Vize Şikâyet Hattı Projesi Ön Anket Çalışması Raporu

Vize Şikâyet Hattı Projesi Ön Anket Çalışması Raporu Đktisadi Kalkınma Vakfı Yayınları No: 230 1

Vize Şikâyet Hattı Projesi, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği nin desteğiyle, Đktisadi Kalkınma Vakfı ve European Citizen Action Service işbirliğinde gerçekleştirilmiştir. Vize Şikâyet Hattı Projesine hazırlık niteliği taşıyan Ön Anket Çalışması, Nisan 2009 tarihinde Đktisadi Kalkınma Vakfı tarafından yürütülmüştür. Her hakkı saklıdır. Genel Koordinatör: M. Haluk Nuray, ĐKV Brüksel Temsilcisi Bu rapor, ĐKV Uzmanları Zeynep Özler ve Melih Özsöz tarafından hazırlanmıştır. MART 2010 ISBN 978-605-5984-23-6 ĐKTĐSADĐ KALKINMA VAKFI Talatpaşa Caddesi Alikaya Sokak TOBB Plaza No:3 Kat: 7-8 Levent 34394 Đstanbul Tel (212) 270 93 00 Faks (212) 270 30 22 E-posta ikv@ikv.org.tr ĐKTĐSADĐ KALKINMA VAKFI nın ismi belirtilerek alıntı yapılabilir. 2

Vize Şikâyet Hattı Projesi Ön Anket Çalışması Raporu Sunuş AB üyesi ülkelere girişte Türk vatandaşlarına uygulanan vize zorunluluğunun ortaya çıkarttığı ciddi sorunlar, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) tarafından uzun süreden bu yana gündeme getirilmektedir. Özellikle, iş adamlarımız, ürünlerini Avrupa ülkelerinde düzenlenen fuarlara gönderebilirken, kendileri, vize engeliyle karşılaşmakta veya iş randevuları, toplantı tarihleri geçtikten sonra kendilerine vize verilmektedir. Vize alabilmek için talep edilen belge ve bilgiler, akıl almaz boyutlara ulaşmıştır. Đşadamlarımız vize almak için banka hesaplarını göstermek, AB ülkelerindeki ortaklarından davet mektupları almak zorunda kalmaktadır. Durum böyleyken, ticari gizlilik ilkesi de açıkça ihlal edilmektedir. Đşadamlarımıza yönelik vize uygulaması, Ankara Anlaşması ve Katma Protokol e aykırı olup, Gümrük Birliği açısından haksız rekabete yol açmaktadır. Malları Birlik içinde serbest dolaşımda olan işadamlarımızın kendilerinin ve şirketlerini temsil eden yetkililerinin bu hakka sahip olmamaları kabul edilemez bir durumdur. Vize uygulaması, iş adamlarımıza yeni iş bağlantıları kurmak bir yana, mevcut işlerini dahi yürütmekte güçlükler çıkarmakta ve böylece ticaretin önünde teknik bir engel teşkil ederek haksız rekabete yol açmaktadır. Sadece iş dünyasının değil Türk halkının büyük çoğunluğu vize uygulamasından şikâyetçidir. Vize işlemlerinin uzaması ya da vize verilmemesi nedeniyle kaçırılan toplantı, konferans ve konserler; Erasmus programı çerçevesinde burs kazanan öğrencilerin burs hakkını kaybetmesi ya da gecikmesi, araştırma amaçlı seyahatlere vize nedeniyle çıkılamaması; akademisyenlerin/doktorların uluslararası kongre ve seminerlere zamanında katılamaması; bir araya gelemeyen aileler bizzat deneyimlediğimiz ya da sıkça karşılaştığımız şikâyetlerden bazılarıdır. Bu sebeplerle, çok sayıda insan, çoğu zaman hem maddi hem de manevi kayba uğramaktadır. Bu tür kayıplar ise maalesef herhangi bir şekilde telafi edilememektedir. Bu da Türk toplumunda, bu alanda AB ile ilişkisi bizim kadar ileri olmayan ülke vatandaşlarına kıyasla, ayrımcılık ve sadece insani bir hakkın ihlali anlamında haksızlıklarla karşı karşıya olunduğu algısına yol açmaktadır. Diğer taraftan, Türkiye gibi 1963 yılından itibaren AB ile ortaklık ilişkisi içinde olan, 1999 yılından beri aday ve 2005 yılından beri katılım müzakerelerini yürüten bir ülkenin vatandaşlarına vize uygulanması AB bütünleşmesinin ruhuna aykırıdır. Đlişkilerde sivil toplum diyaloğunun önemi sıkça dile getirilmesine karşın, AB yi oluşturan dört temel serbestiden biri olan kişilerin serbest dolaşımı konusunda bir türlü gelişme sağlanamamaktadır. Oysa, bir ülkenin Avrupalılaşması ve sivil toplumların birbirleriyle kaynaşmasının en etkili araçlarından biri, serbest dolaşımın önündeki engellerin kaldırılmasıdır. Kaldı ki, bu görüşten hareketle Sırbistan, Karadağ ve Makedonya vatandaşlarına çok kısa bir süreç sonunda vize muafiyeti hakkını tanıyan Birliğin, söz konusu imkânı neredeyse yarım asırdır AB ile ortaklık ilişkisi içerisinde bulunan ülkemiz vatandaşlarına tanımaması rahatsızlık yaratmaktadır. Türk halkındaki AB algılamasını olumsuz etkilemektedir. 3

