nüfusun, Türkiye toplam nüfusundaki payı ve değişimi (1950-2015) ele alınmıştır. Ayrıca illerde doğan nüfusun başka ilde, yani doğduğu il dışında ikamet etme oranı ve toplam il nüfus ile karşılaştırılması da incelenmiştir. Elde edilen sonuçlardan biri, payın dağılımında illerin sıralamasının değişimi ile ilgilidir. 1950 yılında Türkiye toplam nüfusunun doğduğu il bağlamında Konya (%3.7), İstanbul (%3.5), Ankara (%3.1), İzmir (%2.9) ve Sivas (%2.8) şeklinde olan ilk beş il sıralaması, 2015 yılında İstanbul (%9.7), Ankara (%4.4), İzmir (%3.3), Konya (%2.8) ve Adana (%2.6) şekline dönüşmüştür. Genellikle doğum * Sorumlu yazar. 1 Bu çalışma 13-15 Temmuz 2016 tarihleri arasında Avusturya-Viyana da düzenlenen ISTEC-International Science and Technology Conference nda sözlü bildiri olarak sunulmuş ve sempozyum bildiri kitapçığında özet olarak yayınlanmıştır.

oranlarının fazla olduğu ve yoğun göç almasından dolayı, nüfusun artış hızının yüksek oranda gerçekleştiği illerin payı da yüksek olmaktadır. İllerde doğan nüfusun başka ilde ikamet etme oranında da özellikle göçlerin büyük etkisi olmuştur. Henüz göç hareketliliğinin yoğun bir şekilde başlamadığı 1950 yılında, illerde doğan nüfusun önemli bir bölümünün doğduğu ilde ikamet ettiği anlaşılmaktadır. 2015 yılında ise, ilde doğup da, başka ilde ikamet edenlerin oranının tüm illerde genel olarak yüksek olduğu ve ayrıca iller arasındaki farkın da açıldığını söylemek mümkündür. Buna göre, 1950 yılında, doğduğu il dışında ikamet etme oranı bağlamında Doğu Karadeniz ve Trakya daki iller, yüksek oran ile ön plana çıkmaktadır. 2015 yılına gelindiğinde, yüksek oranların özellikle İç Anadolu Bölgesinin doğu yarısı (Yukarı ve Orta Kızılırmak Bölümleri), Doğu Anadolu ve Karadeniz bölgesi illerinde daha belirgin olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim bu illerde doğan nüfusun %60 sından fazlası, yoğun bir şekilde göç vermeleri sonucunda, başka illerde ikamet etmektedir. İllerde doğan nüfusun toplam il nüfusundaki oransal karşılaştırması, başka bir ifade ile, ilde doğan nüfusun il nüfusundan oransal anlamda ne kadar az veya yüksek olduğuna bakıldığında 1950 ile 2015 yılları arasında farklılıklar olduğu görülmektedir. 1950 de illerin sahip olduğu oranlarda aradaki farkın çok yüksek olmadığı, buna karşın 2015 yılında farkın çok açıldığını söylemek mümkündür. Genel itibariyle ifade etmek gerekirse, göçün az verildiği illerde il nüfusu lehine, göçün fazla olduğu illerde ise Türkiye deki toplam il doğumluların lehine bir durum görülmektedir. 81 Anahtar kelimeler: Nüfus, nüfus coğrafyası, Türkiye nüfusu, nüfusun doğum yeri DISTRIBUTION OF TURKEY POPULATION ACCORDING TO THE BIRTH OF PROVINCE (1950-2015) Abstract In this study, it is discussed the changes in the share of provinces (1950-2015) in Turkey population. Also, it is examined the residential rate in other provinces of population and the comparison with the total population. According to the results, it has been change proportionally in the ranking of provinces between 1950-2015. In 1950, While the first five province was Konya (3.7%), İstanbul (3.5%), Ankara (3.1%), İzmir (2.9%) and Sivas (%2.8), it has changed as İstanbul (9.7%), Ankara (4.4%), İzmir (3.3%), Konya (2.8%) ve Adana (2.6%) in 2015. Generally, the share of the provinces which birth rates and growth rate of the population are high is more than other provinces. The migrations have been also effective in residential rate in other provinces of population. In 1950, a large proportion of Turkey s population was resided in the birthplace. Because, the migrations were not high in this period. In 2015, the residential rate in other provinces of population has increased in all provinces. Also, the difference between the provinces has increased. The higher residantel rates of outside of birth province were East Black Sea and Thrace in 1950. It has seen the highest rates especially in the provinces of eastern of Central Anatolia (Upper and Middle Kızılırmak Departments), Eastern Anatolia and Black

Sea Regions in 2015. Really, in these provinces, the more than 60% of the population birth in this provinces has lived in another provinces. Because, it has migrated too much from these provinces to others. When the population birth in provinces compared with the total population of the provinces, it has observed difference between 1950 and 2015. While there wasn t much difference between provinces in 1950, the difference increased in 2015. Generally, the total population of the provinces has higher than provincial births in provinces which migration is less. Despite that, the population birth in provinces has higher than total population of the provinces which the migration is high. Keywords: Population, geography of population, Turkey s population, birthplace of population GİRİŞ Türkiye nüfusunun doğduğu ile göre dağılımı ve özelliklerini belirleyen temel etmen illerdeki doğum oranlarıdır. Bununla birlikte sözü edilen doğum oranları da, çoğunlukla göç hareketleri sonucunda oluşan nüfus büyüklüğü ve toplam doğurganlık hızındaki gelişmeye bağlı olarak değişim göstermektedir. Bu bağlamda değerlendirildiğinde doğurganlık hızı, il nüfuslarının artışında ve Türkiye nin toplam nüfusunda ilin payını etkileyen önemli bir unsurdur. Türkiye de toplam doğurganlık hızı 1960 lardan beri genel olarak sürekli düşmektedir. Nitekim, 1963 te 6.3 olan toplam doğurganlık hızı (TDH), 1973 te 4.7 ye, 1980 de 3.4 e, 2000 yılında 2.5 e, nihayet 2003 te 2.2 ye gerilemiştir (Özgür, 2004: 1-3). 2010 yılında 2.03 e gerileyen (Yakar, 2012: 386), toplam doğurganlık hızı 2014 te 2,18, 2015 te ise 2,14 olarak gerçekleşmiştir (TUİK, 2016a). Bununla birlikte iller arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. 2000 yılında 2.5 olan ülke ortalaması, illere göre 1.66 (Edirne) ile 7.06 (Şırnak) arasında değişmiştir (Özgür, 2004: 1). Türkiye deki doğurganlık hızında ortalama değer düşmesine rağmen, benzer yapının 2015 yılında da devam ettiği görülmektedir. Gerçekten de toplam doğurganlık hızının en yüksek olduğu iller Şanlıurfa (4.38), Şırnak (4.01), Ağrı (3.80) ve Siirt (3.55) olmuştur. En düşük olduğu iller ise genellikle batı illeri olmuştur. 1.53 çocuk ile Edirne ve Çanakkale son sıralarda yer alırken, bu illeri Kırklareli (1.54) ve Eskişehir ile Zonguldak (1.55) izlemiştir ((TUİK, 2016a). Buna göre doğurganlık hızı Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinde yüksek, Marmara ve Ege bölgelerinde ise düşük değerler göstermektedir. Gerek göçler, gerekse doğum oranları bölge ve illerdeki yıllık nüfus artış hızını etkilemektedir. Nitekim 2000-2010 döneminde ülke nüfusunun yıllık artış hızı 8.4 düzeyinde gerçekleşirken, Marmara ( 23.1) ve Güneydoğu Anadolu bölgesindeki artış ( 13.9), ortalamadan yüksek olmuştur. Karadeniz ( -11.3) ve Doğu Anadolu ( -6.1) bölgesindeki artış hızı negatif olmuş, Ege ( 8.1) ve Akdeniz ( 7.9) bölgeleri ise ortalamaya yakın değerler göstermiştir. İç Anadolu Bölgesindeki artış hızı da çok düşük kalmıştır ( 1.1). (Yakar, 2012: 387). Bölgesel bağlamda ortaya çıkan farklılığı, iller arasında da görmek mümkündür. Nitekim 2014-2015 arasını kapsayan dönemde 13.4 olan Türkiye nin yıllık artış hızı, illerde değişkenlik göstermekte ve genellikle Marmara ve Güneydoğu Anadolu bölgesi illeri ortalamadan yüksek değerlere sahip olmaktadır. Buna karşın özellikle Karadeniz Bölgesi illeri, Gümüşhane hariç ( 34.2), negatif artış hızı veya ortalamadan düşük artış hızına sahip illeri oluşturmaktadır (TUİK, 2015). 82

