Irak Politikas nda Kritik De iflim Bahadır Selim DİLEK* 2003 yılındaki ABD işgali sonrasında Türkiye-Irak ilişkileri Dışişleri Bakanlığı nın en önemli gündem maddelerinden birisi. Gerek Ortadoğu nun stratejik denklemi gerekse Türkiye nin ekonomik çıkarları ve güvelik kaygıları açısından Ankara-Bağdat ilişkileri büyük önem taşıyor. Ancak, 2003 yılından buyana AKP hükümeti Irak konusunda orta ve uzun erimli bir politika geliştiremediği gibi 8 yıl içinde Irak/Kuzey Irak politikasını, Kürt liderlere görüşme ambargosu uygulamaktan, bölgesel Kürt yönetiminin Başkenti Erbil e Başbakan düzeyinde resmi ziyaret yapacak kadar değiştirdi. AKP nin Irak a ilişkin Türkiye nin stratejik önceliklerini gündeme taşıyan bir yaklaşımdan çok Washington un çıkarlarını koruyup kollayan bir yaklaşımı benimsemiş olması da orta ve uzun vadede iki ülke arasında ciddi sorunlara da zemin hazırlayacak gibi görünüyor. AKP politikalarının -rasyonalitesi tamamen Atlantik ötesi stratejik kurgulara dayalı- bu değişimini gösteren son nokta Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ın Irak ziyareti oldu. Bu ziyaretin kamuoyunda çok da tartışılmamış ayrıntılarına bakmakta yarar var. Erdoğan, Irak programı çerçevesinde bölgesel Kürt yönetiminin Başkenti Erbil i ve Şiilerin kutsal saydığı Necef i de ziyaret etti. İlk bakışta bu iki ziyaret diplomatik açıdan Iraklı Kürtlere ve Şiilere yapılmış bir jest gibi görünüyor. Ancak, bu gelişmeye 2003 yılından bugüne kadar gelen sürecin perspektifinden bakıldığında AKP nin Kürt politikasında yaşanan çarpıcı değişim de gözler önüne seriliyor. Kürtlerle Bahar Havası... Ankara, ABD nin Irak ı işgalinden sonra, gerek PKK ya verdiği destek gerekse Türkiye karşıtı söylemleri nedeniyle Kürt liderler Celal Talabani ve Mesud Barzani ye görüşme ambargosu koymuştu. Yani Kürt liderleri muhatap bile almıyordu. Ancak 8 yıl sonra Recep Tayyip Erdoğan, bölgesel Kürt yönetiminin başkenti Erbil e Başbakan sıfatı ile ziyaret gerçekleştirdi. AKP hükümeti ile Barzani yönetimi arasında adeta bahar havası esmeye başladı. Erbil de verilen mesajlar, kimsenin 8 yıl öncesini anımsamadığı hissini uyandırıyordu. Ziyaretin ayrıntılarına bakıldığında, Kürt grupların gönlünün hoş tutulması çabasının sadece Recep Tayyip Erdoğan ın Başbakan sıfatı ile Erbil i ziyaret etmesi ile sınırlı olmadığını da gösterdi. Erdoğan için hazırlanan programa Dışişleri Bakanlığı nın, Kerkük ü almaması/alamaması da bu tarihi Türk kentinde yaşamakta olan Türkmenlere verilen önemi ortaya koyuyordu. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Necef i de ziyaret ederek Iraklı Şiilerin dolayısıyla Başbakan Nuri el Maliki nin de beklentisini yerine getirirken Kerkük e gidememiş olması Türkiye de hemen hiç yankı bulmamıştı. * Cumhuriyet gazetesi diplomasi muhabiri ve 21. Yüzyıl dergisi Yayın Kurulu üyesi Mayıs 11 Sayı: 29 21. YÜZYIL [19]