Vize Şikâyet Hattı Projesi Ön Anket Çalışması Raporu Sunuş Son derece haksız bulduğumuz ve Ortaklık Hukukuna aykırı olduğunu düşündüğümüz vize uygulaması konusunda, ne yapabiliriz sorusuna yanıt olarak, bugüne kadarki çalışmalarımıza ilaveten, Đktisadi Kalkınma Vakfı nın girişimiyle (ĐKV), Avrupalı bir kurum olan European Citizen Action Service (ECAS) ile işbirliği içerisinde Vize Şikâyet Hattı Projesi ni başlattık. Söz konusu proje ile temel amacımız, TOBB olarak, her platformda dile getirdiğimiz vize konusunda yaşanan sıkıntının boyutunu gerçekçi, somut verilerle desteklenmiş güçlü ve tutarlı gerekçeler ile ortaya koyabilmektir. Bu amaçla ĐKV ile birlikte, toplumun farklı kesimlerinden kişilerin vize başvurularında yaşadıkları sorunları sınıflandırarak derledik. Bu projeye hazırlık oluşturması ve yol göstermesi amacıyla, Nisan 2009 tarihinde Đktisadi Kalkınma Vakfı tarafından bir ön anket çalışması yürütülmüştür. Ön anket çalışmasında sınırlı tutulan bir hedef kitlenin (iş dünyası, akademisyenler ve öğrenciler ile barolar) vize başvurularında karşılaştığı sorunlara bu kitapçıkta yer verilmektedir. Türkiye genelinde Oda, Borsa, Üniversite ve Barodan oluşan 111 farklı kurumun üyeleri ve çalışanları tarafından doldurularak, Đktisadi Kalkınma Vakfı na iletilen 1500 e yakın anket formu, Türkiye de iş dünyası, akademisyenler, öğrenciler ve baroya kayıtlı avukatların vize başvurularında yaşamış oldukları sıkıntıları bir kere daha gözler önüne sermesi ve Vize Şikâyet Hattı Projesine yol göstermesi açısından büyük öneme sahiptir. Bu çalışmanın, bu konuda yapılan tartışmalar için yararlı bir temel oluşturmasını ümit ediyoruz. M. Rifat Hisarcıklıoğlu 4

Vize Şikâyet Hattı Projesi Ön Anket Çalışması Raporu Đçindekiler Sunuş..........3 Đçindekiler.....5 Genel Bilgi......6 Ön Anket Çalışmasının Amacı ve Anket Süreci Katılımcı Profili Katılımcı Kurum ve Kuruluşlar Örnek Anket Formu Ön Anket Çalışması Soruları ve Sonuçları.... 12 Genel Değerlendirme 27 Đnsan Hikayeleri.28 5

Vize Şikâyet Hattı Projesi Ön Anket Çalışması Raporu Genel Bilgi Ön Anket Çalışmasının Amacı ve Anket Süreci Vize konusunda yaşanan gelişmeleri sürecin en başından beri takip eden ve bu alandaki çalışmaları ile hem AB hem de Türkiye nezdinde sorunun gündeme taşınması ve tartışılması yönünde çalışmalar yürüten Đktisadi Kalkınma Vakfı (ĐKV), Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği nin (TOBB) desteği ve Brüksel merkezli sivil toplum kuruluşu European Citizen Action Service (ECAS) işbirliğinde öncü bir proje başlatma kararı almıştır. kapsayacak boyuttaki bir projeye gerek duyulup duyulmadığını tespit etmek olarak belirlenmiştir. Dolayısıyla söz konusu ön anket çalışması, yapılacak daha büyük çaptaki bir proje için nabız yoklama şeklinde nitelendirilebilir. Sınırlı bir hedef gruba yönelik hazırlanıp uygulanacak bir ön anket çalışması ile öncelikle bu grubun Schengen vizesi başvurularında karşılaşmış olduğu sıkıntıların tespit edilmesi; ardından tüm Türk vatandaşlarını hedefleyen bir proje ile de konunun öneminin vurgulanması ve farklı kesimlerin seslerine de yer verilmesi amaçlanmıştır. Vize Şikâyet Hattı Projesi olarak adlandırılan bu proje ile Türk vatandaşlarının AB ülkelerine girişte almak zorunda oldukları vize ile ilgili karşılaştıkları sorunlardan kaynaklanan şikâyetlerin sistematik ve kategorik biçimde derlenip raporlanarak, AB de ve Türkiye de uygulamadan sorumlu birimlere ve karar alıcılara iletilmesi hedeflenmektedir. Söz konusu projenin başlatılmasından önce, projeye hazırlık oluşturması ve yön vermek amacıyla, Đktisadi Kalkınma Vakfı tarafından sınırlı bir gruba yönelik bir ön anket çalışması uygulanmıştır. Söz konusu ön anket çalışmasındaki amaç, Türkiye genelinde tüm Türk vatandaşlarını Đşte bu sebeple ön anket çalışmasında hedef kitle, Avrupa Birliği ne uyum ve entegrasyon sürecinde ön planda yer alan iş dünyası, akademik çevreler, öğrenciler ve baro üyesi avukatlar olarak belirlenmiştir. Bu maksatla hazırlanan ve 15 sorudan oluşan anket formu (Bkz. Sayfa: 12-13), Şubat 2009 tarihinde üst yazı ile ilgili kurum ve kuruluşlara (Bkz. Katılımcı Profili ), e-posta ve faks yolu ile gönderilmiştir. Bir aylık süre zarfı içerisinde ilgili tarafların anketi doldurmaları talep edilmiş, Mart 2009 tarihinde anketlere ilişkin geri dönüşler yaşanmıştır. Cevaplandırılan anketlerin değerlendirilmesi Nisan 2009 tarihinde sona ermiş ve değerlendirmeler raporlanmıştır. 6

Ön anket çalışması kapsamında ilgili kurum ve kuruluşlarca doldurulan 1540 anket tarafımıza ulaştırılmıştır. 65 anket ise, gelen şikâyetin içeriği itibariyle ilgisiz bulunarak değerlendirmeye alınmamıştır (Bkz. Tablo 1). Bu raporda yer alan tespitler, elimize ulaşan 1540 anket formundan ilgisiz 65 anket formunun çıkarılmasıyla elde edilen 1475 örnek temel alınarak oluşturulmuştur. Grafik 1: Anketlerin Hedef Kitle Đçerisinde Dağılımı (Yüzde) Oda ve Borsa 39% Üniversite 49% Baro 12% Tablo 1: Gelen Anket Sayısı Değerlendirilen Anket Sayısı 1475 Đlgisiz Anket Sayısı 65 Toplam Anket Sayısı 1540 Tablo 3: Anketin Cevaplandığı Đller Katılımcı Profili Ön anket çalışması için sınırlı bir grup, hedef kitle olarak belirlenmiş olmasına rağmen, çalışma Türkiye genelinde geniş kesimlere ulaşmayı başarmıştır. Türkiye nin farklı bölgelerinde toplam 46 ilden gelen anketler bunun bir göstergesidir (Bkz. Tablo 3). Türkiye genelinde odalar, borsalar, üniversiteler ve baroları hedef alan ön anket çalışmasına 111 farklı kurumdan cevap gelmiş olup; bunların 55 i üniversite, 43 ü oda ve borsa; 13 ü de barolardan oluşmaktadır (Bkz. Tablo 2 ve Grafik - 1). Tablo 2: Anketlerin Hedef Kitle Đçerisinde Dağılımı Adana Afyon Amasya Ankara Antalya Artvin Balıkesir Bartın Batman Bilecik Bolu Çanakkale Çorum Diyarbakır Düzce Edirne Eskişehir Gaziantep Gümüşhane Isparta Đstanbul Đzmir Kahramanmaraş Kastamonu Kayseri Kırklareli Kırşehir Kocaeli Konya Malatya Manisa Mersin Muğla Nevşehir Niğde Ordu Osmaniye Rize Samsun Sivas Şanlıurfa Tekirdağ Tokat Trabzon Van Zonguldak Üniversite 55 Oda ve Borsa 43 Baro 13 Toplam 111 Ön anket çalışması çerçevesinde ulaşılan illerde ise hedef kitle içerisinde bulunan farklı gruplardan cevapların tarafımıza ulaştırıldığı görülmektedir (Bkz. Resim 1). 7

