TÜRKİYE DE HANEHALKI SAYILARININ COĞRAFİ DAĞILIŞI YE KIR KESİMİ HANEHALKI SAYISININ EKONOMİK FAALİYETE GÖRE AYRIMI 1. GİRİŞ Doç. Dr. Ali ÖZÇAĞLAR* Arş. Gör. Rüya KASARCI 1990 yılı Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre ülkemizin toplam hanehalkı sayısı 11 188 636 olarak tespit edilmiştir. Bu mevcudun %43'ü (4 764 006) kır kesiminde, %57'si (6 424 630) kasaba ve şehirlerde yaşamaktadır. Aralarında akrabalık bağı bulunsun veya bulunmasın, aynı evde ya da evin bir bölümünde yaşayan, aynı kazandan yemek yiyen, gelir ve giderini ayırmayan, o evin hizmet ve yönetimine katılan bir veya birkaç kişinin oluşturduğu topluluğa hanehalkı denilmektedir. Genellikle ülkemizde bir hanehalkı içerisindeki kişiler aile bağı ile kenetlenmiş durumdadırlar. Bu bakımdan çok yerde hanehalkı sayısı ile aile sayısı birbiriyle çakışmaktadır. Bununla birlikte yukarıdaki tanımda belirtildiği gibi, aralarında akrabalık bağı olmadan, aynı evi paylaşan kişilerin oluşturduğu küçük topluluklar da hanehalkı olarak kabul edilmektedir. 1- H AN EH ALK I BÜYÜKLÜKLERİNE GÖRE İLLERİM İZ VE COĞRAFİ BÖLGELERE D AĞ ILIM LARI Türkiye de ortalama olarak bir hanehalkı içerisinde 4-5 kişi yaşamaktadır. Bu miktar her yerde aynı olmayıp, coğrafî bölgelerimize ve illerimize göre değişiklik göstermektedir. Bir * Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Coğrafya Bölümü, Türkiye Coğrafyası Anabilim Dalı.
2 Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı hanehalkı içindeki kişilerin sayısı o hanehalkının büyüklüğünü vermektedir. Buna göre, hanehalkı büyüklüğü Türkiye ortalama değerine (4-5 kişi) eşit olan illerimizin sayısı 19'dur. Bu illerimizin coğrafi bölgelere göre dağılımları şöyledir: Marmara bölgesi : İstanbul, Kırklareli, Bilecik, Tekirdağ, Edime, Bursa, Kocaeli Ege bölgesi: Manisa, Denizli, Kütahya, Uşak Akdeniz b ölgesi: Burdur, Antalya, İsparta, İçel İç Anadolu bölgesi: Eskişehir, Ankara, Karaman Karadeniz bölgesi: Bolu Bu tablodan şu sonucu çıkarmak mümkündür: Türkiye ortalama değerine eşit hanehalkı büyüklüğüne sahip bölgelerimiz Marmara, Akdeniz ve Ege bölgeleridir. 10 ile sahip Marmara bölgesinin yukarıda adı geçen 7 ili; 7 ile sahip Akdeniz bölgesinin 4 ili ve 8 ili bulunan Ege bölgesinin 4 ili bu grupta yer almaktadır (Harita: 1). İç Anadolu bölgesinden 3 ilin, Karadeniz bölgesinden ise sadece 1 ilin ortalama hanehalkı büyüklüğü 4-5 kişi arasındadır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki hiçbir ilin ortalama hanehalkı büyüklüğü bu değere eşit değildir. Türkiye ortalama değerinin üzerinde hanehalkı büyüklüğüne sahip bulunan illerimizin sayısı 49'dur. Bu kategoride yer alan illerimizi ortalama hanehalkı büyüklüğü 5-7 kişi arasında olanlar ve 7 kişiden fazla olanlar şeklinde iki ayrı grup halinde ele almak mümkündür. Hanehalkı büyüklüğü 5-7 kişi arasında olan 39 ilin coğrafi bölgelerimize göre dağılımları şu şekildedir: Karadeniz bölgesi: Kastamonu, Amasya, Zonguldak, Artvin, Çorum, Sinop, Giresun, Samsun, Trabzon, Tokat, Gümüşhane, Ordu, Rize, Bayburt İç Anadolu bölgesi: Nevşehir, Kayseri, Niğde, Kırıkkale, Kırşehir, Çankırı, Sivas, Aksaray, Yozgat Konya, Doğu Anadolu bölgesi: Erzincan, Elazığ, Malatya, Erzurum, Tunceli, Kars
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı Harita 1. Türkiye de Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin İllere Göre Durumu (1990)