Yıllık artış hızındaki yüksek oranlar bazı illerde nüfusun kümelenmesine neden olmaktadır. Bu bağlamda 2015 yılı itibariyle,türkiye nüfusunun %18,6 sının ikamet ettiği İstanbul, 14 milyon 657 bin 434 kişi ile en çok nüfusa sahip olan il oldu. Bunu sırasıyla %6,7 (5 milyon 270 bin 575 kişi) ile Ankara, %5,3 (4 milyon 168 bin 415 kişi) ile İzmir, %3,6 (2 milyon 842 bin 547 kişi) ile Bursa ve %2,9 (2 milyon 288 bin 456 kişi) ile Antalya illeri takip etti. Bayburt ili ise 78 bin 550 kişi ile en az nüfusa sahip il olmuştur (TUİK, 2016b). Sonuç olarak Türkiye de doğurganlık seviyesinin hızlı bir şekilde azalması (Eryurt, vd, 2013:129-156), buna karşın toplam nüfusun büyüklüğünde sürekli bir artışın oluşması, (Koç, vd: 2010) yanında, söz konusu değişimde bölgesel farklılıkların bulunması (Tandoğan, 1998; Kasarcı, 1996:247-266; Özgür, 1998; Özgür, 2003:45-53; Yüceşahin, 2009:1-25; Üçler ve Kızılkaya:28-43) ve göçlerin yapısı/özellikleri (Bülbül ve Köse, 2010:75-94; Koçak ve Terzi, 2012:163-184; Özdemir, 2012:1-18; Işık, 2009:27-37) Türkiye deki toplam nüfusun doğduğu illere göre dağılımını etkilemektedir. Bu çalışmada da, yukarıda kısaca izah edilen demografik özelliklerin (doğurganlık hızı, yıllık artış hızı, nüfus büyüklüğü) etkilediği nüfusun, doğduğu ile göre dağılımı incelenmiştir. 1950-2015 yılları arasını kapsayan araştırmada Türkiye nüfusunun (sadece Türkiye doğumlular) doğduğu ile göre dağılımı, il doğumluların başka ilde ikamet etme oranları ve yine il doğumluların toplam il nüfusu ile kıyaslaması yapılmıştır. Önceki dönemlere ait verilerin bulunmaması, 1950 yılının başlangıç yılı olarak ele alınmasına neden olmuştur. Ayrıca bu çalışma hazırlanırken yurtdışı doğumlular ve bilinmeyenlerin miktarı hesaplamaya dahil edilmemiştir. 83 1. Nüfusun doğduğu illere göre dağılımı Türkiye doğumlu nüfusun doğduğu ile göre dağılımında birkaç husus dikkat çekmektedir. İlk husus en fazla payı olan iller ile ilgilidir. Bu bağlamda 1950 yılından 1980 e kadar olan dönemde Konya doğumluların (Konya da ve başka ilde ikamet eden Konya doğumluların toplamı) ön plana çıktığı görülmektedir. Nitekim Konya doğumlular 1950 de %3.7, 1960 da%3.8, 1970 de %3.8 ile tüm iller içinde en fazla paya sahip olan il olmuştur. 1980 yılından itibaren İstanbul doğumlular, gerek miktar, gerekse pay olarak ilk sıraya yerleşmeye başlamıştır. Nitekim bu yıldan itibaren Konya doğumluların toplamdaki payı sabit kalmaya başlamış, buna karşın İstanbul ve Ankara nın payı artmıştır. Öyle ki, bu artış İstanbul için sürekli olmuş ve 1980 yılında %4.6 olan pay, 1990 da %5.6, 2000 de %6.6 ve 2015 de %9.7 ye ulaşmıştır. Buna göre 1950 yılında Konya (%3.7), İstanbul (%3.5), Ankara (%3.1), İzmir (%2.9) ve Sivas (%2.8) şeklinde olan ilk beş il sıralaması 2015 yılında İstanbul (%9.7), Ankara (%4.4), İzmir (%3.3), Konya (%2.8) ve Adana (%2.6) şekline dönüşmüştür. Gerek 1950 gerekse 2015 yılında söz konusu iller dışında başka illerin de payının yüksek olduğu görülmektedir. Nitekim 1950 yılında toplam nüfus içinde %2 ve üzeri paya sahip olan iller, ilk beş il dışında, Balıkesir (%2.7), Malatya (%2.5), Trabzon (%2.4), Bursa (%2.4), Erzurum (%2.3), Kastamonu (%2.3), Adana (%2.2), Kütahya (%2.2), Kayseri (%2.1), Samsun (%2.1), Kocaeli (%2.1) ve Kars (%2.0) tır. 2015 yılında ise durum değişmiş ve %2 den fazla payı olan iller, ilk beş il dışında, Şanlıurfa (%2.8), Diyarbakır (%2.5), Bursa (%2.4), Gaziantep (%2.3), Samsun (%2.1) ve Hatay (%2.1) olmuştur. Bu değişimde dikkat çeken çeşitli hususlar bulunmaktadır. Birincisi %2 lik paya sahip olan illerin değiştiğidir. Gerçekten de Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin bazı illeri 2015 yılında bu listeye girmiştir. İkincisi söz konusu paya sahip illerin