Resim 1: Gelen Anketlerin Đllerde Kurum Bazında Dağılımı Üniversite Baro Oda Ön anket çalışmasına, doldurdukları anket ile katkıda bulunan kurumlar ise şu şekildedir: Üniversiteler TOBB-ETÜ Kırklareli Üniversitesi Marmara Üniversitesi Bartın Üniversitesi Rize Üniversitesi Süleyman Demirel Üniversitesi Ankara Üniversitesi Fırat Üniversitesi Đstanbul Teknik Üniversitesi Bozok Üniversitesi On Dokuz Mayıs Üniversitesi Ordu Üniversitesi Ege Üniversitesi Abant Đzzet Baysal Üniversitesi Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi Muğla Üniversitesi Niğde Üniversitesi Bartın Üniversitesi Dicle Üniversitesi Atılım Üniversitesi Acıbadem Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Trakya Üniversitesi Kahramanmaraş Sütçü Đmam Üniversitesi Maltepe Üniversitesi Mersin Üniversitesi Yıldız Teknik Üniversitesi Hitit Üniversitesi Gaziantep Üniversitesi Gümüşhane Üniversitesi Bilecik Üniversitesi Cumhuriyet Üniversitesi Ahi Evran Üniversitesi Đstanbul Bilgi Üniversitesi Hacettepe Üniversitesi Düzce Üniversitesi Kastamonu Üniversitesi Süleyman Demirel Üniversitesi Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Nevşehir Üniversitesi Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Bilkent Üniversitesi Đnönü Üniversitesi Balıkesir Üniversitesi Amasya Üniversitesi Fatih Üniversitesi Đstanbul Kültür Üniversitesi Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Namık Kemal Üniversitesi Kırklareli Üniversitesi Đstanbul Kültür Üniversitesi Adıyaman Üniversitesi Đzmir Đleri Teknoloji Enstitüsü Adnan Menderes Üniversitesi Fırat Üniversitesi 8

Odalar ve Borsalar Balıkesir Tabip Odası Afyonkarahisar Tabip Odası Niğde Tabip Odası Gaziantep-Kilis Tabip Odası Samsun Tabip Odası Muğla Eczacı Odası Kastamonu Eczacı Odası Manisa Eczacı Odası Antalya Eczacı Odası 1. Bölge Đstanbul Eczacı Odası Afyonkarahisar Ticaret ve Sanayi Odası Ordu Ticaret Ve Sanayi Odası Đzmir Ticaret Borsası Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası Balıkesir Ticaret Odası Artvin Ticaret ve Sanayi Odası Isparta Sanayi ve Ticaret Odası Develi Ticaret Odası Kayseri Sanayi Odası Gaziantep Ticaret Odası Balıkesir Ticaret Borsası Kırşehir Ticaret ve Sanayi Odası Doğanhisar Ticaret Odası Kocaeli Ticaret Odası Kırşehir Ticaret Borsası Eskişehir Sanayi Odası Kocaeli Sanayi Odası Kırklareli Ticaret Borsası Niğde Eczacı Odası Uzunköprü Ticaret ve Sanayi Odası Kırklareli Ticaret Borsası Konya Ticaret Odası Zile Ticaret ve Sanayi Odası Isparta Ticaret ve Sanayi Odası Mersin Deniz Ticaret Odası TMMOB Đnşaat Mühendisleri Odası Çevre Mühendisleri Odası Sivas Ticaret ve Sanayi Odası Gümüşhane Ticaret ve Sanayi Odası Gaziantep Ticaret Odası Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası Çaycuma Ticaret ve Sanayi Odası Fethiye Ticaret ve Sanayi Odası Barolar Kırşehir Barosu Adana Barosu Eskişehir Barosu Samsun Barosu Manisa Barosu Zonguldak Barosu Bolu Barosu Batman Barosu Düzce Barosu Ankara Barosu Çanakkale Barosu Trabzon Barosu Edirne Barosu 9

Ön Anket Formu (örnek) AB ÜYE DEVLETLERĐNE VĐZE ALMAK ĐÇĐN YAPILAN BAŞVURULARDA KARŞILAŞILAN SORUNLARIN TESBĐTĐNE YÖNELĐK ANKET FORMU 1. Kurum veya kuruluşunuzun üyeleri sıklıkla AB ülkelerine seyahat ediyorlar mı? a) Ender olarak b) Bazen c) Oldukça d)çok sık e)cevap yok 2. Üyelerinizin vize başvurularında kurumunuzun yardımı söz konusu mu? a) Evet b)hayır c) Belirli durumlarda. Belirtiniz. d) Diğer. Belirtiniz. 3. Eğer kurumunuz üyelere vize hizmeti veriyorsa, bu hizmet neleri kapsıyor? a) Vize belgelerinin temini b) Bilfiil vize başvurusunda bulunma c) Đlgili mercilere yönlendirme ve bilgi sağlama d) Diğer. Belirtiniz.... 4. Üyelerinizden özellikle AB ülkelerine giderken vize prosedürü konusunda şikâyetler alıyor musunuz? a) Hiçbir zaman b) Nadiren c) Bazen d) Oldukça e) Sıklıkla f) Her zaman 5. Eğer 4. soruya cevabınız Evet ise, bu şikâyetler hangi konuda olmaktadır? Önceliğe göre sıralayınız: ( ) Vizeye başvurmadan önce bekleme süresi ( ) Talep edilen vize ücreti ( ) Talep edilen evrakların çokluğu ve/veya niteliği ( ) Vize başvurusuna cevap alana kadar geçen sürenin uzunluğu ( ) Vize personelinin tavrı ve/veya yetkinliği ( ) Vizenin verilmesini geciktiren ek talepler ( ) Verilen vizenin süresinin / vizede öngörülen giriş çıkış sayısının talep edilenden farklı olması ( ) Diğer. Belirtiniz... 6. Kurumunuzun vize konusunda konsolosluklarla yapmış olduğu anlaşmalar var mı? Varsa hangi ülkeler. Belirtiniz: 7. Bu anlaşmalar çerçevesinde yapılan işbirliği tatmin edici boyutta mıdır? a) Hiçbir zaman b) Nadiren c) Bazen d) Oldukça e) Sıklıkla f) Her Zaman 8. Üyelerinizin ya da personelinizin vize başvuruları sırasında özellikle zorluk veya kötü muamele ile karşılaştıkları konsolosluklar var mı? Varsa hangi ülkeler? Belirtiniz:. 9. Vize başvurularında aranan belgeler örneğin banka hesap cüzdanının istenmesi üyelerinizin ticari veya mesleki faaliyetleri açısından sorun yaratmakta mıdır? Ticari sırlarınızın açıklanması gibi bir kanaatiniz oluştu mu? a) Hiçbir Zaman b) Nadiren c) Bazen d) Oldukça e) Sıklıkla f)her Zaman 10