4 Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı Güneydoğu Anadolu bölgesi: Gaziantep, Adıyaman, Şanlıurfa, Diyarbakır Akdeniz bölgesi: Adana, Hatay, Kahramanmaraş Ege bölgesi: Afyon Marmara bölgesi: Sakarya Görüldüğü gibi, bu gruptaki iller en fazla Karadeniz, İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinde yer almaktadırlar. İkinci sırada Güneydoğu ve Akdeniz bölgeleri gelmekte; Ege ve Marmara bölgeleri ise sadece birer il ile bu gruba katılmaktadırlar. Ortalama hanehalkı büyüklüğü 7 ve daha fazla kişiden oluşan illerimizin sayısı 10'dur. Bu illerin hepsi Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yer almaktadır. Doğu Anadolu bölgesinde: Bingöl, Ağrı, Bitlis, Van, Muş, Hakkâri illerinde; Güneydoğu Anadolu bölgesinde: Mardin, Batman, Siirt ve Şımak illerinde hanehalkı büyüklüğü ortalama 7-9 kişi arasında değişmektedir. Hakkâri iimizin idari sınırlan içerisinde bulunan kırsal yerleşmelerde hanehalkı büyüklüğü ortalama 9 kişiye yaklaşmaktadır ki, Türkiye ölçüsünde en yüksek değer bu ilimize aittir. Hanehalkı büyüklüğü bakımından Türkiye ortalama değerinin (4-5 kişi) altında değere sahip 5 ilimiz bulunmaktadır. Bu illerin Ege ve Marmara bölgelerinde yer almaları dikkat çekmektedir. Aydın, İzmir, Muğla illerimiz Ege bölgesinde', Balıkesir ve Çanakkale illeri Marmara bölgesinde yer almaktadırlar. Adı geçen bu illerin ortalama hanehalkı büyüklüğü 3-4 kişidir. Türkiye deki hanehalkı büyüklüğü ile ilgili olarak şu sonucu çıkarmak mümkündür: Sosyo-ekonomik yönden gelişmemiş, çok çocuklu ataerkil aile yapısının egemen olduğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki illerde ortalama hanehalkı büyüklüğü 7-9 kişiye yaklaşmaktadır. Sosyo-ekonomik bakımdan önemli atılımlar yapmış, kasabalaşma ve şehirleşmenin fazla olduğu bölgelerimizde ise daha çok birkaç kişiden oluşan çekirdek ailelerin egemen olduğu ortaya çıkmaktadır. Şimdi, konuya bu noktadan yaklaşarak, her ilin toplam hanehalkı sayısı içerisinde Kır kesimi ile Kasaba-Şehir kesimi hanehalkı sayılarını inceleyeceğiz.
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı 5 2- KIR K ESİM İ İL E K ASABA-ŞEH İR KESİM İ H ANEH ALKI SA Y JIT R İN İN İLLERE GÖRE COĞRAFİ D AĞ ILIM I Devlet İstatistik Enstitüsünün yayınlamış olduğu 1990 Genel Nüfus Sayımı Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri bülteni ile 1991 Genel Tarım Sayımı Köy Genel Bilgi Anketi Sonuçları bülteninden elde ettiğimiz veriler değerlendirilerek illerimizin toplam hanehalkı sayıları Kır kesimi ile Kasaba-Şehir kesimi şeklinde ayrılmış ve buna göre Harita 2 hazırlanmıştır. Türkiye genelinde 11 118 636 olan toplam hanehalkı sayısının %43'ü (4 764 006) nüfusu 5000'den az yerleşim birimlerinde yani kır kesiminde; %57'si (6 424 630) ise nüfusu 5000'in üzerideki kasaba ve şehir yerleşmelerinde bulunmaktadır. Bu rakamlara bakıldığında ülkemiz genelinde kasaba-şehir kesimindeki hanehalkı sayısının fazla olduğu görülmektedir (Tablo: 1, Şekil: 1). Oysa, illere göre yaptığımız alansal dağılışta çok farklı bir sonuçla karşılaşmış bulunuyoruz. 1990 yılı itibariyle 73 ilimizin 56'sında kır kesimindeki hanehalkı sayısının, toplam hanehalkı sayısı içerisindeki payı oldukça fazladır. Geriye kalan 17 ilde ise kasaba ve şehir kesimindeki hanehalkı mevcudunun oransal olarak fazlalığı dikkati çekmekteir (Harita: 2). O halde Türkiye geneliyle coğrafi bölgelere göre verilen rakamlar alansal dağılış hakkında gerçek bir fikir vermemektedir. İdari alanları içerisinde nüfus çekici, hareketli yerleşim merkezlerine (kasaba ve şehirlere) sahip illerimizde, kasaba-şehir kesimi hanehalkı sayısının oransal olarak fazlalığı gözden kaçmamaktadır (Harita: 2, Şekil: 2). Örneğin; İstanbul ve Ankara illerimizin idari sınırlan içerisindeki toplam hanehalkı sayısının büyük kısmını kasaba-şehir hanehalkı oluşturmaktadır (İstanbul %92, Ankara %88). Kırıkkale, Eskişehir, Adana, Bursa, Gaziantep ve İzmir gibi ekonomik potansiyeli yüksek olan illerimizde nüfus çekici özellikteki kasaba ve şehir yerleşmelerinin fazla oluşu kasaba-şehir kesimindeki hanehalkı sayısının %70-80 oranında bulunmasını sağlamıştır. İzmit gibi büyük bir sanayi şehriyle Gebze, Gölcük, Körfez, Derince ve Danca gibi büyük yerleşim merkezlerini bünyesinde barındıran Kocaeli ilimizin de kasaba-şehir kesimindeki hanehalkı sayısı oranı % 61 civarında bulunmaktadır.