Bahad r Selim Dilek Ancak, kamuoyu AKP nin attığı ya da atamadığı bu adımların Türkiye nin çıkarlarına ne kadar uygun olduğunu sorgulamak bir yana, geçmişten bugüne yaşanan söylem değişikliğine bile dikkat etmedi. AKP den Yalanlama Gelmedi Yakın tarihin notları, AKP nin Iraklı Kürtlere ilişkin söylemi ve uygulamada bugün gelinen noktayı çarpıcı biçimde ortaya koyuyor: Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, 28 Ocak 2004 te Washington programı kapsamında Stratejik ve Uluslararası Etüdler Merkezi nde (CSIS), Amerikalı işadamlarının da katıldığı bir gruba yaptığı konuşmada, Federe Kürt devleti yaklaşımını sağlıklı bulmuyoruz. Etnik kökene veya mezhebe dayalı federal yapı Irak ı paramparça eder. Yeraltı zenginliklerini tüm Irak halkı paylaşmalı. Ayrıca, belli bir bölgenin belli bir etnik yapıya verilmesi sakıncalı açıklamasında bulundu. Başbakan Erdoğan, bu açıklamasından tam 7 yıl 2 ay sonra, federe Kürt devletinin başkentine gitti. 5 Mayıs 2005 te IKYB nin Washington temsilcisi Kubad Talabani, ABD deki düşünce kuruluşlarından Dış İlişkiler Konseyi nde yaptığı, Kürt bağımsızlık hareketleri konusunda Türkiye nin endişelerini gidermek için elimizden geleni yaptık. Başbakan Erdoğan dan babama (Celal Talabani) gönderilen yakın dönemdeki bir mektupta Erdoğan, Türk hükümetinin Irak için federalizmi desteklediğini ifade etti. Bu ilk defa oluyor. İlk defa açıkça federalizm kavramını kamuoyu önünde onayladılar dedi. Bu demeç basında da yer aldı. Ancak, Türkiye nin federalizme onay verdiğini ileri süren bu iddiaya AKP den bir yalanlama [20] 21. YÜZYIL Mayıs 11 Sayı: 29
Irak Politikas nda Kritik De iflim gelmedi. Demek ki, 5 Kasım 2007 deki kritik görüşme öncesi AKP hükümeti, ABD yönetimine Türkiye nin Irak politikasında Washington un dümen suyuna girebileceği sinyalleri veriyordu. Muhalif Güçleri Destekleriz Talabani, ABD nin kamu radyosu NPR a 26 Eylül 2006 deki demecinde Türkiye yi Irak ın içişlerine müdahale etmekle suçlaması, bundan vazgeçmemesi durumunda Irak ın da aynı şekilde karşılık vereceğini, o ülkelerdeki muhalif güçleri destekleyeceğini ve o ülkeler için sorun çıkaracağını açıklaması üzerine Erdoğan, Açıklaması çirkindir. Herhalde bunu bir sürçülisan olarak etmiştir. Düzeltecektir, diye düşünüyorum dedi. Dönemin Hükümet Sözcüsü Cemil Çiçek, NTV ye yaptığı açıklamada, Terörle ilgili şu ülkenin yöneticisi, filanca aşiret şeyhi, dünün postal öpücüleri şöyle demiş, böyle demiş... Şu anki terör algılamamızda bir değişikliğe neden olmaz. Biz inanıyoruz ki hâlâ terörün destekçileri dışarıdadır tepkisini gösterdi. 27 Eylül de ise basına açıklama yapan bir Dışişleri Bakanlığı yetkilisi Talabani nin Irak ın Cumhurbaşkanı olduğunu unutarak bir Kürt aşiret reisi sıfatıyla konuştuğunu söyledi. 29 Eylül de ise dönemin Dışişleri Bakanı Abdullah Gül, ABD ye bir iki ay konuk olursunuz, ama komşular önemlidir. Biz elektriği, mazotu sağlamazsak hayat bir günde durur açıklamasını yaptı. 2007 yılı başında Barzani nin, Eğer Türkler sadece birkaç bin Türkmen için Kerkük e karışırsa, o zaman biz de Türkiye deki 30 milyon Kürt için harekete geçeriz sözleri üzerine Erdoğan, Barzani nin haddini aştığını Erdo an' n Erbil i ve Necef'i de ziyaret etmesi, diplomatik aç dan Irakl Kürtlere ve fiiilere yap lm fl bir jest gibi görünüyor. Ancak, AKP nin Kürt politikas nda yaflanan çarp c de iflimi de gözler önüne seriliyor. söylerken Gül de, Amerikalı mevkidaşı Condolezza Rice ı arayıp Çok