sayısındaki gerilemedir. 1950 yılında 17 il %2 den fazla paya sahip iken, 2015 yılında 11 ile gerilemiştir. Üçüncüsü ise bu illerin toplam Türkiye doğumlulardaki payındaki değişimdir. 1950 yılında bu illerin toplam payı %43,3 iken, 2015 yılında 37.0 a gerilemiştir. Diğer özellik de geride kalan ve doğum yeri bağlamında Türkiye nüfusunun %63,0 ünü oluşturan diğer 70 ilin payının %2 nin altında olmasıdır. Türkiye doğumlu toplam nüfus içinde illerin payları 1950 ile 2015 yılları arasındaki farklı bir gelişim yapısına sahip olmuştur. Söz konusu dönemde payın gelişiminde illeri çeşitli gruplara ayırmak mümkündür. Buna göre payı sürekli artan en önemli iller İstanbul, Şanlıurfa ve Diyarbakır olmuştur. Nitekim İstanbul un payı %3,5 ten %9.7 ye, Şanlıurfa nın %1.5 ten %2.8 e, Diyarbakır ın ise %1.4 ten %2.5 e ulaşmıştır. Daha düşük oranlarda da olsa, Ankara, Hatay, Mersin, Van, Ağrı, Bitlis, Hakkâri, K.Maraş, Muş gibi illerin de payı artış göstermiştir. Tablo 1: Türkiye doğumlu nüfusun doğduğu ile göre dağılımı (%) SAYIM YILLARI SAYIM YILLARI 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2015 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2015 Adana 2,2 2,5 2,7 3,0 3,0 2,4 2,6 Konya 3,7 3,8 3,8 3,8 3,4 3,5 2,8 Adıyaman - 0,9 1,0 1,0 1,2 1,3 1,1 Kütahya 2,2 1,4 1,3 1,2 1,1 1,1 0,9 A.Karahisar 1,9 1,8 1,8 1,6 1,6 1,5 1,2 Malatya 2,5 1,6 1,7 1,7 1,6 1,7 1,4 Ağrı 0,8 0,8 0,9 1,0 1,0 1,1 1,2 Manisa 2,4 2,2 2,1 2,0 1,9 1,8 1,7 Amasya 0,8 0,9 0,9 0,8 0,8 0,7 0,6 K.Maraş 1,5 1,6 1,7 1,9 1,9 1,8 1,8 Ankara 3,1 3,4 3,8 4,4 3,8 3,9 4,4 Mardin 1,4 1,4 1,5 1,6 1,4 1,6 1,5 Antalya 1,6 1,6 1,7 1,7 1,6 1,7 1,7 Muğla 1,2 1,2 1,1 1,0 0,9 0,9 0,8 Artvin 0,9 0,8 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 Muş 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 0,9 Aydın 1,5 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 Nevşehir - 0,8 0,8 0,7 0,6 0,6 0,5 Balıkesir 2,7 2,5 2,3 2,1 1,8 1,6 1,4 Niğde 1,7 1,3 1,3 1,3 0,7 0,7 0,6 Bilecik 0,7 0,6 0,5 0,4 0,4 0,3 0,2 Ordu 1,9 2,0 2,0 2,0 2,0 1,9 1,5 Bingöl 0,5 0,5 0,6 0,6 0,6 0,6 0,5 Rize 1,2 1,2 1,2 1,1 1,0 0,9 0,7 Bitlis 0,5 0,5 0,6 0,7 0,7 0,8 0,7 Sakarya - 1,2 1,2 1,2 1,2 1,1 1,1 Bolu 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 0,5 0,5 Samsun 2,1 2,2 2,3 2,4 2,3 2,2 2,1 Burdur 0,7 0,7 0,7 0,6 0,5 0,5 0,4 Siirt 0,8 0,9 0,9 1,1 0,7 0,7 0,7 Bursa 2,4 2,3 2,2 2,1 2,1 2,1 2,4 Sinop 1,2 1,1 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 Çanakkale 1,4 1,2 1,1 1,0 0,8 0,7 0,6 Sivas 2,8 2,8 2,6 2,5 2,3 2,1 1,6 Çankırı 1,2 1,1 1,0 0,9 0,9 0,7 0,5 Tekirdağ 0,9 1,0 0,9 0,8 0,7 0,7 0,7 Çorum 1,8 1,8 1,7 1,7 1,5 1,4 1,2 Tokat 1,9 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,3 Denizli 1,8 1,7 1,7 1,5 1,4 1,3 1,2 Trabzon 2,4 2,5 2,4 2,2 2,1 2,1 1,6 Diyarbakır 1,4 1,5 1,6 1,8 2,1 2,4 2,5 Tunceli 0,5 0,6 0,6 0,5 0,5 0,4 0,3 Edirne 1,0 1,0 0,9 0,8 0,7 0,7 0,6 Şanlıurfa 1,5 1,6 1,7 1,8 2,2 2,6 2,8 Elazığ 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 0,9 Uşak - 0,8 0,7 0,6 0,6 0,5 0,5 Erzincan 1,1 1,1 1,0 0,9 0,8 0,8 0,6 Van 0,7 0,8 0,9 1,1 1,3 1,5 1,7 Erzurum 2,3 2,2 2,2 2,2 2,2 2,2 1,9 Yozgat 1,6 1,6 1,6 1,5 1,4 1,5 1,1 Eskişehir 1,2 1,2 1,2 1,1 1,1 1,0 0,9 Zonguldak 2,0 2,0 1,9 2,0 1,9 1,0 1,0 Gaziantep 1,7 1,7 1,8 1,9 2,1 1,8 2,3 Aksaray - - - - 0,7 0,7 0,6 Giresun 1,7 1,7 1,7 1,5 1,4 1,3 1,0 Bayburt - - - - 0,4 0,3 0,3 Gümüşhane 1,2 1,1 1,1 1,0 0,6 0,5 0,4 Karaman - - - - 0,4 0,4 0,3 Hakkari 0,2 0,3 0,3 0,4 0,3 0,4 0,4 Kırıkkale - - - - 0,6 0,7 0,5 Hatay 1,4 1,6 1,7 1,8 1,9 1,9 2,1 Batman - - - - 0,6 0,8 0,9 Isparta 1,0 1,0 1,0 0,9 0,9 0,8 0,6 Şırnak - - - - 0,5 0,6 0,7 Mersin 1,6 1,6 1,6 1,7 1,8 1,9 1,9 Bartın - - - - - 0,4 0,4 İstanbul 3,5 3,5 3,6 4,6 5,6 6,6 9,7 Ardahan - - - - - 0,5 0,5 İzmir 2,9 2,9 2,8 2,9 3,0 3,0 3,3 Iğdır - - - - - 0,3 0,4 Kars 2,0 2,1 2,1 2,1 2,0 1,0 0,9 Yalova - - - - - 0,1 0,1 Kastamonu 2,3 1,9 1,6 1,5 1,2 1,0 0,8 Karabük - - - - - 0,4 0,4 Kayseri 2,1 1,9 1,9 1,9 1,8 1,7 1,7 Kilis - - - - - 0,3 0,3 Kırklareli 0,7 0,8 0,7 0,7 0,6 0,5 0,4 Osmaniye - - - - - 0,7 0,7 Kırşehir 1,0 0,8 0,8 0,7 0,7 0,6 0,5 Düzce - - - - - 0,5 0,5 Kocaeli 2,1 0,9 0,9 0,9 1,0 1,0 1,3 TOPLAM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kaynak: DİE. 1950-2000 Genel Nüfus Sayımları ve TUİK. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2015 Sonuçları ndan hesaplanarak elde edilmiştir. 84

Payı artan illere karşın, Türkiye deki illerin büyük bir kısmı, pay düşüşünün olduğu illerden oluşturmaktadır. Payı düşen illerden en fazla kayıp yaşayan illere Kastamonu, Balıkesir, Çanakkale, Kayseri, Manisa, Denizli, Giresun, Çankırı, Kütahya, Sinop, Sivas, Artvin, Aydın ve Bilecik örnek olarak verilebilir. Adana, Gaziantep, Kars, Niğde, Zonguldak, Gümüşhane ve Bolu ilinin 1990 yılından itibaren gerilemesi ildeki idari değişim ile ilgilidir. Bu illerin çoğu 1990 yılına kadar artış, sonrasında ise pay gerilemesi yaşamıştır. Örneğin, Ankara nın 1950 yılında %3.1 olan payı 1990 a kadar artması sonucu %4.4 e ulaşmış, bundan sonra ise idari değişimden dolayı düşmüştür. Adana ve Gaziantep ilinde de benzer durum görülmektedir. 1990 yılına kadar çok fazla bir pay değişiminin görülmediği Konya da, yine idari değişimden dolayı bu yıldan itibaren payında bir gerileme olmuştur. Kars, Gümüşhane, Niğde, Siirt, Zonguldak gibi iller de aynı gelişim yapısına sahip olduğu söylenebilir. Öte yandan Bolu gibi bazı illerde farklı bir durum yaşanmış, 1950-2000 arası sürekli bir düşüşten sonra, 2000 yılındaki idari değişimden dolayı bu gerileme doğal olarak hızlanmıştır. Aynı nedenle Niğde de söz konusu ani değişim 1960 ve 1990 yıllarında görülmektedir. Üçüncü grubu ise payı çok değişmeyen iller oluşturmaktadır. Buna İzmir, Antalya, Erzurum, Samsun, Tokat, Tunceli, Yozgat, Bingöl, Elazığ, Eskişehir, Amasya, Hakkâri, Ordu, Sakarya, Trabzon gibi iller örnek verilebilir. Malatya ve Kocaeli ilinde ise farklı bir durum görülmekte ve idari değişimin yansımasının görüldüğü 1960 yılından itibaren payında bir durağanlaşma yaşanmıştır. Burada dikkat çeken en önemli husus, İstanbul, Ankara ve İzmir in paylarının karşılaştırılmasında görülmektedir. 1950 yılında bu üç ilin payı birbirine yakın iken, 2000 den itibaren İstanbul un arayı oldukça açtığı görülmektedir. 85 Sonuç olarak payı yüksek olan iller genellikle doğum oranlarının fazla olduğu (Şanlıurfa, Van, Diyarbakır, vb) ve yoğun göç almasından dolayı nüfusun artış hızının yüksek olduğu, dolayısıyla miktar olarak doğumların fazla olduğu illerden (İstanbul, İzmir, Ankara, Bursa, vb) oluşmaktadır (Tablo 1, Şekil 1). İl nüfuslarının toplam Türkiye nüfusundaki paylarında meydana gelen gelişmeler illerin 1950-2015 yılları arasındaki değişim oranlarına da yansımıştır. Buna göre de illeri, payı negatif ve pozitif şeklinde değişen iki kategoriye ayırmak mümkündür. Bu bağlamda değişimin pozitif olduğu illerin, genellikle fazla göç alan, dolayısıyla toplam il nüfusu fazla olan büyük iller ile doğum oranlarının yüksek olduğu Doğu ve Güneydoğu illerinden oluştuğu görülmektedir. Ancak bu kategoride de iller arasında farklılıklar bulunmaktadır. Gerçekten de İstanbul 1950-2015 yılları arasında en yüksek değişim oranına sahip olan il iken (%177.1), Van (%142.9), Hakkari (%100.0), Şanlıurfa (%86.7), Muş (%80.0), Diyarbakır (%78.6) olmuştur. Pozitif değişime sahip olan diğer illerin değişim oranı ise %50 nin altında kalmıştır (Tablo 2, Şekil 2). Öte yandan illerin büyük bir bölümünde değişimin negatif olduğu görülmektedir. Bu illerin ana özelliği genellikle fazla göç veren ve/veya doğum oranlarının düşük olması yanı sıra toplam nüfuslarının da az olmasıdır. Bu kategoride ilk dikkat çeken iller idari değişime maruz kalan Gümüşhane (%-66.7), Bolu (%-66.7), Niğde (%-64.7), Kars (%-55.0) ın yanı sıra Bilecik (%-71.4), Kastamonu (%-65.2), Kütahya (%-59.1), Çankırı (%-58.3) ve Çanakkale (%-57.1) olmuştur. Diğer illerin payındaki negatif değişim ise %50 ve altında gerçekleşmiştir.