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı Harita 2: Türkiye'de Kır ve Kasaba Şehir Kesimindeki Hanehalkı Sayılarının İllere Göre Oransal Dağılımı (1990)
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı 7 Coğrafi Bölgeler Kır Kesimi Hanehalkı Sayısı Kasaba-Şehir Hanehalkı Sayısı Toplam Hanehalkı S. MARMARA 778 341 2 240 603 3 018 944 İÇ ANADOLU 738 164 1 284 683 2 022 847 EGE 801 425 928 734 1 730 159 KARADENİZ 991 160 542 826 1 533 986 AKDENİZ 601 042 714 356 1 315 398 DOĞU ANADOLU 496 131 312 426 808 557 GÜNEYDOĞU ANADOLU 357 743 401 002 758 745 TÜRKİYE TOPLAMI 4 764 006 6 424 630 11 188 636 Tablo 1: Kır Kesimi tle Kasaba-Şehir Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Bölgelere Dağılımı Kır Kesimi Kasaba-Şehir Kesimi 57% Şekil 1: Türkiye de Kır Kesimi ile Kasaba-Şehir Hane Halkı Sayısının Oransal Dağılımı (1990)
8 Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı İç Anadolu 18% Marmara 27% Doğu Anadolu Karadeniz 1 4 % Akdeniz 1 2 % Şekil 2: Coğrafi Bölgelere Göre Toplam Hane Halkı Sayısının Oransal Dağılımı Coğrafi Bölge Adı KARADENİZ DOĞU ANADOLU İÇ ANADOLU MARMARA EGE AKDENİZ GÜNEYDOĞU ANADOLU Hanehalkı Sayısının Kır Kesiminde Fazla Olduğu İller Rize, Artvin, Trabzon, Gümüşhane, Giresun, Kastamonu, Bolu, Ordu, Sinop, Bayburt, Zonguldak, Çorum, Tokat, Amasya Tunceli, Bingöl, Muş, Ağrı, Kars, Van, Erzincan, Hakkari, Erzurum, Bitlis, Elazığ Niğde, Çankırı, Nevşehir, Yozgat, Aksaray, Karaman, Kırşehir, Sivas Çanakkale, Balıkesir, Sakarya, Kırklareli, Edime, Bilecik Muğla, Denizli, Kütahya, Afyon, Aydın, Manisa, Uşak Burdur, Kahramanmaraş, Antalya, Hatay, İsparta Şımak, Mardin, Adıyaman, Siirt, Şanlıurfa Hanehalkı Sayısının Kasaba ve Şehirlerde Fazla Olduğu İller Samsun Malatya Ankara, Eskişehir, Kırıkkale, Kayseri, Konyi İstanbul, Bursa, Kocaeli, Tekirdağ İzmir Adana, İçel Gaziantep, Diyarbakır, Batman Tablo 2: Hanehalkı Sayısının Kır Kesimiyle Kasaba-Şehir Kesiminde Fazla Olduğu İller ve Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımları
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı 9 Hem kasaba-şehir kesimi, hem de kır kesimi hanehalkı sayısı yönünden dengeli durumda olup, kasabalaşma ve şehirleşme yolunda önemli mesafeler kat etmiş olan illerimiz Kayseri, Malatya, İçel, Tekirdağ, Diyarbakır, Batman, Konya ve Samsun dur. Bu illerin idari alanları içerisinde kasaba-şehir kesimindeki hanehalkı sayısının oranı % 50-60 arasında değişmektedir. Araştırma konumuz itibariyle özellikle kır kesimindeki hanehalkı sayısının ekonomik faaliyetleri üzerinde durulacağı için, kır kesimindeki hanehalkı sayısının kasaba-şehir kesimindeki hanehalkı sayısından fazla olduğu illeri tespit etmemiz gerekli olmuştur. Bu amaçla Tablo 2'yi hazırlamış bulunuyoruz. Bu tabloda görüldüğü gibi, hemen bütün coğrafi bölgelerimizde hanehalkı sayısının kır kesiminde fazlalaştığı illerin çok sayıda oluşu dikkati çekmektedir. Özellikle Karadeniz, Doğu Anadolu, Ege ve Akdeniz bölgelerinde il sayısı bakımından dengeli bir dağılım yoktur. Bu bölgelerdeki ancak bir veya iki il dışında kalan illerin hepsinde kır hanehalkı mevcudu fazladır. İç Anadolu, Marmara ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde biraz daha dengeli dağılıma yaklaşmışsa da, bu bölgelerde kırsal hanehalkı mevcudu fazla olan illerin sayısının diğer kesime göre yüksek oluşu gözden kaçmamaktadır (Tablo: 2). İdari alanları içerisindeki toplam hanehalkı mevcuduna göre %50'nin üzerinde kır hanehalkı sayısına sahip illerimizin miktarı daha önce belirttiğimiz gibi, 1990 yılı itibariyle 56'dır. Bu illerin coğrafi bölgelerimize dağılımlarını oransal olarak üç grup halinde ele alacağız. %50-59 oranında kır hanehalkı sayısına sahip illerin coğrafi bölgelerimize dağılımları: Marmara bölgesi: Balıkesir, Sakarya, Kırklareli, Edime, Bilecik, Akdeniz bölgesi: Kahramanmaraş, Antalya, Hatay, İsparta, Doğu Anadolu bölgesi: Hakkâri, Erzurum, Bitlis, Elazığ, Ege bölgesi: Aydın, Manisa, Uşak, Karadeniz bölgesi: Çorum, Tokat, Amasya, İç Anadolu bölgesi: Karaman, Kırşehir, Sivas Güneydoğu Anadolu bölgesi: Siirt, Şanlıurfa