rahatsızız demekle yetindi. Tarih, 5 Kasım 2007 İşte bu noktada şu soru yanıt arıyor: Nasıl oluyor da hükümet 8 yıl içinde Irak politikasını - Türkiye nin açıklamış olduğu stratejik önceliklerini de göz ardı ederek 180 derece değiştirebiliyor? Bu değişimin AKP yanlısı medya kuruluşlarının da önemli etkisiyle Türk kamuoyu tarafın da hiç sorgulanmıyor olmasına dikkat çekmekte de yarar var. Ankara ile Kürt liderler arasındaki mesafe, Erdoğan ın 5 Kasım 2007 de Beyaz Saray da vardığı mutabakat sonrası kapanmaya başladı. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ile dönemin ABD Başkanı George W. Bush arasında yapılan bu görüşme, 1 Mart tezkeresi ile krize giren Ankara- Washington ilişkilerinin onarılması kararının alındığı görüşme olarak tarih kayıtlarına girdi. Oysa, bu görüşme, bir anlamda AKP nin Irak/Kuzey Irak politikasında Washington yönetiminin uzattığı teslim belgesinin imzalandığı bir görüşmeydi. Bu görüşme sonrasında Kürtlerle resmi temaslar da hiç zaman yitirilmeden başlatıldı. Ancak, temaslar kamuoyunun tepkisine neden olmamak için adım adım gerçekleştirildi. Türkiye önce Irak Özel Temsilcisi ni Bağdat a gönderip Kürtlerle burada resmi temas kurdu. Erbil tercih edilmedi. Daha sonra Cumhurbaşkanı Celal Talabani Ankara ya geldi ardından da Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, Erbil i ziyaret eden ilk Türk Dışişleri bakanı oldu. Mayıs 11 Sayı: 29 21. YÜZYIL [21]
Bahad r Selim Dilek Stratejik İşbirliği Süreç Türkiye ile Irak arasında Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği mekanizmasının kurulmasına kadar ilerledi. Bu mekanizma, iki ülke ilişkilerinin hemen her alanda sıçrama yapacağı yorumlarını da beraberinde getirmişti. ABD nin geçen yıl yapılan seçimlerin birincisi olan ve Türkiye nin güçlü destek verdiği el Irakiye yi görmezden gelip, Şii Kanun Devleti koalisyonunu iktidara taşımasının ardından Ankara-Bağdat ilişkilerinin sıkıntıya gireceği yönündeki değerlendirmeler, Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu nun bu yılın başında yaptığı ziyaretin sonrasında kafalardaki soru işaretlerini büyük ölçüde ortadan kaldırmıştı. Türkiye'nin 2003'teki iflgalden sonra yüksek sesle olmasa da ABD ile yap lan bütün görüflmelerde dile getirdi i Türkmenler için büyük önem tafl yan Kerkük resmi ziyaretlerde programa dahil edilmiyor. Kerkük Yok! Ancak, Davutoğlu nun Lübnan krizinin patlak verdiği dönemde günü birlik yaptığı Bağdat ziyaretinde gözden kaçan nokta, Irak ta hükümetin kurulmasından sonra bakan düzeyinde gerçekleşen bu ziyaretin programına Kerkük ün alınmamış olmasıydı. Bu konuyu ne ziyaret sırasında ne de ziyaret sonrasında kimse gündeme taşımadı. Oysa ki, Dışişleri Bakanlığı, Davutoğlu nun ziyareti için hazırlanan programa Kerkük ü dahil etmek istemiş ancak, Irak ın Kürt kökenli Dışişleri Bakanı Hoşyar Zebari ile Başbakan Nuri el Maliki nin onayını alamamıştı. Türkiye nin Bağdat Büyükelçiliği, diplomatik açıdan büyük bir çaba göstermiş, ancak ziyaret programına Kerkük ün alınmasını sağlayamamıştı. Konu, kamuoyunun o gün için dikkati, Tunus ve Lübnan daki olaylara çevrilmiş olduğu için Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ın