86 Şekil 1. Türkiye doğumlu nüfusun, doğduğu ile göre dağılımı (%)

Sonuç olarak, 1950-2015 yılları arasındaki oransal değişimlere bakıldığında illerin büyük bir kısmında negatif değişimin olduğu görülmektedir. Nitekim payı değişmeyen (üç il) ve 1950 yılında il statüsüne sahip olmayan (dört il) iller çıkarıldığında geriye kalan 61 ilin 43 ünde bu durum görülmektedir. Ancak negatif değişimin olduğu bu iller arasında değişim oranlarının birbirine yakın olduğunu (%-71.4 ile %-18.2 arasında) söylemek mümkündür. Buna karşın değişimi pozitif olan illerin sayısı az olmasına rağmen, iller arasındaki fark daha yüksektir. Gerçekten de bu illerin oranı %177.1 (İstanbul) ile %6.3 (Antalya) arasında değişmektedir. Tablo 2: İllerde doğan nüfusun değişim (1950-2015) oranları (1950-2015/%) DEĞİŞİM ORANI (%) DEĞİŞİM ORANI (%) DEĞİŞİM ORANI (%) DEĞİŞİM ORANI (%) Adana 18,2 Edirne -40,0 Kütahya -59,1 Uşak - Adıyaman - Elazığ -18,2 Malatya -44,0 Van 142,9 A.Karahisar -36,8 Erzincan -45,5 Manisa -29,2 Yozgat -31,3 Ağrı 50,0 Erzurum -17,4 K.Maraş 20,0 Zonguldak -50,0 Amasya -25,0 Eskişehir -25,0 Mardin 7,1 Aksaray - Ankara 41,9 Gaziantep 35,3 Muğla -33,3 Bayburt - Antalya 6,3 Giresun -41,2 Muş 80,0 Karaman - Artvin -55,6 Gümüşhane -66,7 Nevşehir - Kırıkkale - Aydın -26,7 Hakkari 100,0 Niğde -64,7 Batman - Balıkesir -48,1 Hatay 50,0 Ordu -21,1 Şırnak - Bilecik -71,4 Isparta -40,0 Rize -41,7 Bartın - Bingöl 0,0 Mersin 18,8 Sakarya - Ardahan - Bitlis 40,0 İstanbul 177,1 Samsun 0,0 Iğdır - Bolu -66,7 İzmir 13,8 Siirt -12,5 Yalova - Burdur -42,9 Kars -55,0 Sinop -50,0 Karabük - Bursa 0,0 Kastamonu -65,2 Sivas -42,9 Kilis - Çanakkale -57,1 Kayseri -19,0 Tekirdağ -22,2 Osmaniye - Çankırı -58,3 Kırklareli -42,9 Tokat -31,6 Düzce - Çorum -33,3 Kırşehir -50,0 Trabzon -33,3 Denizli -33,3 Kocaeli -38,1 Tunceli -40,0 Diyarbakır 78,6 Konya -24,3 Şanlıurfa 86,7 87 Kaynak: DİE. 1950-2000 Genel Nüfus Sayımları ve TUİK. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2015 Sonuçları ndan hesaplanarak elde edilmiştir. Şekil 2. Türkiye nüfusu içinde illerin payındaki oransal değişim (1950-2015)

2. İlde doğan nüfusun başka ilde ikamet oranı Türkiye nüfusunun doğduğu ile göre dağılımı ile birlikte, bunun devamı niteliğinde olan herhangi bir ilde doğan nüfusun aynı ilde veya başka ilde ikamet etme oranı da önemlidir. Başka bir ifade ile, il doğumlu nüfusun ne kadarının aynı ilde, ne kadarının da, göçler sonucunda, diğer illerde ikamet ettiği ve dönemler arasında nasıl bir değişimin olduğu, aynı zamanda göç hareketliliğini de ortaya koyan bir unsur olması açısından önemlidir. Bu bağlamda bakıldığında, gerek iller, gerekse dönemler arasında önemli farklılığın olduğu görülmektedir. Tablo 3: İlde doğan nüfusun başka ilde ikamet etme oranı (%) SAYIM YILLARI SAYIM YILLARI 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2015 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2015 Adana 5,4 7,1 10,6 11,4 14,4 19,1 23,1 Konya 6,2 8,2 11,6 13,0 17,1 17,8 23,2 Adıyaman - 7,3 17,1 21,9 25,4 30,7 40,2 Kütahya 6,3 7,9 12,7 12,5 15,6 18,8 31,7 A.Karahisar 6,3 9,5 16,7 19,3 23,7 26,6 36,4 Malatya 8,2 15,9 20,7 25,5 32,7 34,9 44,6 Ağrı 6,8 8,4 13,3 20,2 30,4 35,5 46,8 Manisa 6,0 9,4 12,1 14,0 16,0 19,7 24,9 Amasya 6,5 9,7 18,6 20,3 31,5 39,5 51,8 K.Maraş 6,9 11,1 14,9 14,6 20,1 23,9 29,3 Ankara 4,7 6,9 9,9 10,7 16,6 18,7 21,4 Mardin 4,4 9,4 15,2 23,3 35,5 37,8 42,5 Antalya 7,9 9,1 11,3 9,5 9,3 9,6 12,2 Muğla 4,8 8,5 10,9 11,5 13,4 14,1 18,1 Artvin 11,8 17,2 27,1 31,0 43,7 52,2 60,5 Muş 6,7 7,5 11,2 18,4 29,7 35,0 49,3 Aydın 5,1 6,9 13,2 12,2 15,1 18,2 23,0 Nevşehir - 12,6 17,9 21,2 28,8 35,0 44,8 Balıkesir 7,2 13,6 18,4 18,4 21,0 22,8 26,8 Niğde 8,0 12,3 15,9 18,2 32,0 34,5 45,1 Bilecik 11,7 20,0 33,4 37,4 35,6 37,2 43,4 Ordu 7,0 12,2 16,2 20,5 28,6 35,1 46,5 Bingöl 6,1 9,7 16,2 20,3 31,8 42,4 47,2 Rize 24,2 24,9 27,0 30,6 41,7 46,2 54,0 Bitlis 11,7 10,6 14,9 21,7 27,1 36,7 50,1 Sakarya - 11,1 16,0 19,0 20,8 25,2 26,1 Bolu 8,2 14,4 20,1 23,1 26,4 41,2 43,1 Samsun 4,9 7,6 12,8 15,4 22,6 31,0 39,3 Burdur 6,6 9,7 18,8 18,6 25,4 30,7 38,4 Siirt 9,7 10,3 12,3 17,5 41,8 49,2 52,7 Bursa 9,7 11,6 13,4 13,1 12,3 12,9 14,3 Sinop 7,8 14,4 25,1 32,5 44,1 55,6 63,4 Çanakkale 8,1 14,2 19,1 21,3 22,8 24,5 28,2 Sivas 8,5 14,4 25,6 34,9 45,1 50,7 59,5 Çankırı 11,9 19,3 31,0 41,2 48,0 50,3 65,7 Tekirdağ 14,5 19,5 25,4 26,8 26,2 26,5 25,7 Çorum 6,0 9,4 16,4 23,9 32,0 40,6 53,2 Tokat 5,3 8,9 14,8 19,6 28,4 33,0 52,2 Denizli 8,4 12,3 17,6 16,0 17,9 18,1 21,8 Trabzon 16,9 21,5 24,3 28,8 36,1 36,4 46,5 Diyarbakır 4,4 7,5 10,9 13,6 19,0 24,6 27,6 Tunceli 7,7 13,7 26,3 35,5 53,3 70,9 74,6 Edirne 16,4 18,1 25,2 22,1 25,4 31,9 37,6 Şanlıurfa 4,8 8,3 12,6 27,6 22,2 22,0 23,2 Elazığ 12,5 16,2 19,8 22,7 30,2 33,3 39,3 Uşak - 13,2 20,4 20,2 23,2 24,6 29,5 Erzincan 17,7 24,6 33,7 42,0 49,5 52,6 65,1 Van 7,8 8,0 8,0 10,1 16,6 20,5 28,9 Erzurum 10,9 13,4 20,0 25,1 36,1 41,8 54,7 Yozgat 6,7 12,0 19,4 26,6 32,7 37,2 60,5 Eskişehir 8,6 12,3 17,1 18,8 23,0 27,0 31,2 Zonguldak 4,7 6,0 7,8 9,7 15,3 27,2 38,5 Gaziantep 5,7 9,0 11,4 13,1 14,6 16,5 17,2 Aksaray - - - - 15,7 21,3 34,6 Giresun 12,6 18,4 25,1 31,0 41,0 44,3 54,6 Bayburt - - - - 51,0 58,2 70,0 Gümüşhane 15,4 20,4 28,7 38,1 50,7 53,1 65,8 Karaman - - - - 19,2 26,3 36,2 Hakkari 4,1 5,3 17,0 5,7 13,4 15,1 21,2 Kırıkkale - - - - 21,0 33,1 54,0 Hatay 4,1 5,7 8,8 9,1 10,3 15,8 19,9 Batman - - - - 13,2 24,7 33,1 Isparta 11,5 13,3 19,5 18,1 21,5 23,9 34,7 Şırnak - - - - 8,4 19,4 21,4 Mersin 6,2 8,2 12,1 9,9 11,4 13,9 21,1 Bartın - - - - - 36,4 44,5 İstanbul 12,7 12,8 12,1 10,5 11,4 13,3 14,7 Ardahan - - - - - 65,1 77,2 İzmir 5,8 8,8 10,4 9,0 10,8 13,3 17,0 Iğdır - - - - - 34,9 43,0 Kars 6,4 9,6 18,3 29,5 45,2 57,7 63,8 Yalova - - - - - 26,2 35,8 Kastamonu 11,3 17,9 26,8 34,1 43,4 51,5 55,8 Karabük - - - - - 37,3 48,3 Kayseri 9,7 13,9 17,8 17,3 22,1 25,6 27,6 Kilis - - - - - 44,5 51,6 Kırklareli 12,6 17,5 26,0 29,5 33,6 35,3 40,6 Osmaniye - - - - - 26,2 35,9 Kırşehir 10,0 16,7 25,2 30,0 39,5 48,2 60,1 Düzce - - - - - 23,0 29,8 Kocaeli 8,7 15,4 18,7 16,7 16,2 20,0 22,4 88 Kaynak: DİE. 1950-2000 Genel Nüfus Sayımları, TUİK. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2015 Sonuçları, GÜNAL, V., (2016). Türkiye Nüfusunun (1935-2000) Doğum Yerine Göre Değerlendirilmesi TURKISH STUDIES-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 11/2 Winter 2016, p.499-534.