10 Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı Bu tabloda görüldüğü üzere, %50-60 arasında kır hanehalkı sayısına sahip 24 ilin 13'ü Marmara, Akdeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinde toplanmaktadır. Geriye kalan 11 ilin Ege, Karadeniz, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerine dengeli bir biçimde dağıldığını gözlemekteyiz. % 60-69 oranında kır hanehalkı sayısına sahip illerin coğrafi bölgelere dağılımları: Karadeniz bölgesi: Ordu, Sinop, Bayburt, Zonguldak İç Anadolu bölgesi: Nevşehir, Yozgat, Aksaray Ege bölgesi: Denizli, Kütahya, Afyon Güneydoğu Anadolu bölgesi: Şımak, Mardin, Adıyaman Doğu Anadolu bölgesi: Van, Erzincan Akdeniz bölgesi: Burdur Bu grupta yer alan 16 ilden 13'ünün Karadeniz, İç Anadolu, Ege ve Güneydoğu Anadolu bölgleerine dengeli olarak dağıldığını görmekteyiz. Geriye kalan 3 ilin ise Marmara bölgesi hariç, 2'si Doğu Anadolu bölgesine bir tanesi de Akdeniz bölgesine düşmektedir. Yukarıdaki tabloda adı geçen illerin idari alanları içerisinde yer alan kasaba-şehir yerleşmelerindeki hanehalkı sayısını toplam içindeki payı %30-40 arasında değişmektedir. %70-90 arasında kır hanehalkı sayısına sahip illerin coğrafi bölgelere dağılımları: Karadeniz bölgesi: Rize, Artvin, Trabzon, Gümüşhane, Giresun, Kastamonu, Bolu Doğu Anadolu bölgesi: Tunceli, Bingöl, Muş, Ağrı, Kars İç Anadolu bölgesi: Niğde, Çankırı Ege bölgesi: Muğla Marmara bölgesi: Çanakkale Bu grupta daha çok Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgesi
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı 11
12 Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı illerinin yer aldıklarını görmekteyiz. Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri dışında, Karadeniz bölgesinden 7 il, Doğu Anadolu bölgesinden 5 il, İç Anadolu dan 2 il, Ege ve Marmara bölgelerinden sadece birer il %70-90 oranında kır hanehalkı sayısına sahiptir. Kasaba-şehir kesimi hanehalkı sayısının % 14-30 oranında kaldığı bu illerde kır kesimi hanehalkı mevcudu % 70 oranını aşmaktadır. Özellikle, Doğu Anadolu bölgesinde Tunceli ve Bingöl; Karadeniz bölgesinde: Rize ve Artvin illerinde kır kesimi hanehalkı sayısı %80 oranının üzerine çıkmaktadır. Bu illerin idari alanları içerisinde kasaba ve şehir yerleşmelerinin az oluşu kasabaşehir kesimi hanehalkı sayısı oranının düşük olmasına yol açmıştır. Söz konusu idari üniteler içinde daha çok kır yerleşmeleri yaygın olup, nüfusun %70'den fazlası bu yerleşmelerde oturmaktadırlar. Türkiye deki 4 764 006 kır kesimi hanehalkı sayısının coğrafi bölgelere dağılımları incelendiğinde, Karadeniz (%21), Ege (%17) ve Marmara (%16) bölgelerinin ilk üç sırayı işgal ettikleri görülmektedir (Tablo: 1, Şekil: 4). Bu üç bölgenin 2 570 926 olan kır hanehalkı sayısı Türkiye toplamının %54'ünü oluşturmaktadır. Diğer dört bölgede (İç Anadolu, Akdeniz, Doğu ve Gneydoğu Anadolu) ise toplam 2 193 080 kır hanehalkı bulunmaktadır ki, bu rakamın toplam içindeki payı % 46'dır. 3- KIR K ESİM İ H ANEH ALKI SAYISIN A GÖRE İLLERİM İZ Bundan önceki bölümde, illerin toplam hanehalkı mevcudu içerisinde kır kesimi hanehalkı ile kasaba-şehir hanehalkı sayılarını belirleyerek oransal dağılışlarını inceledik, bu bölümde ise, illerdeki kır kesimi hanehalkı sayılarını miktar olarak ele alıp, coğrafi bölgelerimize göre dağılımlarını inceleyeceğiz. Türkiye deki illeri, kır kesimi hanehalkı sayılarına göre 4 gruba ayırarak ele aldığımızda şöyle bir dağlım ortaya çıkmaktadır: 10.000-25.000 arasında kır hanehalkı sayısı bulunan iller: Doğu Anadolu bölgesi: Hakkâri, Tunceli, Bitlis Güneydoğu Anadolu bölgesi: Siirt, Şırnak, Batman Karadeniz bölgesi: Bayburt, Gümüşhane İç Anadolu bölgesi: Kırıkkale
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı 13 Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerindeki illerden hiçbirisi bu grupta yer almamışlardır. Bu grup içindeki 10 ilden Kırıkkale dışında kalan 9 ilde kır kesimi hanehalkı sayısı kasaba-şehir hanehalkı sayısından fazladır (Harita: 2-3). 25 000-50 000 arasında kır hanehalkı sayısı bulunan iller: İç Anadolu bölgesi: Niğde, Eskişehir, Nevşehir, Aksaray, Çankırı, Karaman, Kırşehir Doğu Anadolu bölgesi: Elazığ, Ağrı, Muş, Erzincan, Bingöl Marmara bölgesi: Tekirdağ, Edime, Kırklareli Karadeniz bölgesi: Amasya, Sinop, Artvin Akdeniz bölgesi: İsparta, Burdur Güneydoğu Anadolu bölgesi: Adıyaman, Mardin Ege bölgesi: Uşak Bu grupta yer alan 23 ilin yarıdan fazlası (12'si) İç ve Doğu Anadolu bölgesinde yer almaktadır. Eskişehir ve Tekirdağ ili hariç diğer 21 ilde kır kesimi hanehalkı sayısı kasaba-şehir kesimindeki hanehalkı sayısından fazladır. 50 000-100 000 arasında kır hanehalkı sayısı bulunan iller: Karadeniz bölgesi: Ordu, Sakarya, Bolu, Çorum, Giresun, Tokat, Kastamonu, Rize İç Anadolu bölgesi: Ankara, Kayseri, Sivas, Yozgat Doğu Anadolu bölgesi: Kars, Erzurum, Malatya, Van Güneydoğu Anadolu bölgesi: Şanlıurfa, Diyarbakır, Gaziantep Ege bölgesi: Muğla, Afyon, Kütahya Marmara bölgesi: Kocaeli, Çanakkale Akdeniz bölgesi: Hatay, Kahramanmaraş Bu gruptaki illerin toplam sayısı 26'dır. Bölgelere dağılımında Karadeniz bölgesine 8, İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgesine
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı Harita 3: Türikye de Tarımsal Faaliyette Bulunan ve Bulunmayan Hanehalkı Sayılarının İllere Göre Coğrafî Dağılmı (1991) (Kır Kesimi)
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı 15 4'er, Güneydoğu Anadolu ve Ege bölgesine 3'er, Marmara ve Akdeniz bölgelerine ise 2'şer il düşmektedir. İç Anadolu bölgesinden Ankara, Kayseri; Doğu Anadolu dan Malatya; Güneydoğu Anadolu dan Diyarbakır ve Gaziantep; Marmara bölgesinden Kocaeli, kır kesiminden çok kasaba-şehir hanehalkı saysına sahip illerdir (Harita: 2). 100 000 üzerinde kır hanehalkı sayısı bulunan illerimiz: Ege bölgesi: İzmir, Manisa, Denizli, Aydın Marmara bölgesi: İstanbul, Balıkesir, Bursa Karadeniz bölgesi: Zonguldak, Trabzon, Samsun Akdeniz bölgesi: Antalya, Adana İç Anadolu bölgesi: Konya Bu grupta İstanbul ve Konya illeri dışındaki 11 ilin kır hanehalkı sayısı 100 000-150 000 arasında değişmektedir. Türkiye genelinde en fazla kır hanehalkı sayısı Konya ilimize aittir (165 742). İstanbul ili Konya dan sonra ikinci sırada yer almaktadır (152 522). İstanbul, Konya, İzmir, Bursa, Adana ve Samsun illerindeki kır hanehalkı sayısı, kasaba-şehir kesimi hanehalkı sayısına oranla oldukça azdır (Tablo: 2, Harita: 2). 4- KIR K ESİM İ H ANEH ALKI SA Y ISIN IN EKONOMİK FAALİYE T KOLLARINA GÖRE AYRIM I 1990 yılı verilerine göre, Türkiye de kır kesimi hanehalkının % 83'ü tarım sektörüden, %14'ü tarım hayvancılık dışı sektörden (hizmet-sanayi), %3' ise sadece hayvancılıktan geçmini sağlamaktadır (Şekil 5). Şimdi, bu ana ekonomik faaliyet kollarına göre Türkiye deki kır hanehalkı sayısının coğrafi dağılışlarını inceleyelim. a) Tarım Sektörü Türkiye deki 4 764 000 kır hanehalkı sayısının % 83'ü yani 3 943 340'ı geçimini tarım sektöründen sağlamaktadır. Bu nedenle tarım birinci sektör durumundadır. Bu sektörde birinci derecede etkin olan faaliyet toprağın işlenmesi, ekim ve dikim yapılması ve ürün elde edilmesidir. Tarım sektöründe çalışanlar mensubu olduk-
16 Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı >00 a ae a *2 «* i 5 e I s* Os A -5 J6
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı 17 lan haneye (aileye) en büyük geliri bu yolla sağlamaktadırlar. Şu hususu gözden kaçırmamak gerekir ki, ülkemizin hemen hemen her yerinde birinci derecede tarımla (ziraatle) uğraşan insanlar aynı zamanda ek bir faaliyet olarak hayvan da besleyebilmektedirler. Bu durumda hayvancılık faaliyeti ikinci dereceden bir iş kolu haline gelmekte ve tarımla iç içe girmektedir. Kır kesimindeki hanehalkının sektörel dağılımını yaparken, biz birinci derecede etkin olan faaliyeti esas aldığımız için, bu iki faaliyeti tarım sektörü altında toplamış olduk. Aslında, tarım ve hayvancılık faaliyetleri birbirinden çok farklıdır. Yukarıda belirttiğimiz gibi tarım, toprağı işleyerek ürün elde etmeye dayalı bir faaliyet iken, hayvancılık, kapalı veya açık ortamlarda hayvan beslemek, üretmek ve ürünlerini değerlendirmekle ilgili faaliyettir. Türkiye genelinde tarım sektörü bütün bölgelerimizde birinci sektördür. Tarım sektöründe çalışan hanehalkı sayısının en fazla olduğu bölgelerimiz sırasıyla Karadeniz (%23), Ege (%17), İç Anadolu (%16) bölgeleridir. Çünkü bu bölgelerimiz Türkiye ortalama değeri olan %14'ün üzerinde bir orana sahiptirler. Marmara bölgesi %14 (ortalama değerde) iken, Akdeniz %13, Doğu Anadolu %10, Güneydoğu Anadolu %7'de kalmaktadır (Şekil: 6). Ortaya çıkan bu tabloya göre coğrafi bölgelerimizde tarım sektöründe çalışan kır kesimi hanehalkı sayılarının illere göre nasıl bir dağılış gösterdiğini inceleyelim. Karadeniz bölgesi: Türkiye nin en fazla kır hanehalkına sahip Karadeniz bölgesinde, toplam 991 160 hanehalkının % 90'ı tarım, % 9'u hizmet-sanayi, %1'i hayvancılık sektöründen geçimini sağlamaktadır (Şekil: 7). Bu bölgede yer alan illerin idari alanları içerisindeki tarım sektöründe çalışan kır hanehalkı sayısı oranının % 90'ın üzerinde bulunduğu iller; Rize, Ordu, samsun, Giresun, Tokat, Trabzon, Amasya ve Sinop tur (Harita: 4). % 80-90 arasında olanlar: Çorum, Gümüşhane, Artvin, Kastamonu, Bolu ve Bayburt tur. Bu illerimizde diğer sektörlerde (hizmet-hayvancılık) biraz artış olduğu için, oran %80-90 arasındadır. Tarım sektörünün %70-80 arasında olduğu illerimiz ise Zonguldak ve Sakarya dır. Bu illerimizde hizmet-sanayi sektörü %20-30 arasında bir değere yükseldiği için, tarım sektörünün oranı biraz azalmaktadır.
