YOZGAT İLİ BALIK ÜRETİMİNE GENEL BAKIŞ Serdar ÖZYALIN 1

YOZGAT İLİ BALIK ÜRETİMİNE GENEL BAKIŞ Serdar ÖZYALIN 1 Özet Türkiye, bir yarımada olmasının yanında önemli miktarda iç su potansiyeline de sahiptir. Buna bağlı olarak önemli bir sucul üretim potansiyeline sahiptir. Ülkemizde balık üretimi sadece denize kıyısı olan şehirlerle sınırlı kalmamakta, denizden uzak şehirlerdeki mevcut iç sularda da üretim faaliyetleri gerçekleştirilmektedir. İç sularda balık üretimi tıpkı denizlerde olduğu gibi avcılık faaliyetleri veya yetiştiricilik faaliyetleri şeklinde gerçekleştirilmektedir. Yozgat ilinde avcılık faaliyetleriyle sazan, gümüş, kefal, siraz ve yayın balığı elde edilirken, yetiştiricilik faaliyetleriyle alabalık ve sazan üretilmektedir. Yozgat ın iki büyük akarsuyundan birisi; Kızılırmak a karışan Delice Irmağı; diğeri, Yeşilırmak a karışan Çekerek Irmağıdır. Çekerek Irmağı nın debisi 18 m 3 /sn dir. Delice Irmağı nın debisi ise 30 m 3 / sn dir. Çekerek, Delice, Kanak, Karasu, Kılıçözü, Sarayözü, Akdağmadeni ve Göndelen akarsularında su ürünleri avcılık faaliyetleri yürütülmektedir. Su kaynaklarının debisi ve sıcaklığı su ürünleri yetiştiriciliğine uygundur. Akarsu kaynakları su kalitesi bakımından alabalık (Oncorhynchus mykiss) üretimi için uygundur. Bazı akarsular ise balıkçılık veya sportif amaçlı amatör balıkçılık için uygundur. Yozgat İli sınırları içerisinde DSİ Genel Müdürlüğünce yaptırılan 4 adet baraj gölü ve 6 adet gölet ile Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünce yaptırılan 21 adet gölet mevcuttur. Bu su kaynaklarının başında Süreyyabey Baraj Gölü, Gelingüllü Baraj Gölü, Uzunlu Baraj Gölü, Yahyasaray Baraj Gölü, Fehimli Göleti ve Gülistan Göleti gelmektedir. Yozgat ili balık üretimi açısından yeterli iç su potansiyeline sahip olmasına karşın bölgede yer alan kendisine komşu diğer şehirlerin gerisindedir. Yozgat; Sivas ve Kayseri ile birlikte TR72 bölgesinde yer almaktadır. Yozgat balık üretimi bakımından TR72 bölgesindeki iller arasında sonuncu sırada yer almaktadır. Ülkemizde iç sularda en çok yetiştiriciliği yapılan su ürünü alabalıktır. İç sulardaki alabalık yetiştiriciliği ile elde edilen balık üretim miktarı, tatlı su ve denizlerde yetiştiriciliği yapılan toplam su ürünleri miktarının % 52,6 sını oluşturmaktadır. Yozgat ilindeki alabalık üretimi, kendisine komşu olan illerdeki üretimden daha azdır. Yozgat ili alabalık üretiminde Kayseri ve Sivas gibi komşu illerin oldukça gerisinde kalmıştır. 2013 yılı TÜİK verilerine göre Kayseri de 11.227 ton Sivas ta 3.084 ton alabalık üretimi gerçekleştirilirken Yozgat ilinde 503,8 ton alabalık üretimi gerçekleştirilmiştir. Yozgat ili balık yetiştiriciliğinde olduğu gibi avcılık yoluyla elde edilen balık miktarlarında da Kayseri ve Sivas ın gerisinde kalmıştır. Buna karşın Yozgat ilinde balıkçılık faaliyetleri giderek artmaktadır. Balık aşılama faaliyetlerinin yanı sıra ağ kafes üretimine de geçilmiştir. Örneğin Süreyyabey Baraj Gölü nde kurulan ağ kafeslerde yetiştiricilik faaliyetleri yapılmaya başlanmıştır. Balık yetiştiriciliği giderek büyüyen bir ekonomi durumundadır. Buna bağlı olarak tatlı sularda yetiştiricilik faaliyetlerinde de artış gözlenmektedir. Bu çalışmada Yozgat ilinin sahip olduğu mevcut su potansiyelini, çevresindeki diğer iller ile karşılaştırmalı olarak balık üretimi durumunu ve Türkiye balık üretimindeki yerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bunun yanında Yozgat ilinin gelecekteki balık üretim politikasına ne gibi faaliyetlerin katkı yapabileceği irdelenmeye çalışılmıştır. Anahtar sözcükler: Yozgat, akuakültür, balık üretimi, iç su, tatlı su 1 Dr. serdarozyalin@hotmail.com 271