Öncelikle belirtmek gerekir ki, henüz göç hareketliliğinin yoğun bir şekilde başlamadığı 1950 yılında, illerde doğan nüfusun önemli bir bölümünün doğduğu ilde ikamet ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim bu dönemde, doğduğu il dışında ikamet edenlerin, toplam il doğumlular içindeki oranı bağlamında %20 yi aşan ilin sadece Rize olması bunu göstermektedir. Buna göre bu dönemde iller arasında önemli sayılabilecek bir fark bulunmamaktadır. 2015 yılında yapı, 1950 yılının aksine değişmiş ve %20 oranının altında paya sahip olan il sayısı oldukça sınırlı kalmıştır. Dlayısıyla 2015 yılında, ilde doğup da, başka ilde ikamet edenlerin oranının tüm illerde genel olarak yüksek olduğu ve ayrıca iller arasındaki farkın da açıldığını söylemek mümkündür (Tablo, 3, Şekil 3). Bu genel yapı dışında, diğer bir husus da ilde doğan nüfusun başka ilde ikamet etme oranına iller bazında bakıldığında görülmektedir. Bu bağlamda 1950 yılında Rize ili doğumluların dörtte birine yakını (%24.2), Rize dışındaki diğer illerde ikamet etmektedir. Rize ilini, Erzincan (%17.7), Trabzon (%16.9), Edirne (%16.4), Gümüşhane (%15.4), Tekirdağ (%14.5), İstanbul (%12.7), Kırklareli (%12.6), Giresun (%12.6) ve Elazığ (%12.5) takip etmektedir. Buna göre, doğduğu il dışında ikamet etme oranı bağlamında Doğu Karadeniz ve Trakya daki iller ön plana çıkmaktadır. En düşük paya sahip olan iller ise sırasıyla Hakkari, Hatay, Diyarbakır, Mardin, Ankara, Zonguldak, Muğla, Şanlıurfa ve Samsun dur. Bu illerde doğan nüfusun başka ilde ikamet etme oranı %5 in altındadır. Başka bir ifade ile bu illerde doğan nüfusun sadece %4- %5 lik bir kısmı diğer illere göç edip orada ikamet etmiştir. 89 2015 yılına gelindiğinde, başka ilde ikamet eden nüfusun, il doğumlu toplam nüfustaki payının, 1950 yılına göre, önemli oranda arttığı görülmektedir. Söz konusu bu yüksek oranların da özellikle İç Anadolu Bölgesinin doğu yarısı (Yukarı ve Orta Kızılırmak Bölümleri), Doğu Anadolu ve Karadeniz bölgesi illerinde daha belirgin olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim başka ilde ikamet etme oranlarının en yüksek olduğu illerin bu bölgelerde bulunması bunu göstermektedir. Bu illerde doğan nüfusun %60 sından fazlası, yoğun bir şekilde göç vermeleri sonucunda, başka illerde ikamet etmektedir. Nitekim Ardahan (%77.2), Tunceli (%74.7), Bayburt (%70.0), Gümüşhane (%65.8), Çankırı (%65.7), Erzincan (%65.1), Kars (%63.8), Sinop (%63.4), Artvin (%60.5), Yozgat (%60.5), Kırşehir (%60.1) illeri %60 ı aşan oranlar ile en yüksek paya sahip olan iller olmuştur.

90 Şekil 3. Doğulan il dışında ikamet etme oranları (1950-2015)

Ülkemizin geri kalan bölümlerinde ise, göç verme oranlarının az olmasının bir sonucu olarak, başka ilde ikamet etme oranları düşük seviyelerde kalmıştır. Nitekim ilde doğup, başka ilde yaşayan nüfusun oranının %20 nin altında olduğu illeri sırasıyla Antalya (%12.2), Bursa (%14.3), İstanbul (%14.7), İzmir (%17.0), Gaziantep (%17.2), Muğla (%18.1), ve Hatay (%19.9) oluşturmaktadır (Tablo 3, Şekil 3). Tablo 4: Başka ilde ikamet oranlarındaki değişim oranları (1950-2015/%) DEĞİŞİM ORANI (%) DEĞİŞİM ORANI (%) DEĞİŞİM ORANI (%) DEĞİŞİM ORANI (%) Adana 327,8 Edirne 129,3 Kütahya 403,2 Uşak - Adıyaman - Elazığ 214,4 Malatya 443,9 Van 270,5 A.Karahisar 477,8 Erzincan 267,8 Manisa 315,0 Yozgat 803,0 Ağrı 588,2 Erzurum 401,8 K.Maraş 324,6 Zonguldak 719,1 Amasya 696,9 Eskişehir 262,8 Mardin 865,9 Aksaray - Ankara 355,3 Gaziantep 201,8 Muğla 277,1 Bayburt - Antalya 54,4 Giresun 333,3 Muş 635,8 Karaman - Artvin 412,7 Gümüşhane 327,3 Nevşehir - Kırıkkale - Aydın 351,0 Hakkari 417,1 Niğde 463,8 Batman - Balıkesir 272,2 Hatay 385,4 Ordu 564,3 Şırnak - Bilecik 270,9 Isparta 201,7 Rize 123,1 Bartın - Bingöl 673,8 Mersin 240,3 Sakarya - Ardahan - Bitlis 328,2 İstanbul 15,7 Samsun 702,0 Iğdır - Bolu 425,6 İzmir 193,1 Siirt 443,3 Yalova - Burdur 481,8 Kars 896,9 Sinop 712,8 Karabük - Bursa 47,4 Kastamonu 393,8 Sivas 600,0 Kilis - Çanakkale 248,1 Kayseri 184,5 Tekirdağ 77,2 Osmaniye - Çankırı 452,1 Kırklareli 222,2 Tokat 884,9 Düzce - Çorum 786,7 Kırşehir 501,0 Trabzon 175,1 Denizli 159,5 Kocaeli 157,5 Tunceli 868,8 Diyarbakır 527,3 Konya 274,2 Şanlıurfa 383,3 91 Kaynak: DİE. 1950-2000 Genel Nüfus Sayımları ve TUİK. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2015 Sonuçları ndan hesaplanarak elde edilmiştir. Öte yandan 1950 ile 2015 yılları arasında doğduğu il dışında ikamet edenlerin oranında illere göre farklı seviyelerde değişim olduğu görülmektedir. Başka bir ifade ile 1950-2015 yılları arasında illerde nasıl bir değişim olduğu sorusuna verilen cevapta ilk dikkat çeken husus, özellikle Türkiye nin Karadeniz Bölgesinin Orta Karadeniz Bölümü, İç Anadolu Bölgesinin Yukarı ve Orta Kızılırmak Bölümleri, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin Dicle Bölümü ile Doğu Anadolu Bölgesinin önemli bir bölümünde değişimin yüksek olduğudur. Nitekim bu alanlardaki illerde doğulan il dışında ikamet etme oranındaki değişimin %500 den fazla olduğu görülmektedir. Buna karşın, farklı özellik gösteren bazı iller dışında (Zonguldak, Burdur, Kütahya gibi), ülkemizin batı yarısında, pozitif değişim olmakla birlikte, genellikle daha düşük oranlarda değişim olmuştur. Buna göre ilde doğan nüfusun başka yerde ikamet etme oranının temel gösterge ve belirleyicisi söz konusu ilin fazla göç vermesidir. Dolayısıyla diğer illere daha düşük nüfus akışı olduğu için, az göç veren illerde oran da düşük olmaktadır (Tablo 4, Şekil, 4).