18 Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı Ege bölgesi: Karadeniz bölgesinden sonra ikinci sırada yer alan Ege bölgesindeki 801 425 kır hanehalkı mevcudunun %86'sı (689 270) tarım, %12'si (98 016) hizmet-sanayi, %2'si (14 139) hayvancılık sektöründedir (Şekil: 7). Bölge içerisinde Uşak ve Manisa illerinde tarım sektöründe bulunan kır hanehalkı sayısının oranı % 90'ın üzerindedir. Aydın, İzmir, Denizli, Muğla, Afyon ve Kütahya illerinde bu oran %80-90 arasındadır. İller arasında en düşük oran Aydın iline ait olup %82'dir. İç Anadolu bölgesi: Üçüncü sırada yer alan İç Anadolu bölgesinde toplam 738 164 kır hanehalkı bulunmakta ve bu mevcudun %84'ü (618 673) tarım, %13'ü (97 244) hizmet-sanayi, % 3'ü (22 247) hayvancılık sektöründen geçimini sağlamaktadır. Bu bölgede Çankırı ve Nevşehir illerinde tarım sektörü %90'ın üzerindedir. Eskişehir, Kırşehir, Konya, Kırıkkale, Aksaray, Karaman, Yozgat ve Sivas illerinde bu sektördeki kır hanehalkı sayısının oranı %80-90 arasındadır. Hizmet ve sanayi sektörünün etkisiyle tarım sektörünün %75-80 arasında bulunduğu illerimiz ise Kayseri, Ankara ve Niğde dir. Marmara bölgesi: Türkiye de tarım sektöründen karnını doyuran kır hanehalkı sayısının %14'ü Marmara bölgesinde bulunmaktadır. Aynı zamanda bu bölge daha önce belirttiğimiz gibi, Türkiye ortalamasına eşit bir değere sahiptir. Bögedeki 778 341 kır hanehalkı sayısının %69'u tarım, %29'u hizmet-sanayi, %2'si hayvancılık sektöründe bulunmaktadır (Şekil: 7). Bölge içerisinde, tarım sektöründeki kır hanehalkı sayısı oranının %90'ın üzerinde bulunduğu iller Bilecik ve Edirne dir. %80-90 arasında bir değere sahip olan iller çoğunluğu oluştururlar, bu illerimiz: Tekirdağ, Çanakkale, Bursa, Kırklareli ve Balıkesir dir. İstanbul ve Kocaeli illerimizin idari alanlar içerisinde tarım sektörü Türkiye ölçüsünde en düşük değere sahiptir (İstanbul %23, Kocaeli %50). Bu illerimiz bünyesinde hizmet ve sanayi sektörü daha ileri durumda olduğu için tarım sektörü gerilemiştir.
Harita 4: Türkiye de Tarım ve Hayvancılıkla Geçinen Hanehalkı Sayılarının İllere Göre Coğrafi Dağılımı (1991) (Kır Kesimi)
20 Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı KARADEN İZ B. EGE B. AKDENİZ B. DOĞU ANADOLU B. Tarımla Uğraşon Hanehalkı S. GÜNEYDOĞU ANADOLU B. Sadece Hayvancılıklo Uğraşon Hanehalkı S. Tanm -H ay vanc ılık Dışında Faaliyetlerde Bulunan Haneholkı S. Şekil 7: Türkiye de Coğrafî Bölgelere Kır Hanehalkı Sayısının Ekonomik Faaliyet Kollarına Oransal Dağılımı
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı 21 Akdeniz bölgesi: Bölgedeki 601 042 kır hanehalkı sayısının %83'ü (497 556) tarım, %14'ü hizmet-sanayi, %3'ü hayvancılık sektöründedir. Göller yöresindeki Burdur ve İsparta illerimizde tarım sektörü %90'ın üzerindedir. Antalya, İçel, Adana ve Kahramanmaraş illerinde %80-90 arasında bir orana sahip olan tarım sektörü Hatay ilimizde %74'e kadar düşmektedir. Şüphesiz bu azalışta il idari alanı içerisinde kurulan sanayi tesislerinin ve hizmet sektöründeki artışın büyük etkisi olmaktadır. Doğu Anadolu bölgesi: Türkiye genelindeki kır hanehalkı sayısının %10'unun tarım sektöründe bulunduğu Doğu Anadolu bölgesi 6. sırada yer almaktadır. Bölgedeki 496 131 kır hanehalkımn %82'si (408 127) tarım sektöründe bulunmaktadır. Hayvancılık %8, tarımdışı faaliyetlerde bulunanların oranı ise %10'dur (Şekil: 7). Bölge içerisinde tarım sektörünün %90'ın üzerinde olduğu iller Malatya ve Hakkâri dir. Erzincan, Erzurum, Ağrı, Muş, Elazığ, Tunceli ve Kars illeri %80-90; Bingöl, Van ve Bitlis %70-80 arasında bir orana sahiptirler. Güneydoğu Anadolu bölgesi: Türkiye nin en az kır hanehalkına sahip bölgesidir. Bölge içerisindeki sektörel dağılımı oranlan Doğu Anadolu ile aynı değerlerdedir. 357743 kır hanehalkımn %82'si (293 610) tarım, %10'u (33 003) hizmet-sanayi, %8'i (31130) hayvancılık sektöründe bulunmaktadır (Şekil: 7). Tarım sektörünün illere göre oransal dağılımını incelediğimizde, en yüksek değerin %80-90 arasında olduğu görülür. Bu grupta yer alan illerimiz: Şanlıurfa, Diyarbakır, Gaziantep, Siirt, Batman ve Adıyaman dır. Bölgenin en düşük orana sahip olan illeri ise Mardin (%77) ve Şım ak tır (%74). b) Hizmet - Sanayi Sektörü Türkiye de kır kesimi toplam hanehalkı sayısının %14'ü (672476) tarım ve hayvancılık dışındaki diğer sektörlerden geçimlerini sağlamaktadırlar. Bu sektör, başta hizmet olmak üzere,