Mart ayında yaptığı Irak ziyaretine kadar gündeme gelmedi; getirilmiş olsa dahi, Dışişleri Bakanı Ahmet Davtuoğlu nun diplomaside kendinden farklı düşüneni ağır bir dille eleştirmeye ve kendini haklı göstermeye yönelik retoriği ile birlikte Lübnan da derin bir hükümet krizi varken, biz Bağdat a sadece günü birlik bir ziyaret planladık gerekçesini ortaya koyacağından kuşku yoktu. Davutoğlu nun ziyareti sonrasında dikkatler, Erdoğan ın Irak programına çevrildi. Çünkü, el Maliki nin yeniden Başbakanlık koltuğuna oturmasından sonra hükümet başkanı düzeyinde yapılacak bu ziyaretin hem içerik hem de sembolik açıdan önemi büyüktü. İçerik açısından iki ülke arasında imzalanmış 46 mutabakat muhtırasının ikili anlaşmaya dönüştürülmesi; sembolik açıdan da ülkenin etnik ve mezhepsel dengelerine ilişkin Türkiye nin sergileyeceği tutum, Türkiye-Irak ilişkilerinin kısa ve orta dönemli geleceği anlamında kritik önemi haizdi. Erdoğan ın programına Bağdat ın yanı sıra bölgesel Kürt yönetiminin başkenti Erbil, Türkiye nin Şii leri dışlamadığı mesajının verilmesi için de Necef alındı. Ancak, Türkiye nin 2003 teki işgalden sonra yüksek sesle olmasa da ABD ile yapılan bütün görüşmelerde dile getirdiği Türkmenler için büyük önem taşıyan Kerkük programa dahil edilmedi. Zaten, ABD işgali sonrasındaki normalleşme sürecinde Türkiye den Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Dışişleri Bakanları düzeyinde Irak a yapılan ziyaretlerin hiçbirinde tarihi bir Türk kenti olan Kerkük programa alınmamıştı. [22] 21. YÜZYIL Mayıs 11 Sayı: 29
Irak Politikas nda Kritik De iflim Ancak, son olarak Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ın bölgesel Kürt yönetiminin Başkenti Erbil i ziyaret etmesine karşın, Türkmenlerin yaşadığı Kerkük ü görmezden gelmesi iki önemli soruyu da beraberinde getirdi. Erdoğan ın ziyaret programına Kerkük ün alınmasını hükümet mi istemedi? Yoksa, hükümetin Kerkük ün de ziyaret programına alınması talebine Irak hükümeti mi yeşil ışık yakmadı? Bu noktada, iki önemli soruya yanıt aranıyor. AKP hükümeti mi resmi ziyaret programlarına Kerkük ün dahil edilmesini istemedi yoksa Türkiye nin istemesine karşın Nuri el Maliki hükümeti mi böyle bir ziyarete yeşil ışık yakmadı? Kulislere sızan bilgilere göre Mesud Barzani, Irak ın Kürt kökenli Dışişleri Bakanı Hoşyar Zebari ve Başbakan el Maliki, herhangi bir Türk yetkilinin Kerkük e gitmesine sıcak bakmıyor. Özellikle, Dışişleri Bakanı Davutoğlu nun Irak a yaptığı ziyaret öncesi bu konunun iki ülke resmi makamları arasında tartışma konusu olduğu biliniyor. Ancak, bugüne kadar yapılan ziyaretlerde AKP hükümeti el Maliki nin Kerkük ambargosunu aşamadı. Ankara dan Yoğun Ziyaret! 5 Kasım 2007 den sonra Türkiye den Irak a cumhurbaşkanı düzeyinde 1, Başbakan düzeyinde 3, Dışişleri Bakanı düzeyinde ise yine 3 resmi ziyaret gerçekleştirildi. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, 23-24 Mart 2009 da Irak a gitti ancak bu ziyaretini Bağdat ile sınırlı tuttu. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan da ilk olarak 10 Temmuz 2008 de Irak a gitti. Bağdat a bu günü birlik Mayıs 11 Sayı: 29 21. YÜZYIL [23]