10. Üyelerinizin bir AB üyesi ülkeye gidebilmesi için ticari partneri/muhatabı/davet eden kurum veya kişi tarafından davet mektubu talep edilmesi (o ülkeye girişinizin böyle bir davet olmadan gerçekleşemeyeceği izlenimi verilmesi), o kişi, kuruluş veya firma ile ilişkilerinizi, bir anlamda prestijinizi nasıl etkilemektedir? a) Etkilememektedir b) Biraz olumsuz etkilemektedir c) Oldukça olumsuz etkilemektedir d) Diğer. Belirtiniz: 11. Vize başvurusunda standart ücretin dışında ek ücret talepleri ile karşılaşılmakta mıdır? Öyleyse ne tür ve hangi ülkeler tarafından talep edilmektedir? a) Hiç karşılaşılmadı b) Karşılaşıldı: Hangi ülke(ler): Ek ücret hangi başlık altında talep edildi?... 12. Vize başvurusundan kaç gün sonra vize alınmaktadır? a)1-7 gün b)8-15 gün c)16-31 gün d) 31-60 gün e) 60 günden fazla Not: Bu soruya şahit olduğunuz en kötü örneği düşünerek cevap veriniz. Lütfen hangi ülke(ler) olduğunu belirtiniz: Gerekirse ayrıntılı açıklamalarınızı ayrıntılı olarak ek rapor olarak yazabilirsiniz. 13. Vize başvurusu yapan üyeleriniz Konsolosluk yetkililerinin tavır ve davranışları hakkında şikâyet bildirmekte midir? Eğer bildiriyorsa bunları nasıl tanımlamaktadırlar? a) Özensiz ve zaman kaybettirici b) Aşağılayıcı, onur kırıcı c) Hakaret ve tahkir edici d) Diğer. Belirtiniz: 14. Vize başvurusu yapan üyeleriniz vize başvurusu için aracı kurum çalışanlarının tavır ve davranışları hakkında şikâyet bildirmekte midir? Eğer bildiriyorsa bunları nasıl tanımlamaktadırlar? a) Özensiz ve zaman kaybettirici b) Aşağılayıcı, onur kırıcı c) Hakaret ve tahkir edici d) Diğer... 15. Vize işlemlerinin uzaması ya da vize verilmemesi nedeniyle toplantı, konferans, ihale, fuar veya iş görüşmelerini kaçıran üyeleriniz var mıdır? a)hiç yok b)nadiren c) Bazen d) Oldukça fazla e) Çok sık Not: Eğer böyle üyeleriniz varsa, hangi ülke ve hangi toplantı vs organizasyonu kaçırdılar? Belirtiniz(Gerekirse arka sayfaya veya ek raporlarla ayrıntıları yazabilirsiniz): 11

Vize Şikâyet Hattı Projesi Ön Anket Çalışması Raporu Ön Anket Çalışması Soruları ve Sonuçları* Soru 1: Kurum veya kuruluşunuzun üyeleri sıklıkla AB ülkelerine seyahat ediyorlar mı? Bazen %33 Oldukça %29 Ender olarak %17 Çok sık %12 Cevap yok %9 Cevap yok 9% Çok sık 12% Bazen 33% Ender Olarak 17% Oldukça 29% Đlgili kurum ve kuruluşun üyeleri AB ülkelerine seyahat etmektedir. * Kolaylık sağlaması açısından, bu özet değerlendirmede yanıtlar, anket formlarında yer aldığı haliyle değil, en yüksek oranda yanıt alandan, en düşüğüne doğru sıralanmıştır. 12

Soru 2: Üyelerinizin vize başvurularında kurumunuzun yardımı söz konusu mu? Hayır %52 Evet %37 Belirli durumlarda %8 Diğer %3 Diğer 3% Belirli durumlarda 9% Evet 30% Hayır 58% Vize başvuru sürecinde ilgili kurumun üyelerine yardımcı olmadığı katılımcılar tarafından dile getirilmektedir. Öte yandan başta akademik/öğrenci değişimi ya da kurumu temsil amaçlı seyahatlerde, vize başvuru sürecini kolaylaştıracak belgeler (görevlendirme yazısı, oda kaydı, faaliyet belgesi vs.) ilgili kurum tarafından sağlanmaktadır. Ayrıca, gri ya da yeşil pasaport alınabilmesi için gerekli evrakların temin edilmesi konusunda yardımcı olunmaktadır. 13

Soru 3: Eğer kurumunuz üyelerine vize hizmeti veriyorsa, verilen hizmet neleri kapsıyor? Đlgili mercilere yönlendirme ve bilgi sağlama %48 Vize belgelerinin temini %28 Diğer %13 Bilfiil vize başvurusunda bulunma %11 Bilfiil vize başvurusunda bulunma 11% Diğer 13% Đlgili mercilere yönlendirme ve bilgi sağlama 48% Vize belgelerinin temini 28% Kurumun, üyelerine vize hizmeti vermesi durumunda bu hizmetin ağırlıklı olarak ilgili mercilere yönlendirme ve bilgi sağlama şeklinde olduğu ortaya çıkmaktadır. Bunu, vize belgelerinin temini izlemektedir. Ayrıca, Odalar üyelerine referans mektubu vermekte, özellikle toplu başvurularda vize takibi yapmakta ve sanayici/iş adamı olduklarını ve ticari amaçla yurtdışına çıkacaklarını belirten, vize verilmesi konusunda kolaylık sağlanması ile ilgili belgeyi sunmaktadır. Vizenin gecikmesi halinde ilgili konsoloslukla irtibata geçilmesinde yardımcı olmaktadırlar. 14