22 Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafî Dağılışı sanayi sektörüdür. Her iki sektörün oranlarını kesin olarak belirleyecek verilerin bulunmaması nedeniyle biz bu iki sektörü birleştirerek hizmet-sanayi sektörü şeklinde ele almış bulunuyoruz. Bu sektörün coğrafi bölgelerimize göre oransal sıralamasını yaptığımızda ilk üç sırada (Marmara %33), Ege (%15) ve İç Anadlu bölgesinin (%14) yer aldığını görmekteyiz. Bu bölgeleri sırasıyla Akdeniz (%13), Karadeniz (%13), Doğu Anadolu (%7) ve Güneydoğu Anadolu (%5) bölgeleri takip etmektedir (Şekil: 8). Şurası bir gerçektir ki, ülkemiz genelinde hizmet sektörünün oranı %50'den aşağıda bulunmaktadır. Örneğin; Marmara bölgesinde İstanbul ve Kocaeli illerinin idari alanları içerisinde hizmet-sanayi sektörünün oranı bir hayli yüksektir (İstanbul % 75, Kocaeli %48). Aynı bölgede Sakarya ilimiz %27'lik oranla üçüncü; Akdeniz bölgesinde Hatay ilimiz ise %24'lük oranla dördüncü sırada yer almaktadırlar (Harita: 3). Kır kesimi hanehalkı sayısının %15-20'si hizmet-sanayi sektöründe bulunan illerimizin coğrafi bölgelere göre dağılımları şöyledir: İç Anadolu bölgesi: Eskişehir, Niğde, Kayseri, Ankara Ege bölgesi: Muğla, Aydın, Denizli, İzmir Akdeniz bölgesi: İçel Marmara bölgesi: Tekirdağ Bu illerimizin tarım sektörünün önde olması yanında hizmetsanayi sektörü de ağırlığını hissettirmektedir. Yukarıda adı geçen illerimizin sınırları dahilindeki kır kesimi hanehalkı, oturdukları yerleşmelere yakın şehir ve kasabalardaki hizmet ve sanayi sektöründe çalışmak suretiyle geçimlerini sağlamaktadırlar. Bu sektörde kır hanehalkınm %10-15 oranında bulunduğu illerimizin sayısı 26 olup, coğrafi bölgelere dağılımları şöyledir: Doğu Anadolu: Tunceli, Erzincan, Erzurum, Bitlis, Bingöl, Elazığ Karadeniz bölgesi: Artvin, Çorum, Bayburt, Kastamonu, Bolu İç Anadolu bölgesi: Aksaray, Karaman, Yozgat, Konya, Kırıkkale
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı 23 Marmara bölgesi: Kırklareli, Bursa, Çanakkale Akdeniz bölgesi: Antalya, Adana, Kahramanmaraş Ege bölgesi: Afyon, Kütahya Güneydoğu Anadolu bölgesi: Gaziantep, Mardin Hizmet-Sanayi sektörünün %10'dan az olduğu illerimizin sayısı 36'dır. Bu gruptaki illerin coğrafi bölgelerimize dağılımları aşağıda gösterilmiştir: Karadeniz bölgesi: Sinop, Gümüşhane, Amasya, Trabzon, Samsun, Tokat, Ordu, Giresun, Rize Doğu Anadolu bölgesi: Van, Ağrı, Kars, Muş, Malatya, Hakkâri Güneydoğu Anadolu bölgesi: Diyarbakır, Şımak, Batman, Şanlıurfa, Adıyaman, Siirt İç Anadolu bölgesi: Sivas, Çankırı, Nevşehir, Kırşehir Marmara bölgesi: Balıkesir, Bilecik, Edime Ege bölgesi: Uşak, Manisa Akdeniz bölgesi: Burdur, İsparta Bu sektörle tarım sektörü arasında bir ters orantının bulunduğunu gözlemekteyiz. Tarım sektörünün yükseldiği illerde hizmet sanayi sektörü azalmaktadır. c) Hayvancılık Sektörü Ülkemizde kır kesiminde bulunan hanehalkı mevcudunun sadece hayvancılıktan geçimini sağlayanların oranı %3'tür (148 190). Oldukça düşük bir değere sahip olan bu sektörün coğrafi bölgelerimize göre bir sıralamasını yapacak olursak, ilk üç sırada Doğu Anadolu (%28), Güneydoğu Anadolu (%21) ve îç Anadolu bölgesinin (%15) yer aldığını görmekteyiz. Bu bölgeleri sırasıyla Akdeniz (%11), Marmara (%10), Ege (%9) ve Karadeniz bölgesi (%6) izlemektedir (Şekil: 9).