Şekil 4. Başka ilde ikamet oranlarındaki değişim oranları (1950-2015/%) 3. İlde doğan nüfusun toplam il nüfusu ile karşılaştırılması İllerde doğan nüfusun toplam il nüfusundaki oransal karşılaştırması, başka bir ifade ile, ilde doğan nüfusun il nüfusundan oransal anlamda ne kadar az veya yüksek olduğunu gösteren tabloya (Tablo 5) bakıldığında 1950 ile 2015 yılları arasında farklılıklar olduğu görülmektedir. Öncelikle belirtmek gerekir ki, gerek 1950 gerekse 2015 de ilde doğan nüfusun, bazı illerde toplam nüfustan fazla, bazılarında ise az olduğu anlaşılmaktadır. Örnek vermek gerekirse, 1950 yılında Türkiye deki toplam Adana ili doğumlular, yine 1950 yılına ait il nüfusundan %11.2 oranında daha azdır. Daha açık bir şekilde ifade etmek gerekirse, 1950 yılında Adana ili doğumluların toplam miktarı (doğduğu ilde ikamet eden ile başka ilde ikamet eden Adanalıların toplamı) 451.464; il nüfusu ise 508.518 dir. Buna göre 57.054 fark oluşmaktadır. Ortaya çıkan farkın, toplam il nüfusuna oranlanması neticesinde, il nüfusunun ilde doğan nüfustan %11.2 oranında daha fazla olduğu sonucu çıkmaktadır. Buna karşın Giresun ilinde farklı bir durum görülmekte ve il nüfusu, ilde doğan toplam nüfustan %11.9 oranında daha azdır. 92 Bu bağlamda ilk dikkat çeken husus 1950 de il doğumlular (doğduğu il ve başka ilde ikamet edenlerin toplamı) ile aynı döneme ait toplam il nüfusu arasındaki farkın çok yüksek olmadığıdır. Gerçekten de ilde doğan nüfus ile il nüfusu arasındaki oransal farkın %-39.4 (İstanbul) ile %29.5 (Rize) arasında değişkenlik göstermesi buna bir delildir. Buna karşın 2015 yılında yapının değiştiği ve illerin oranlarının %-53.7 (Yalova) ile %270.3 (Ardahan) arasında bulunduğu görülmektedir. Bu durum 2015 yılında farkın çok açıldığının önemli bir göstergesidir. Diğer husus da illerin kategorilendirilmesinde görülmektedir. 1950 yılında il doğumluların il nüfusundan az olduğu il sayısı 25 iken, fazla olan il sayısı ise 38 dir. Başka bir ifade ile, henüz yurt içi göçlerin yoğun olmadığı 1950 li yıllarda, 25 il için belirtmek gerekirse, bu illerde doğan nüfus, yine aynı döneme ait sahip oldukları il nüfuslarından daha azdır. 2015 yılında ise, idari değişimlerle il sayısı artmasına rağmen, sayı 20 ye gerilemiştir. İlde doğanların il nüfusundan daha fazla olduğu il sayısı ise 61 olmuştur. Öte yandan illerin sahip olduğu oranlara bakıldığında 1950 ile 2015 yılları arasında illerin yapısının değiştiği görülmektedir. Yukarıda da ifade edildiği gibi 1950 yılında 25 ilin nüfusu, bu illerde doğan toplam nüfustan daha fazladır. Bunun başka bir anlamı, bu illerden diğer illere

göçün az olduğudur. Bu bağlamda ön plana çıkan il İstanbul olmuştur. İstanbul ilinin toplam nüfusu, bu ilde doğan toplam nüfustan %39.4 oranında daha fazladır. Bu özelliğe sahip diğer önemli iller ise Ankara (%%-23.5), İzmir (%-23.2) ve Kırklareli (%-22.4) şeklinde olup, %20 oranını sadece bu iller aşmıştır. Bununla birlikte fazla göç veren illerde ise durumun pozitif olduğu ve il doğumluların ilin toplam nüfusundan fazla olduğu görülmektedir. Bu bağlamda da özellikle Rize (%29.5), Trabzon (%16.7), Gümüşhane (%14.7), Erzincan (%11.9), Giresun (%11.9) ve Kastamonu (%10.9) dikkat çekmektedir. Tüm iller arasında sadece bu iller %10 oranını aşmıştır. Dolayısıyla bu durum, sözü edilen illerde göç hareketlerinin daha erken başladığı ve daha hızlı olduğunu göstermektedir. 2015 yılında ise il doğumlularının nüfusunun, yine aynı dönemdeki toplam il nüfusundan (yabancılar dahil) fazla olan illerin sayısı 25 den 20 ye gerilemiştir. Bu bağlamda özellikle Yalova (%-53.7), İstanbul (%-48.4), Kocaeli (%-45.1), Antalya (%-41.8), İzmir (%-37.8), Ankara (%-35.4) ve Bursa (%-35.3) ön plana çıkmaktadır. Buna göre, 1950 yılı baz alındığında, 2015 de toplam il nüfusları ile bu illerde doğan nüfus arasındaki oransal farkın açıldığı görülmektedir. Toplam nüfus lehine oluşan bu durum, illerin göç alması sonucunda nüfuslarının fazla artış göstermesi ile ilgilidir. Geride kalan 61 ilin nüfusları ise, bu illerde doğan nüfustan daha az olmuştur. Öyle ki ilde doğan nüfusun, il nüfusundan oldukça fazla olduğu bazı iller karşımıza çıkmaktadır. Buna örnek olarak verilecek iller Ardahan, Bayburt, Kars, Tunceli, Sinop, Çankırı, Yozgat, Sivas, Gümüşhane dir. Sözü edilen bu illerin özelliği bu illerde doğan nüfusun, il nüfuslarını %100 oranında aşmış olmasıdır (Tablo 5, Şekil 5). Hatta Ardahan da bu fark oldukça yüksek orana sahip olmuştur (%270.3). Nitekim 2015 yılında Ardahan ilinin toplam nüfusu 99.265 iken, Türkiye deki Ardahan ili doğumluların toplamı ise 367.551 dir. 93 1950-2015 yılları arasında bazı illerin yapının değiştiği de görülmektedir. Bu bağlamda Antalya, Denizli, Bilecik, Gaziantep, Muğla gibi illerde yapının tersine döndüğü anlaşılmaktadır. Bu illerin 1950 yılındaki nüfusları, ilde doğan nüfustan daha az iken, diğer illere verdikleri göçlerin azalmasının da bir sonucu olarak, 2015 yılında daha fazla olmuştur. Bazı illerdeki değişim ise aksine olmuştur. Bu illerde (Amasya, Bingöl, Diyarbakır, Edirne, Hatay, Mersin, vs.) doğan nüfus, 1950 yılında il toplam nüfusundan daha az iken, 2015 yılında fazla olmuştur. Çok fazla göç vermelerine rağmen, ilde doğan nüfus ile toplam il nüfusu arasında farkın fazla olmadığı bazı iller de dikkat çekmektedir. Bu iller özellikle de Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde (Şanlıurfa, Van, Diyarbakır, Hakkâri, Şırnak ve Batman) yoğunluk kazanmaktadır. Söz konusu bu illerde doğanlar ile il nüfusları arasındaki fark, 2015 yılında %20 civarında olmuştur. Başka bir ifade ile illerde doğan nüfus, toplam nüfustan %20 civarında fazla gerçekleşmiştir. Bu illerde doğurganlık hızının yüksek olması ve bölge illerinden illere göç olması sayesinde, batıdaki illere verilen göç yüzünden oluşan demografik açığın kapatılması daha hızlı olmakta ve böylece il nüfusun da artış göstermesiyle birlikte, fark düşük kalmaktadır (Tablo 5, Şekil 5).