Soru 4: Üyelerinizden özellikle AB ülkelerine giderken vize prosedürü konusunda şikâyetler alıyor musunuz? Bazen %31 Oldukça %16 Sıklıkla %14 Nadiren %14 Hiçbir zaman %14 Her zaman %11 Her zaman 11% Hiçbir zaman 14% Bazen 31% Nadiren 14% Sıklıkla 14% Oldukça 16% Üyelerin vize prosedürü konusunda çeşitli şikâyetlerinin bulunduğu belirtilmektedir. Bir sonraki soruda bu şikâyetler detaylı olarak açıklanmaktadır. 15

Soru 5: Eğer 4. soruya cevabınız Evet ise, bu şikâyetler hangi konu/larda olmaktadır? Önceliğe göre sıralayınız: 1. Verilen vizenin süresinin ya da vizede öngörülen giriş çıkış sayısının talep edilenden farklı olması 2. Vize personelinin tavrı ve/veya yetkinliği 3. Vizenin verilmesini geciktiren ek talepler 4. Talep edilen vize ücreti 5. Vize başvurusuna cevap alana kadar geçen sürenin uzunluğu 6. Vizeye başvurmadan önce bekleme süresi 7. Talep edilen evrakların çokluğu ve/veya niteliği 8. Diğer Dile getirilen şikâyetler, vize süresinin ya da vizede öngörülen giriş çıkış sayısının talep edilenden farklı olmasında yoğunlaşmaktadır. Bunu, vize personelinin tavrı ve/veya yetkinliği ile vizenin verilmesini geciktiren ek talepler takip etmektedir. Bazı anketlerde, bu şikâyetlere neden olan konsolosluklar da belirtilmektedir. Genel olarak bakıldığında, tüm AB üye ülke konsolosluklarında benzer şikâyetler tekrarlanmaktadır. Oda ve borsa üyeleri tarafından doldurulan anketlerde, talep edilen evrakların çokluğu ve/veya niteliği ile vize başvurusuna cevap alana kadar geçen sürenin uzunluğu başlıca şikâyetleri oluşturmaktadır. Bununla birlikte, pasaportu almak için konsolosluğa tekrar gitmek zorunluluğu; vize için şahsen başvuruda bulunma zorunluluğu, fotoğraf, parmak izi gibi zorunluluklar nedeniyle Đstanbul a veya Ankara ya gitme gereği dile getirilen diğer şikâyetler arasındadır. Soru 6: Kurumunuzun vize konusunda konsolosluklarla yapmış olduğu anlaşmalar var mı? Varsa hangi ülkeler? Belirtiniz. Derlenen yanıtlar bazı kurumların hâlihazırda çeşitli konsolosluklarla münferit anlaşmalarının bulunduğunu, ancak bunun yaygın olmadığını ortaya koymaktadır. Bazı anketler, kimi kurumların bazı konsolosluklarla işbirliğinde bulunulması yönünde adım atmaya çalıştıklarını, ancak konsoloslukların ilgisizliği yüzünden bu çabaların sonuç vermediğini ortaya koymaktadır. Bunun yanı sıra, ticaret ve sanayi odalarının genellikle TOBB kanalıyla bazı konsolosluklarla anlaşmaları bulunmaktadır. TOBB un Đtalya ile olan Đtalya vize işlemleri mutabakatı ve Hollanda ile Turuncu Halı uygulaması örnek olarak verilmiştir. Ayrıca, Balıkesir Ticaret Odasının Romanya ve Gaziantep Ticaret Odası nın Đtalya Đzmir Başkonsolosluğu ile ticari vize protokolü mevcuttur. Kayseri Sanayi Odası nın verdiği referans mektubu Almanya, Fransa ve Đtalya konsolosluklarında kolaylaştırıcı işlev görmektedir. Buna karşın, zaten kısıtlı sayıda bulunan söz konusu anlaşma ve protokollerin genel şikâyetlere cevap verecek nitelikte olmadığının altı çizilmelidir. Bu tür şikâyetlerin belgelenmesi ve sınıflandırılması, Vize Şikâyet Hattı Projesi nin temel amaçlarından birini oluşturmaktadır. Projenin ileriki aşamalarında bu anket sorusunun içerik olarak daha kapsamlı bir hale getirilmesi, daha ayrıntılı ve somut yanıtlara ulaşılması hedeflenmektedir. 16

Soru 7: Bu anlaşmalar çerçevesinde yapılan işbirliği tatmin edici boyutta mıdır? Hiçbir zaman %48 Bazen %22 Nadiren %20 Oldukça %6 Sıklıkla %2 Her zaman %2 Oldukça 6% Nadiren 20% Sıklıkla 2% Hiçbir zaman 48% Bazen 22% Her zaman 2% Yukarıda değinildiği üzere, nicelik bakımından az olan mevcut anlaşmaların, nitelik açısından da tatmin edici ve yeterli bulunmadığı katılımcıların çoğunluğu tarafından ifade edilmektedir. Kaldı ki, kimi konsolosluklarla kurumlar arasında yapılan münferit anlaşmalar, ancak çok dar bir kesimi memnun etmekte, diğer kesimlerin mağduriyeti sürmektedir. Ayrıca, bu durum vize konusunda standart uygulamaların dışına çıkan çok parçalı bir resim ortaya çıkarmaktadır ki bu da arzu edilen bir durum değildir. 17