24 Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı Türkiye genelinde sadece hayvancılıktan kamını doyuran kır kesimi hanehalkı sayısının illere dağılımını %15'in üzeri; %10-15 ve %5-10 arası olmak üzere üç grupta ele alacağız. % 15'in üzerinde sadece hayvancılıktan kamını doyuran kır hanehakı mevcudu bulunan illerimiz Doğu Anadolu bölgesindeki Van (%21) ve Bingöl (%17)'dir. Van ilinde 52 835 kır hanehalkmın 10894'ü, Bingöl ilinde ise 28 285 hanehalkmın 4929'u geçimlerini sedce hayvancılıktan sağlamaktadırlar. Bu sektörün %10-15 arasında olduğu illerimiz Güneydoğu Anadolu bölgesinde Şanlıurfa (%12); Iç Anadolu da Kırşehir (%12); Doğu Anadolu bölgesinde Muş ve Bitlis illeridir (%10). %5-10 arasında bir orana sahip olan illerimizin coğrafi bölgelerimize dağılımları da şöyledir: Güneydoğu Anadolu bölgesi: Adıyaman, Batman, Gaziantep, Şımak, Siirt, Diyarbakır ve Mardin Doğu Anadolu bölgesi: Erzincan, Erzurum, Ağrı İç Anadolu bölgesi: Niğde, Kayseri Karadeniz bölgesi: Bayburt Marmara bölgesi: Çanakkale Akdeniz bölgesi: Adana Bu tabloda da görüldüğü üzere, sadece hayvancılık sektörünün egemen olduğu üç bölge Güneydoğu, Doğu ve İç Anadolu dur. 1990 yılı itibariyle 73 ilden 52'sinde bu sektörün oranı % 5'in oldukça altında bulunmaktadır. Önemsiz bir değere sahip oldukları için bu illerin coğrafi bölgelere göre dağılımları ele alınmamıştır.
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı 25
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı Sadece Hayvancılıkla Uğraşan Hanehalkı Sayısı Tanm-Hay vancılık Dışındaki Faaliyetlerde Bulunan Hanehalkı Tarımla Uğraşan Hanehalkı Sayısı Toplam Kır Hanehalkı Sayısı c7s >> cd GO Coğrafi Bölge Adı 991 160 895 340 87 579 8 241» O KARADENİZ 14 139 14 782 98 016 222 795 689 270 540 764 801 425 778 341 OO O EGE MARMARA 738 164 618 673 97 244 22 247 m İÇ ANADOLU 15 708 41 943 87 778 46 061 497 556 408 127 601 042 496 131 ( N t- " AKDENİZ DOĞU ANADOLU 31 130 33 003 293 610 357 743 O OO D O Q < D O e.8 o 4 764 006 3 943 340 672 476 148 190 m TOPLAM Tablo 3: Türkiye de Kır Kesiminde Yaşayan Hanehalkı Mevcudunun Ekonomik Faaliyet Kollarına Ayırımı
Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı 27 SONUÇ Türkiye de 12-65 yaş grubundaki iktisaden faal olan nüfusun 1990 yılı itibariyle %51'i tarım ve hayvandık %26'sı hizmet, %23'ü sanayi sektöründe çalışmaktadır. Bu oranlara bakıldığında, ülkemiz nüfusunun ekonomik faaliyetlere dağılımında en etkin sektörün tarım olduğu görülmektedir. Özellikle tarım ve hayvancılık sektörü tamamen kır kesimine ait bir iş kolu olup, hizmet ve sanayi sektöründe, %14'ü ise hizmet ve sanayi sektöründe bulunmaktadır. Kır kesimindeki nüfusun 1970 yılından itibaren kasaba ve şehirlere göç etmesi sonucu Türkiye genelinde kasaba-şehir hanehalkı sayısı artmış (6 424 630), kır hanehalkı sayısı azalmıştır (4 764 006). Bu suretle tarımsal faaliyette bulunan hanehalkı sayısını toplam hanehalkı sayısı içindeki oranı 1980'de %91 iken 1990'da bu oran %86'ya düşmüştür. Yine 1980 yılında tarımsal faaliyette bulunan hanehalkı başına düşen tarım alanı 57.5 dekar iken 1991 yılında 51.6 dekara düşmüştür. 1980 yılına göre işlenen tarım alanları %6 oranında atarken tarımsal faaliyette bulunan hanehalkı sayısı %19 artış göstermiştir. Sonuçta, hanehalkı başına düşen tarım alanları küçülmüştür. Bu durum kır kesiminden kasaba ve şehirlere yapılan göçü daha da hızlandırmaktadır. Yararlanılan Kaynaklar Tandoğan, A.: Türkiye Nüfusu, Trabzon-1994. 1990 Genel Nüfus Sayımı, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, D.İ.E. Yay. No: 1616, Ankara-1993. 1991 Genel Tarım Sayısı, Köy Genel Bilgi Anketi Sonuçlan. D.İ.E. Yay. No.: 1550, Ankara 1992.