Tablo 5: İlde doğan nüfusun (doğduğu ilde ve diğer illerde ikamet edenlerin toplamı), ilin toplam nüfusuna oranı (%) SAYIM YILLARI SAYIM YILLARI 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2015 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2015 Adana -11,2-12,5-9,8-12,1-12,8-12,1-7,6 Konya 1,5 3,7 3,3 6,2 8,8 7,7 3,2 Adıyaman - 6,2 16,3 23,5 26,9 36,1 48,9 Kütahya 2,9 0,6 3,8 4,0 5,8 6,6 20,2 A.Karahisar 3,0 6,7 14,5 18,0 22,4 24,2 28,8 Malatya 5,5 11,1 16,2 21,8 29,5 31,0 40,2 Ağrı 0,9 0,4 5,0 15,3 32,0 43,0 67,3 Manisa -8,1-11,1-8,8-7,9-10,1-7,3-3,5 Amasya -5,2-3,5 6,4 8,1 22,4 33,1 43,7 K.Maraş 4,3 8,7 8,8 10,5 18,7 22,5 27,5 Ankara -23,5-31,3-35,8-33,1-35,4-35,3-35,4 Mardin 2,8 7,2 13,4 25,0 41,1 48,0 46,2 Antalya 3,7 5,1 2,8-2,6-21,0-35,2-41,8 Muğla 1,1 3,6 4,2 3,3-7,9-19,7-30,9 Artvin 8,1 15,1 25,8 33,7 59,7 80,9 99,3 Muş -11,3-7,5-1,3 11,2 29,0 43,3 69,4 Aydın -8,0-8,8-7,0-8,3-14,6-15,5-17,4 Nevşehir - 10,2 15,4 16,3 22,8 26,5 37,6 Balıkesir -5,0 0,9 6,6 7,3 3,7 1,5-9,3 Niğde 4,0 8,3 13,3 14,8 34,3 32,6 44,7 Bilecik 2,7 15,2 32,3 33,3 16,4 5,2-9,2 Ordu 5,1 11,9 14,4 21,9 33,1 44,0 60,4 Bingöl -6,5 4,2 10,0 17,2 33,7 55,7 55,6 Rize 29,5 29,0 27,5 32,2 54,8 61,1 76,6 Bitlis 4,2 2,4 7,4 13,1 22,6 41,2 66,9 Sakarya - -14,9-10,0-3,8-6,1-2,8-10,7 Bolu 2,1 9,0 13,6 15,5 14,7 33,0 24,2 Samsun -12,5-8,5-1,3 5,2 10,4 21,3 29,4 Burdur 2,8 4,3 13,3 11,8 17,2 23,0 18,1 Siirt 4,3 2,3 0,5 8,7 58,0 72,7 80,0 Bursa -10,5-10,7-10,6-18,5-28,3-34,0-35,3 Sinop 5,3 13,7 28,6 40,6 64,4 99,5 113,2 Çanakkale -5,4-4,5 7,0 9,5 7,5 3,4-10,7 Sivas 4,2 11,3 21,8 45,2 65,3 82,8 102,6 Çankırı 9,2 19,8 38,8 60,6 70,9 70,0 107,9 Tekirdağ -15,0-6,8 1,0-3,4-13,7-26,2-42,2 Çorum 4,0 7,2 15,0 27,0 38,7 54,7 83,0 Tokat 0,8 4,3 10,8 19,2 29,0 35,9 70,5 Denizli 5,8 8,1 13,3 9,6 6,0-0,3-3,5 Trabzon 16,7 23,5 26,2 32,3 45,9 43,0 60,5 Diyarbakır -4,8-3,2-2,7 3,0 5,8 15,6 17,0 Tunceli 3,1 13,2 27,7 46,0 90,2 152,5 149,2 Edirne -6,7-3,3 1,4-0,4 1,9 8,7 10,6 Şanlıurfa 2,9 4,3 7,7 31,0 20,6 21,0 16,5 Elazığ 5,7 5,4 4,8 13,9 22,2 24,6 22,4 Uşak - 10,4 17,4 13,6 12,3 11,1 9,4 Erzincan 11,9 19,2 28,5 40,8 55,0 62,7 93,6 Van -0,2 0,9-3,2 3,3 9,4 11,5 20,6 Erzurum 1,6 4,1 10,1 21,6 41,0 54,4 91,0 Yozgat 1,7 9,1 18,4 28,7 38,4 43,9 103,6 Eskişehir -12,9-13,5-9,3-8,8-7,1-5,1-11,7 Zonguldak -3,5-7,7-9,4-9,3-1,4 11,8 26,3 Gaziantep 1,5 4,0 0,5 1,5 0,5-5,7-8,7 Aksaray - - - - 10,8 14,1 23,7 Giresun 11,9 20,1 27,6 39,2 58,2 63,1 75,6 Bayburt - - - - 85,8 112,2 157,1 Gümüşhane 14,7 22,7 30,3 54,6 85,8 92,2 101,4 Karaman - - - - 9,7 15,5 11,4 Hakkari -1,7-1,0 11,9-0,9 1,2 1,8 7,5 Kırıkkale - - - - 2,6 19,3 47,8 Hatay -2,2-5,4-1,9-8,8-5,0 1,3 5,4 Batman - - - - -6,7 12,8 17,5 Isparta 7,5 5,8 11,8 7,5 8,4 6,0 12,9 Şırnak - - - - -3,1 4,6 6,4 Mersin -1,5-4,8-3,3-13,3-21,0-21,5-16,7 Bartın - - - - - 38,9 43,4 İstanbul -39,4-50,6-58,4-57,3-57,9-56,5-48,4 Ardahan - - - - - 152,6 270,3 İzmir -23,2-28,0-31,8-36,0-39,0-40,4-37,8 Iğdır - - - - - 31,9 46,8 Kars -0,7 3,2 13,1 32,3 67,2 103,7 128,1 Yalova - - - - - -53,0-53,7 Kastamonu 10,9 19,8 28,0 43,3 62,5 82,9 64,7 Karabük - - - - - 22,5 25,5 Kayseri 4,7 8,6 9,0 5,3 7,9 9,6 1,6 Kilis - - - - - 55,7 56,8 Kırklareli -22,4-13,8-2,1 1,6 5,0 5,6 0,8 Osmaniye - - - - - 7,7 12,8 Kırşehir 8,3 15,2 25,1 29,6 41,9 59,3 78,1 Düzce - - - - - 1,0 2,6 Kocaeli -12,4-16,3-21,4-32,3-43,2-43,4-45,1 94 Kaynak: DİE. 1950-2000 Genel Nüfus Sayımları ve TUİK. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2015 Sonuçları ndan hesaplanarak elde edilmiştir.

95 Şekil 5. İlde doğan nüfusun, toplam il nüfusu ile karşılaştırılması (%)