Soru 8: Üyelerinizin ya da personelinizin vize başvuruları sırasında özellikle zorluk veya kötü muamele ile karşılaştıkları konsolosluklar var mı? Varsa hangi ülkeler? Belirtiniz. Tablo 4: Şikâyetlerin Dağılımı (*) Ülkeler Şikâyet Sayısı Đngiltere 126 Almanya 100 Fransa 54 Yunanistan 50 Portekiz 38 Đtalya 33 Hollanda 22 Đspanya 18 Avusturya 18 Bulgaristan 17 Danimarka 12 Çek Cumhuriyeti 11 Belçika 11 Estonya 3 Finlandiya 3 Đsveç 3 Litvanya 3 Slovenya 3 Polonya 2 Romanya 2 Đrlanda 2 Malta 1 AB Genel 6 ABD 8 Diğer 3 (*) Bazı anket formlarında ülke ismi belirtilmemiştir. Türk vatandaşlarına vize uygulayan tüm AB ülkelerine yönelik çeşitli şikâyetler dile getirilmiştir. Katılımcıların yakındığı ülkelerin başında, Schengen sistemine dâhil olmamasına karşın belirgin bir farkla Đngiltere gelmekte, bunu Almanya, Fransa, Yunanistan ve Portekiz izlemektedir. Şikâyetler; talep edilen evrakların çokluğu, vize işlemlerinin uzun sürmesi, talep edilen vize süresi ile verilen vize süresinin örtüşmemesi, personelin davranışı (küçümseyici tavır, kaba konuşma gibi) konularında yoğunlaşmaktadır. 18

Soru 9: Vize başvurularında aranan belgeler, örneğin banka hesap cüzdanının istenmesi, üyelerinizin ticari veya mesleki faaliyetleri açısından sorun yaratmakta mıdır? Ticari sırlarınızın açıklanması gibi bir kanaatiniz oluştu mu? Hiçbir zaman %27 Bazen %25 Nadiren %17 Oldukça %15 Her zaman %10 Sıklıkla %6 Oldukça 15% Hiçbir zaman 27% Nadiren 17% Sıklıkla 6% Her zaman 10% Bazen 25% Banka hesap cüzdanı vb. belgelerin istenmesinin, katılımcıların ticari veya mesleki faaliyetleri açısından ciddi bir sorun teşkil etmediği anlaşılmaktadır. Buna karşın, bundan rahatsızlık duyan bir kesimin olduğu göz ardı edilmemelidir. Ayrıca, katılımcılar arasında ticari sırlarının açıklanıyor olduğu gibi bir kanaatinin oluştuğunu belirtenlerin sayısı azımsanmayacak miktardadır. 19

Soru 10: Üyelerinizin bir AB üyesi ülkeye gidebilmesi için ticari partneri/muhatabı/davet eden kurum veya kişi tarafından davet mektubu talep edilmesi (o ülkeye girişinizin böyle bir davet olmadan gerçekleşemeyeceği izlenimi verilmesi), o kişi, kuruluş veya firma ile ilişkilerinizi, bir anlamda prestijinizi nasıl etkilemektedir? Oldukça olumsuz etkilemektedir %38 Biraz olumsuz etkilemektedir %35 Etkilememektedir %25 Diğer %2 Etkilememektedir 25% Oldukça olumsuz etkilemektedir 38% Biraz olumsuz etkilemektedir 35% Diğer 2% Vize başvurularında davet mektubu istenmesinin, ilgili kişi ya da kurumun saygınlığını olumsuz etkilediği katılımcılar tarafından düşünülmektedir. Fuar veya pazar arayışı kapsamında AB ülkelerine gitmek isteyen firmalar için davet mektubu verecek firma bulmak önemli bir külfet olarak değerlendirilmektedir. Davet mektubu talep edilmesi, başvuran kişi ya da kurum açısından hem saygınlık kaybına yol açmakta, hem de ticari ilişkide bulundukları muadilleri ile eşit düzeyde müzakere etmelerini zorlaştırmaktadır. 20

Soru 11: Vize başvurusunda standart ücretin dışında ek ücret talepleri ile karşılaşılmakta mıdır? Öyleyse ne tür ve hangi ülkeler tarafından talep edilmektedir? Hiç karşılaşılmadı %89 Karşılaşıldı %11 Karşılaşıldı 11% Hiç karşılaşılmadı 89% Katılımcıların çoğunluğu, vize başvurusunda ek ücret talepleri ile karşılaşılmadığı görüşündedir. Ek ücret talep edildiği düşünülen ülkelerin başında Almanya gelmekte, onu sırasıyla Yunanistan, Finlandiya, Đngiltere ve Đtalya izlemektedir. Katılımcılar tarafından dile getirilen şikâyetler arasında aracı şirket bedeli ve sigorta teminatı ücreti ön plana çıkmaktadır. Ayrıca, bloke hesap açma talebi ve adli sicil soruşturma ücretine değinilmektedir. Belirli durumlarda vize ücreti dışındaki ek masraflar öğrencilerin söz konusu ülkeyi tercih etmemesine neden olabilmektedir. 21

Soru 12: Vize başvurusundan kaç gün sonra vize alınmaktadır? 8-15 gün %30 1-7 gün %27 16-31 gün %26 31-60 gün %11 60 günden fazla %6 31-60 gün 15% 8-15 gün 41% 16-31 gün 36% 60 günden fazla 8% Vize başvuruları, büyük oranda bir hafta ila bir ay içerisinde sonuçlandırılmaktadır. Bununla birlikte, vize başvuru sürecinin bir ayı hatta iki ayı aşması durumu seyrek olsa da yaşanmaktadır. Bu sürenin, Schengen sisteminde öngörülen süreyi aştığı açıktır. Ayrıca, konsolosluklar arasında vize verme süresine ilişkin ciddi farklılıklar bulunduğu göz ardı edilmemelidir. 22

Soru 13: Vize başvurusu yapan üyeleriniz Konsolosluk yetkililerinin tavır ve davranışları hakkında şikâyet bildirmekte midir? Eğer bildiriyorsa bunları nasıl tanımlamaktadırlar? Özensiz ve zaman kaybettirici %60 Aşağılayıcı, onur kırıcı %26 Hakaret ve tahkir edici %7 Diğer %7 Diğer 7% Aşağılayıcı, onur kırıcı 26% Hakaret ve tahkir edici 7% Özensiz ve zaman kaybettirici 60% Konsolosluk yetkililerinin davranışları katılımcıların çoğunluğu tarafından özensiz ve zaman kaybettirici olarak tanımlanmaktadır. Katılımcıların yüzde 33 ü aşağılayıcı, onur kırıcı ya da hakaret ve tahkir edici bir muameleye maruz kaldıklarını düşünmektedir ki bu oldukça yüksek bir orandır. Ayrıca, özellikle Almanya ve Fransa nın vize bölümleri ile mesai saatleri içinde görüşmenin imkânsızlığı ve en küçük bir eksiklikte randevunun iptal edilmesi ve randevu için verilen sürenin yetersizliği, yöneltilen diğer şikâyetleri oluşturmaktadır. 23