Abstract Overview to Fish Production of Yozgat City In addition to being a penninsula Turkey has got a significant inland water potential. Accordingly to this, Turkey has got a significant aquatic production potential. In our country, fish production is not only active in coastal cities but also active in inland water of cities that far away from the sea. Fish production in inland water that the same as being in sea water is performed like an aquaculture and fishing activities. As carp, smelts, chub, khramulya and catfish are being gained by the activities of fishing, trout and carp are being producted by aquaculture activities in Yozgat. One of two big running water of Yozgat is Delice river which is join to Kızılırmak river, the other one is Çekerek river which is join to Yeşilırmak river. The flow of Çekerek river is 18 m3/sec. The flow of Delice river is also 30 m3/sec. There have being fishing activities in Çekerek, Delice, Kanak, Karasu, Kılıçözü, Sarayözü, Akdağmadeni and Göndelen running water. The flow and temperature of water sources is appropriate for aquaculture. There are six running water which has 4-5 m3 flow per second and has a temperature between 7 11 ºC. These values is appropriate for trout (Oncorhynchus mykiss) production. Some of these running water are suitable for fishing and amateur fishing sport. There are 4 dam lakes and 6 ponds that have built by DSI and 21 ponds that have built by general directorate of rural services in province of Yozgat. Some importants of these water sources are Süreyyabey dam lake, Gelingüllü dam lake, Uzunlu dam lake, Yahyasaray dam lake, Fehimli pond, Kanlıdere pond and Gülistan pond. Although there is enough inland water potential for fish production, Yozgat is fall behind the other neighbor cities that located in the region. Yozgat is located in the region of TR72 with Sivas and Kayseri. Yozgat is ranked last between the cities which located in TR72 region about fishing production. In our country, trout is the most aquacultured water product in inland water. The amount of product that gained by aquaculture of trout in inland water is present %52,6 of the amount of total water product that gained from the fresh water and sea aquaculture. The trout production of Yozgat is less than the production of neighbor cities. Yozgat is fall behind the neighbor cities like Kayseri and Sivas about trout production. According to data of 2013 in TUIK, while 11227 ton trout production performing in Kayseri, 3084 ton in Sivas, there is 503,8 ton trout production in Yozgat. Yozgat also fall behind Kayseri and Sivas that as being in aquaculture, about fish amount that gained by the way of fishing. However aquaculture activities is rising gradually in Yozgat. It has started to fishing production in cage additionally to fish vaccination activities. For example, it has started to aquaculture activities in cages that established in Süreyyabey dam lake. Fish production is in case of gradually growing economy. Accordingly it is also observed that rising at aquaculture activities in fresh water. In this study it is aimed to state that the water potential of Yozgat, the fish production status comperatively with the other cities located arround and the status of fish production in Turkey. In addition it is explicated that what kind of activity can be contribute to fish production policy of Yozgat in the future. Keywords: Yozgat, aquaculture, fish production, inland water, fresh water. 1. Giriş Dörtte üçü sularla kaplı dünyamızda besin kaynağı olarak sucul üretim oldukça önemli bir yere sahiptir. Dünya nüfusundaki artışa paralel olarak insanlığın gıda ihtiyacı da artmaktadır. Giderek kalabalıklaşan dünyanın en önemli sorunlarından birisi sağlıklı ve yeterli gıda üretimidir. Zamanla daha çok bilinçlenen toplumlar sağlıklı nesiller için daha sağlıklı besinlere yönelmektedirler. İnsan vücudunun yapı taşlarından birini oluşturan hayvansal protein; sadece kırmızı etli hayvanlardan değil beyaz etli 272