Sonuç Bu çalışma Türkiye doğumlu nüfusun doğduğu illere göre dağılımı, illerde doğan nüfusun başka ilde ikamet etme oranı ve ilde doğan nüfusun toplam il nüfusu ile karşılaştırılması şeklinde üç ana konudan oluşmaktadır. Türkiye doğumlu nüfusun doğduğu ile göre dağılımında birkaç husus dikkat çekmektedir. İlk husus en fazla payı olan iller ile ilgilidir. Buna göre 1950 yılında Konya (%3.7), İstanbul (%3.5), Ankara (%3.1), İzmir (%2.9) ve Sivas (%2.8) şeklinde olan ilk beş il sıralaması 2015 yılında İstanbul (%9.7), Ankara (%4.4), İzmir (%3.3), Konya (%2.8) ve Adana (%2.6) şekline dönüşmüştür. İkincisi yüksek paya sahip illerin sayısındaki gerilemedir. 1950 yılında 17 il %2 den fazla paya sahip iken, 2015 yılında 11 ile gerilemiştir. Üçüncüsü ise %2 den fazla paya sahip illerin toplam Türkiye doğumlulardaki payındaki değişimdir. 1950 yılında bu illerin toplam payı %43.3 iken, 2015 yılında 37.0 a gerilemiştir. Diğer özellik de geride kalan ve doğum yeri bağlamında Türkiye nüfusunun %63.0 ünü oluşturan diğer 70 ilin payının %2 nin altında olmasıdır. Sonuç olarak payı yüksek olan iller genellikle doğum oranlarının fazla olduğu (Şanlıurfa, Van, Diyarbakır, vb) ve yoğun göç almasından dolayı nüfusun artış hızının yüksek olduğu, dolayısıyla miktar olarak doğumların fazla olduğu illerden (İstanbul, İzmir, Ankara, Bursa, vb) oluşmaktadır. İllerde doğan nüfusun başka ilde ikamet etme oranında da özellikle göçlerin büyük etkisi olmuştur. Öncelikle belirtmek gerekir ki, henüz göç hareketliliğinin yoğun bir şekilde başlamadığı 1950 yılında, illerde doğan nüfusun önemli bir bölümünün doğduğu ilde ikamet ettiği anlaşılmaktadır. 2015 yılında ise, ilde doğup da, başka ilde ikamet edenlerin oranının tüm illerde genel olarak yüksek olduğu ve ayrıca iller arasındaki farkın da açıldığını söylemek mümkündür. Bu genel yapı dışında, diğer bir husus da ilde doğan nüfusun başka ilde ikamet etme oranına iller bazında bakıldığında görülmektedir. Buna göre, 1950 yılında, doğduğu il dışında ikamet etme oranı bağlamında Doğu Karadeniz ve Trakya daki iller, yüksek oran ile ön plana çıkmaktadır. 2015 yılına gelindiğinde, yüksek oranların özellikle İç Anadolu Bölgesinin doğu yarısı (Yukarı ve Orta Kızılırmak Bölümleri), Doğu Anadolu ve Karadeniz bölgesi illerinde daha belirgin olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim bu illerde doğan nüfusun %60 sından fazlası, yoğun bir şekilde göç vermeleri sonucunda, başka illerde ikamet etmektedir. Ülkemizin geri kalan bölümlerinde ise, göç verme oranlarının az olmasının bir sonucu olarak, başka ilde ikamet etme oranları düşük seviyelerde kalmıştır. Nitekim ilde doğup, başka ilde yaşayan nüfusun oranının %20 nin altında olduğu illeri sırasıyla Antalya (%12.2), Bursa (%14.3), İstanbul (%14.7), İzmir (%17.0), Gaziantep (%17.2), Muğla (%18.1), ve Hatay (%19.9) oluşturmaktadır. İllerde doğan nüfusun toplam il nüfusundaki oransal karşılaştırması, başka bir ifade ile, ilde doğan nüfusun il nüfusundan oransal anlamda ne kadar az veya yüksek olduğuna bakıldığında 1950 ile 2015 yılları arasında farklılıklar olduğu görülmektedir. 1950 de illerin sahip olduğu oranlarda aradaki farkın çok yüksek olmadığı, buna karşın 2015 yılında farkın çok açıldığını söylemek mümkündür. İllerin sahip olduğu oranlar arasında da önemli farklılıklar bulunmaktadır. Genel itibariyle ifade etmek gerekirse, göçün az verildiği illerde il nüfusu lehine, göçün fazla olduğu illerde ise Türkiye deki toplam il doğumluların lehine bir durum görülmektedir. Örneğin 1950 yılında İstanbul ilinin toplam nüfusu, bu ilde doğan toplam nüfustan %39.4 oranında daha fazladır. Buna benzer 96

özelliğe sahip diğer önemli iller ise Ankara (%%-23.5), İzmir (%-23.2) ve Kırklareli (%- 22.4) dir. Bununla birlikte fazla göç veren illerde ise durumun pozitif olduğu ve il doğumluların ilin toplam nüfusundan fazla olduğu görülmektedir. Bu bağlamda da özellikle Rize (%29.5), Trabzon (%16.7), Gümüşhane (%14.7), Erzincan (%11.9), Giresun (%11.9) ve Kastamonu (%10.9) dikkat çekmektedir. Benzer farklılık 2015 yılı için de geçerlidir. Dolayısıyla bu durum, sözü edilen illerde göç hareketlerinin daha erken başladığı ve daha hızlı olduğunu göstermektedir. Özellikle Ardahan, Bayburt, Kars, Tunceli, Sinop, Çankırı, Yozgat, Sivas, Gümüşhane illerindeki yapı dikkat çekmektedir. Sözü edilen bu illerin özelliği bu illerde doğan nüfusun, il nüfuslarını %100 oranında aşmış olmasıdır. Başka bir ifade ile bu illerde doğan nüfusun miktarı (doğulan il ve başka ilde ikamet edenlerin toplamı), 2015 yılındaki il toplam nüfuslarını aşmıştır. KAYNAKLAR Bülbül, Serpil; Köse, Ali, (2010), Türkiye de Bölgelerarası İç Göç Hareketlerinin Çok Boyutlu Ölçekleme Yöntemi ile İncelenmesi İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt:39, Sayı:1, s. 75-94. DİE. 1950-2000 Genel Nüfus Sayımları Eryurt, M. Ali; Beşe Canpolat, Şebnem; Koç, İsmet, (2013), Türkiye de Nüfus ve Nüfus Politikaları: Öngörüler ve Öneriler Amme İdaresi Dergisi, Cilt 46, Sayı 4, Aralık 2013, s. 129-156. Günal, Veysi, (2016), Türkiye Nüfusunun (1935-2000) Doğum Yerine Göre Değerlendirilmesi / Assessment of the Population of Turkey (1935-2000) According to the Birthplace, TURKISH STUDIES-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Hayati Akyol Armağanı), Volume 11/2 Winter 2016, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/ TurkishStudies.9191, p.499-534. Işık, Şevket, (2009), Türkiye de Eğitim Amaçlı Göçler Coğrafi Bilimler Dergisi, 7(1), s.27-37. Kasarcı, Rüya, (1996), Türkiye de Nüfus Gelişimi, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 5, s. 247-266 Koç İ.; Eryurt, M.A.; Adalı, T.; Çağatay, P., ( 2010), Türkiye nin Demografik Dönüşümü: Doğurganlık, Aile Planlaması, Anne-Çocuk Sağlığı ve Beş Yaş Altı Ölümlerdeki Değişimler: 1968-2008, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Ankara. Koçak, Yüksel; Terzi, Elvan, (2012), Türkiye de Göç Olgusu, Göç Edenlerin Kentlere Olan Etkileri ve Çözüm Önerileri, Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:3, Sayı:3, s.163-184. Özdemir, Hakan., (2012), Türkiye de İç Göçler Üzerine Genel Bir Değerlendirme, Akademik Bakış Dergisi, Sayı:30, s.1-18. Özgür, E. Murat, (1998), Türkiye Nüfus Coğrafyası, GMC Basın Yayın Ltd.Şti, Ankara. Özgür, E. Murat, (2003), XXI Yüzyılın Başında Türkiye Nüfusu Coğrafi Bilimler Dergisi, S. 1 (1), s. 43-53. 97

Özgür, E. Murat, (2004), Türkiye de Toplam Doğurganlık Hızının Mekânsal Dağılışı, Coğrafi Bilimler Dergisi, 2 (2), s.1-12. Tandoğan, Alaaddin, (1998), Demografik Temel Kavramlar ve Türkiye Nüfusu, Eser Ofset Matbaacılık Trabzon. TUİK. 2015. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2015 Sonuçları TUİK, 2016a, Haber Bülteni, 15 Nisan 2016, Sayı: 21514; (http://www.tuik.gov.tr/ PreHaber- Bultenleri.do?id=21514, erişim tarihi: 17 Ağustos 2016). TUİK, 2016b, Haber Bülteni, 28 Ocak 2016, Sayı: 21507; (http://www.tuik.gov.tr/ PreHaber- Bultenleri.do?id=21507, erişim tarihi: 17 Ağustos 2016). Üçler, Gülbahar; Kızılkaya, Oktay, (2014), Kadın İstihdamının Boşanma ve Doğurganlık Üzerine Etkileri: Türkiye Üzerine Bölgesel Panel Veri Analizi, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (ASOS: The Journal of Academic Social Science), Yıl: 2, Sayı: 2/2, Haziran 2014, s. 28-43 Yakar, Mustafa, (2012), 21. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Türkiye Nüfusunda Ne Değişti?, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 21, s.382-400. Yüceşahin, M.Murat, (2009), Türkiye nin Demografik Geçişine Coğrafi Bir Yaklaşım, Coğrafi Bilimler Dergisi, S. 7 (1), s. 1-25. 98