Bahad r Selim Dilek ABD iflgali sonras ndaki normalleflme sürecinde Türkiye den Cumhurbaflkan, Baflbakan ve D fliflleri Bakanlar düzeyinde Irak a yap lan ziyaretlerin hiçbirinde tarihi bir Türk kenti olan Kerkük programa al nmam flt r. ziyaretin ardından, 15 Ekim 2009 da yine Bağdat ı ziyaret etti. Ardından 28 Mart 2011 de Irak a son ziyaretini gerçekleştirdi. Erdoğan a son iki ziyaretinde Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu da eşlik etti. Davutoğlu Dışişleri Bakanı sıfatıyla Irak ı ayrıca üç kez ziyaret etti. Davutoğlu, 30 Ekim 2009 da Erbil i ziyaret eden ilk Dışişleri Bakanı oldu. Bugüne kadar Davutoğlu, bölgesel Kürt yönetiminin başkenti Erbil e iki, Erdoğan ise bir kez giderek, Kürt lider Mesud Barzani ile görüştü. Ancak, Irak işgali sonrasında Türkiye nin üzerinde büyük hassasiyetle durduğu Kerkük e AKP hükümetinden şimdiye kadar hiç kimse gitmedi. Kerkük e Türkiye den resmi sıfat taşıyan tek ziyaret ise halen Ergenekon operasyonu kapsamında aranmakta olan eski milletvekili Turhan Çömez ile CHP Tokat Milletvekili Orhan Ziya Diren in de aralarında bulunduğu TBMM heyetinin gerçekleştirdiği 25 Eylül 2006 daki ziyaret oldu. Kerkük e Kimler Gitti Türkiye den Kerkük e şimdiye kadar yapılan ziyaretler şöyle: Kerkük e ilk ziyaret 1937 de Sadabat Paktı nı imzalamaya giden ve önce Pakt ın son hazırlıkları çerçevesinde Irak ı ziyaret eden dönemin Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras ve Ekonomi Bakanı Celal Bayar ın da bulunduğu heyet tarafından yapılmıştır. Aras ve Bayar ın 21 Haziran 1937 de önce Musul sonra Kerkük e gittikleri ve Kerkük ten özel bir trenle Bağdat a geçtikleri biliniyor. 6-12 Kasım 1955 tarihleri arasında dönemin Başbakanı Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü, Ekonomi Bakanı Nedim Paçacı ve Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu nun da bulunduğu heyet, Kerkük e giderek, petrol tesislerini inceledi ve bilgi aldı. 20-24 Ekim 1967 de dönemin Başbakanı Süleyman Demirel, Irak Başbakanı General Tahir Yahya nın daveti üzerine Irak ı ziyaret eti. Demirel, 22 Ekim 1967 de Kerkük te incelemelerde bulundu. Demirel, Bağdat ta Türkmen Kardeşlik Ocağı ndan on kişilik Türkmen heyeti ile de görüştü. Heyete başkanlık yapan Emekli Albay Abdullah Abdurrahman ile Dr. Necdet Koçak, Dr. Rıza Demirci ve Adil Şerif 1980 de Saddam tarafından idam edildi. 1910 yılında Kerkük Askeri Lisesi nde eğitim gören 5. Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay, Irak Cumhurbaşkanı General Abdülselam Arif in daveti üzerine 27 Nisan-1 Mayıs 1968 tarihleri arasında gittiği Irak ta Küfe, Kerbela, Necef, Kerkük ve Musul u da ziyaret etti. 4-8 Şubat 1976 tarihlerinde Irak ı ziyaret eden dönemin Dışişleri Bakan İhsan Sabri Çağlayangil Kerkük e de gitti. 27 Nisan1976 da Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk de Irak a gidişinde Kerkük ü ve buradaki Türk Kültür Merkezi ni ziyaret etti. 1973 te Kerkük-Ceyhan Petrol Boru Hattı Anlaşması için Demirel de 3 Ocak 1977 Kerkük e gitti. Demirel in bu ziyareti, Saddam Hüseyin rejimi yıkılana kadarki dönemde Türk yetkililerin son ziyaret oldu. 21. YÜZYIL [24] 21. YÜZYIL Mayıs 11 Sayı: 29