hayvanlardan da sağlanmaktadır. Kırmızı etli hayvanlara göre daha sağlıklı bir protein kaynağı olan beyaz etin tüketimi, toplumların bilinçlenmesiyle birlikte artmaktadır. En önemli beyaz et kaynaklarından biri olan balık, sadece protein açısından değil, diğer hiçbir gıda maddesinde olmayan ve vücudumuz için son derece önemli besin içeriklerini de barındırmaktadır. Balıklar içerdikleri vitaminler (A,D,E,K, B grupları) ile de önemli bir gıda maddesidir. Balık içerdiği karbonhidrat oranları ile iyi bir enerji kaynağıdır. Ayrıca insan vücudunda bulunmayan ve sadece dışarıdan gıda yoluyla alınabilen esansiyel doymamış yağ asitleri (omega-3, omega-6) balık etinde bolca mevcuttur. Bu yağ asitleri kalp, damar, sinir sistemi, beyin, gibi insan vücudunun hayati yapıları için oldukça faydalıdır. Buna ek olarak balık insanın bağışıklık sistemi açısından ve de çocuk yaşlarda vücudun gelişimi açısından oldukça önemli içeriklere sahiptir (Turan vd., 2013). Sağlıklı ve de diğer protein kaynaklarına göre daha ucuz ulaşılabilen balık besin içeriği açısından insan gıdası olarak oldukça farklı bir öneme sahiptir. Sadece avcılık yoluyla elde edilen ürünler tüketimi karşılamamaktadır. Bu yüzden yetiştiricilik yoluyla sağlanan üretime ihtiyaç gittikçe artmaktadır. Bu ihtiyaca bağlı olarak dünyada ve ülkemizde balık yetiştiriciliği faaliyetleri giderek daha önemli hale gelmektedir. Dünyada balık üretimi avcılık ve yetiştiricilik faaliyetleriyle gerçekleştirilmektedir. Aşırı av baskısı, yanlış avlanma metotları, avlanmanın yasak olduğu dönemlerde ve yerlerde avcılık yapmak, dünya su kaynaklarının hızla kirlenmesi vb. gibi sebeplerden su ürünleri popülasyonları baskı altındadır. Bunun sonucunda dünya genelinde avcılık faaliyetleriyle elde edilen toplam su ürünleri miktarı azalış eğilimindedir. Buna ek olarak dünya nüfusu hızla artmaktadır. 2030 lu yıllarda dünya nüfusunun 10 milyarı geçmesi öngörülmektedir. Bu yüzden protein ihtiyacını karşılamak için balık üretimini 2030 yıllara kadar en az %50 oranında artırılması gerekmektedir (FAO, 2011). Dünya su ürünleri üretimi 80 li ve 90 lı yıllarda yoğun olarak avcılık faaliyetleriyle gerçekleştirilirken 2000 yılında yetiştiricilik faaliyetleriyle elde edilen katkı %26, 2011 yılında ise %40 lık katkı sağlamıştır (Tablo 1.1) (FAO, 2011). Tablo 1.1. Dünya su ürünleri üretimi (Milyon Ton) 1980 1990 2000 2011 Yetiştiricilik 4,7 (%7) 13,1 (%13) 32,4 (%26) 62,7 (%40) Avcılık 67,3 (%93) 84,7 (%87) 93,5 (%74) 93,5 (% 60) Toplam 72 (%100) 97,8 (%100) 125,9 (%100) 156,2 (%100) Çin dünya su ürünleri üretiminde lider konumdadır. Hem yetiştiricilik hem de avcılık faaliyetleriyle elde edilen su ürünleri miktarında başta Çin olmak üzere Uzak Doğu ve Asya ülkeleri önde gelmektedir. Tablo 1.2 ye göre Çin 2012 yılında dünyada toplam avlanılan 91 milyon ton su ürünlerine 16 milyon tondan fazla katkı yapmıştır. 2012 yılında dünyada avcılık faaliyetleriyle elde edilen su ürünleri miktarına göre sıralanan ilk 40 ülke, tüm dünyadaki avlanan su ürünleri miktarının % 89 una katkı sağlamaktadır (FAO, 2014). 2012 yılında Türkiye de toplam avlanılan su ürünleri miktarı 432 bin ton civarındadır (TÜİK, 2013b). Ülkemizde avlanan su ürünleri miktarında azalış göze çarpmaktadır. Aşırı av baskısı, sularımızdaki kirlilik artışı, yönetmeliklere uygun olmayan yöntemlerle avcılık, yasak zamanlarda avlanmak, avlanması yasak olan boylardaki balıkları avlamak, uygun olmayan yasak av araçları kullanmak vb. gibi nedenler, ülkemizde doğal su ürünleri popülasyonlarının kantitatif ve kalitatif açıdan olumsuz etkilenmesine yol açmaktadır. Bu durum avlanan su ürünleri miktarını olumsuz etkilemektedir. 273