Soru 14: Vize başvurusu yapan üyeleriniz vize başvurusu için aracı kurum çalışanlarının tavır ve davranışları hakkında şikâyet bildirmekte midir? Eğer bildiriyorsa bunları nasıl tanımlamaktadırlar? Özensiz ve zaman kaybettirici %70 Aşağılayıcı, onur kırıcı %15 Hakaret ve tahkir edici %5 Diğer %10 Hakaret ve tahkir edici Aşağılayıcı, onur 5% kırıcı 15% Diğer 10% Özensiz ve zaman kaybettirici 70% Aracı kurum çalışanlarının davranışları, özensiz ve zaman kaybettirici olarak tanımlanmaktadır. Bir önceki soruya göre, aracı kurum çalışanlarının tavırlarını bu şekilde değerlendirenlerin sayısı artmıştır. 24

Soru 15: Soru 15: Vize işlemlerinin uzaması ya da vize verilmemesi nedeniyle toplantı, konferans, ihale, fuar veya iş görüşmelerini kaçıran üyeleriniz var mıdır? Hiç yok %36 Bazen %31 Nadiren %25 Oldukça fazla %6 Çok sık %2 Nadiren 25% Hiç yok 36% Oldukça fazla 6% Bazen 31% Çok sık 2% Katılımcıların çoğu tarafından vize alınamaması nedeniyle toplantı kaçırılması öncelikli bir sorun olarak görülmemektedir. Diğer taraftan, Đngiltere, Almanya ve Yunanistan konsolosluklarına yöneltilen şikâyetler ön sıralarda yer almaktadır. Erasmus programı çerçevesinde burs kazanan öğrencilerin burs hakkını kaybetmesi, araştırma amaçlı seyahatlere vize nedeniyle çıkılamaması, akademisyenlerin/doktorların uluslararası kongre ve seminerlere zamanında katılamaması, oda üyelerinin fuarlara gecikmesi ya da hiç katılamaması sıkça dile getirilen şikâyetler arasındadır (Bkz. Sayfa 26). Davetli olunmasına, kabul alınmasına ya da burs kazanılmasına karşın, vize verilmemesi ya da zamanında verilmemesi nedeniyle, kişilerin hem maddi hem de manevi kayba uğradıkları görülmektedir. Bu kapsamda, kişilerin akademik ve mesleki anlamda kazanılmış haklarından feragat etmeleri söz konusu olabilmektedir. Ayrıca, örneğin vize alamadığı için fuarı kaçıran firma yetkilileri açısından, bu durum ciddi alternatif maliyetler doğurmaktadır. Bu tür kayıplar ise herhangi bir şekilde telafi edilememektedir. 25

Erasmus programı kapsamında Avrupa ülkelerine değişime giden öğrencilerin vize alırken karşılaştıkları başlıca güçlükler: a) Aşırı derecede bürokrasi; b) Nüfus kayıt örneği- anne babanın maaş bordrosu ve gayrimenkullerin tapuları gibi belgelerin noter tasdikli örneklerinin yabancı ülkelerin temsilcileri tarafından istenmesi; c) Hollanda nın 3 aydan fazla kalacak öğrenciler için 460 Euro oturma izni ücretini vize başvurusu sırasında istemesi; d) Kuzey ülkeleri, Đngiltere ve Orta Avrupa ülkelerinin bazılarında vize verme süresinin çok uzun sürmesi; e) Yabancı ülke temsilciliklerinde bilgi ve/veya vize başvurusu için randevu alma işlemi bankaya para yatırıp şifre alınarak mümkündür. Şifre yalnızca bir kullanımlık olup her arama için yeni alınması gerekmektedir; f) Yabancı ülke temsilciliklerinde çalışan görevlilerin kaba ve ilgisiz davranışları. Vize uygulaması ve beraberindeki prosedürler, Türkiye nin tam üye olmadan katılmaya hak kazandığı Avrupa Birliği nin Hayat Boyu Öğrenme ve Erasmus gibi programların etkinliğini de olumsuz yönde etkilemektedir. Beş veya on ay boyunca öğrenimlerine Avrupa Birliği üyesi bir devletin üniversitesinde devam etme şansını kazanan Türk öğrenciler, çoğunlukla alışık olmadıkları uzun süren bürokratik işlemler, oturma izni ücretleri, ailenin gelir durumunu gösteren belgeler ve banka teminatları gibi taleplerle karşı karşıya kalmaktadır. Bu durum, Erasmus programının en önemli amaçlarından biri olan Avrupa vatandaşlığı fikrine de aykırı düşmektedir. 26

Vize Şikâyet Hattı Projesi Ön Anket Çalışması Raporu Genel Değerlendirme Vize Şikâyet Hattı Projesine hazırlık oluşturması amacıyla Đktisadi Kalkınma Vakfı tarafından gerçekleştirilen ön anket çalışması sonucunda, Türk kamuoyunda vize konusuna ilişkin genel bir memnuniyetsizlik ve şikâyet halinin (ülke ayrımı yapılmaksızın-abd; Kanada, Hindistan vb. dâhil olmak üzere) bulunduğu rahatlıkla söylenebilir. AB ülkelerine girişlerde vize alınmasına ilişkin şikâyetler, neredeyse tüm AB ülkesi konsoloslukları için geçerli olup, özellikle konsolosluk ve aracı kurum çalışanlarının davranışları ve tavırları, tepkilere yol açmaktadır. Vize konusunda sorunun boyutunu ya da bir diğer deyişle ciddiyetini ortaya koyacak herhangi bir nicel çalışmanın yokluğu, bu ön çalışmayı gerekli kılmıştır. Bununla birlikte, istatistikî verilerin yanı sıra anket formları aracılığıyla kayda geçirilen kişisel deneyimler, konunun insani boyutuna ışık tutmayı amaçlamaktadır. Anket çalışması ile vize alanındaki genel fotoğrafın çekilmesi, proje çerçevesinde bundan sonra daha güçlü adımları atmamıza katkıda bulunacaktır. Söz konusu anket çalışması her şeyden önce projeye hazırlık niteliği taşıyan bir ilk adım, projeye yön vermesi amaçlanan bir envanter çalışması olarak değerlendirilmelidir. Bu açıdan bakıldığında, anket çalışmasının istatistikî önemi ve gücü, dolayısıyla bilimselliği çeşitli açılardan (soruların niteliği, sıralanışı, örneklemin temsil gücü vs.) tartışılabilir hatta eleştirilebilir. Ancak, anket çalışması yürütülmesindeki temel amacın vize konusunda Türk vatandaşlarının karşılaştığı zorluklar hakkında genelleme yapmak ve buradan mutlak sonuçlara ulaşmak olmadığının; bunun, vize konusunda bir proje başlatmadan önce, sorunun niteliğini ve boyutlarını en geniş anlamda tespit etmeye yönelik bir çaba, bir ilk aşama olduğunun altı çizilmelidir. Görüldüğü üzere, ön anket çalışmasına en fazla katkıyı üniversiteler (öğrenci-akademisyen) yapmıştır. AB ülkelerinden vize alma sürecinde en fazla zorlukla karşılaşan kesimlerin başında gelen iş dünyasında daha geniş kesimlere ulaşmak amacıyla projenin ileriki aşamalarında oda ve borsalara ağırlık verilmesi gerekmektedir. Söz konusu ön anket, coğrafi açıdan, Türkiye nin birçok ilini kapsamakla birlikte, Đstanbul, Ankara, Mersin, Samsun, Eskişehir, Nevşehir ve Zonguldak en fazla ve en farklı sonuçların (farklı kesimlerin katılımı sebebiyle) geldiği illerdir. Projenin gelecek aşamalarında özellikle Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgesindeki illere de ulaşılması hedeflenmelidir. 27

Vize Şikâyet Hattı Projesi Ön Anket Çalışması Raporu Đnsan Hikâyeleri Borsamız meclis üyelerinin yüzde 40 ı vize alamamıştır. Bu konuda ilgili konsolosluğa kınama yazısı yazılacaktır. Đş adamı, Kırşehir Vize Başvuru Merkezi: Soğuk Uzak Đlgisiz Öğrenci, Ankara Vize için talep edilen belgelerin çokluğu ve doldurulması gereken evrakın Đngilizce dışında başka bir yabancı dilde olması, başvuru sürecini zorlaştırmaktadır. Ayrıca başvuru sürecinde Konsolosluk yetkilileri süreci kolaylaştırıcı herhangi bir önlem almamışlardır. Akademisyen, Çorum Konsolosluk eğitim amaçlı vize için çok pahalı ve kapsamlı bir sağlık sigortasını öğrenciler için şart koşuyor. Bu sigorta maliyetini duyan öğrenciler bu ülkeye gitmekten vazgeçiyorlar. Akademisyen, Đstanbul ( ) daha onur kırıcı olanı davet eden firmanın davet mektubunun bir örneğini Konsolosluğa da göndermesinin istenmesidir. Đş adamı, Eskişehir Đlgili konsolosluktan üç kere iş vizesi aldım. Her defasında kendi ülkemde kendimi aşağılanmış ve rencide edilmiş hissettim. Üstelik sadece kurum personeli değil, güvenlik elemanlarının bile kötü muamelelerine maruz kaldım. Öğrenci, Isparta Genel olarak konsolosluklar ile üyelerimizin yaşamış olduğu vize problemlerinin çözümü için kurum olarak yapmak istediğimiz görüşmeler, ilgisizlik nedeniyle sonuca varmamıştır. Đş adamı, Kocaeli Bütün Türk iş adamları kaçak işçi muamelesi görmektedir. Đş adamı, Ordu 28

Vize Şikâyet Hattı Projesi Ön Anket Çalışması Raporu Đnsan Hikâyeleri Talep ettiğim vize, davetli olduğum kongrenin başlangıç ve bitiş tarihlerine göre verildiği için sonrasında katılmam gereken toplantılara katılamadan geri dönmek zorunda kaldım. Akademisyen, Samsun Hususi pasaporta vize isteyen bazı ülkelerdeki bilimsel toplantılara özellikle gitmiyorum. Akademisyen, Bolu Konsolosluk telefonlarına yanıt verilmiyor. Olur, da biri telefona çıkarsa, alınan yanıt tatmin edici değil. Avukat, Ankara Konsolosluğa vize başvurularında tüm evrakın aslını talep ediyorlar. Orijinal evrakı geri almak ise çok zor. Avukat, Çanakkale Vize başvurum yerleşme niyetiniz var gibi saçma bir sebeple reddedildi. Yıllardır Türkiye de avukatlık yapıyorum. Eşim, çocuğum ve tüm ailem Türkiye de yaşıyor. Neden gidip o ülkeye yerleşeyim ki? Avukat, Eskişehir Erasmus programı dâhilinde AB ülkelerinde eğitim görmek üzere seçilen öğrencilerimiz, vize problemi nedeniyle genelde gidecekleri ülkeye geç gitmek zorunda kalıyorlar. Akademisyen, Niğde Bazı konsolosluklar, yeşil pasaporta dahi vize talep ediyor. Hem de çok uzun bir evrak listesi ile başvurabiliyorsunuz. Vize almak için uçak biletinin rezervasyonu değil, uçak biletinin alınmış halini de istiyorlar. Vizenin gecikmesi halinde gidememe riskini ve bundan doğacak masrafları göze alamadığım için davet edildiğim uluslararası nöroloji kongresine gitmedim. Doktor, Đzmir 29

Vize Şikâyet Hattı Projesi Ön Anket Çalışması Raporu Đnsan Hikâyeleri Akademik personel daha ayrıcalıklı bir muamele görmesine rağmen, öğrencilerimiz için durum çok daha farklı. Erasmus programı ile Schengen ülkelerine gidecek öğrencilerimizi çok fazla zorlanıyor. Öğrencilerimiz zaman kaybediyor, maddi açıdan sıkıntıya giriyor ( ) bazen öğrencilerimiz burs kazanmış olmasına rağmen gitmekten vazgeçebiliyor. Erasmus Proje Koordinatörü, Đstanbul Verilen vize süresi çok kısıtlı. Uçağı kaçırsak, bir sonraki uçağa binerken vizesiz biri olarak biniyorsunuz. Đş adamı, Balıkesir Karşı firmadan davet mektubu istemek, daha o ülkeye gitmeden iş yapacağınız şirketle aranıza mesafe koyulmasına neden oluyor. Đş adamı, Kayseri Vize başvuru sırasının gelmesini beklemek için bahçe kapısının önünde saatlerce beklemek zorunda kaldım. Bu onur kırıcı bir durum. Đş adamı, Konya 30