Tablo 1.2. Dünyada Avlanılan Su Ürünleri Miktarı (Ton) Ülke 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Dünya Toplamı 90.792.091 90.134.624 90.119.426 89.099.961 93.747.951 91.350.174 Çin 14.659.036 14.791.163 14.919.596 15.414.830 15.768.630 16.167.443 Endonezya 5.034.624 4.995.477 5.099.708 5.374.621 5.701.440 5.813.800 ABD 4.767.596 4.349.853 4.222.052 4.425.961 5.153.452 5.128.381 Hindistan 3.859.293 4.099.227 4.066.756 4.689.316 4.311.132 4.862.861 Peru 7.210.544 7.394.538 6.914.452 4.261.091 8.248.482 4.841.524 Rusya 3.475.883 3.383.724 3.826.129 4.069.879 4.254.877 4.331.398 Japonya 4.297.897 4.311.188 4.104.878 4.065.850 3.775.545 3.644.328 Miyenmar 2.235.580 2.493.750 2.766.940 3.063.210 3.332.979 3.579.250 Vietnam 2.074.500 2.136.400 2.280.500 2.414.400 2.514.300 2.622.200 Şili 3.819.303 3.554.816 3.453.786 2.679.742 3.063.467 2.572.881 Filipinler 2.499.695 2.561.337 2.602.589 2.611.768 2.363.228 2.322.850 Norveç 2.380.425 2.431.371 2.532.754 2.680.186 2.282.608 2.150.555 Tayland 2.304.951 1.873.432 1.870.702 1.810.620 1.835.126 1.834.573 Kore Cumhuriyeti 1.869.884 1.956.566 1.858.572 1.733.311 1.748.153 1.670.385 Meksika 1.469.838 1.581.750 1.613.809 1.526.504 1.566.063 1.575.409 Bangladeş 1.494.199 1.557.754 1.821.579 1.726.586 1.600.918 1.535.715 Malezya 1.385.703 1.398.375 1.397.683 1.433.377 1.378.799 1.477.281 İzlanda 1.399.190 1.284.034 1.141.869 1.060.641 1.138.462 1.449.587 Fas 879.469 997.127 1.165.062 1.136.240 958.907 1.171.496 İspanya 819.268 919.939 927.382 971.212 1.004.965 930.018 Tayvan 1.174.393 1.016.390 769.907 851.515 903.920 907.638 Brezilya 783.177 791.892 825.412 785.369 803.267 842.987 Kanada 1.025.604 950.165 949.875 936.090 865.286 814.946 Arjantin 985.409 995.083 861.974 811.749 793.308 738.060 Güney Afrika 678.878 644.659 512.284 628.268 533.432 701.711 Nijerya 530.420 601.368 598.210 616.981 635.486 668.754 İngiltere 619.692 595.990 590.836 612.625 600.536 631.442 Kamboçya 458.500 431.000 465.000 490.094 560.839 566.695 İran 403.690 407.842 419.903 443.650 487.817 542.378 Ekvator 408.926 505.571 498.678 399.873 506.430 513.425 Danimarka 653.053 690.584 777.752 828.016 716.312 502.729 Srilanka 303.626 321.935 336.250 389.074 426.768 473.832 Pakistan 440.056 451.414 446.362 453.264 453.000 469.290 Namibya 413.333 372.822 378.847 381.928 413.925 468.678 Senegal 412.360 428.298 447.685 409.717 427.135 460.871 Yeni Zelanda 494.500 452.326 439.378 436.172 429.836 440.683 Moritanya 223.207 195.328 216.900 276.238 372.011 437.709 Türkiye 632.450 494.124 464.233 485.939 514.755 432.442 Fransa 513.190 460.159 418.267 426.019 448.221 425.694 Uganda 431.500 403.500 412.000 413.805 437.415 407.638 İlk 40 ülkenin toplamı 79.522.842 79.282.271 79.416.551 78.225.731 83.331.232 81.129.537 Diğer ülkelerin toplamı 11.269.249 10.852.353 10.702.875 10.874.230 10.416.719 10.220.637 Dünyada 2012 yılı kültürü yapılan su ürünleri toplam miktarının ülkelere göre dağılımı Tablo 1.3. de verilmiştir. Avcılık yoluyla elde edilen su ürünleri miktarında olduğu gibi akuakültür faaliyetleri ile elde edilen ürün miktarında da en büyük katkıyı Çin sağlamaktadır. Dünyada 2012 yılında akuakültür ile elde edilen toplam su ürünleri miktarı olan 66,6 milyon tonun yaklaşık % 61,7 lik büyük bir kısmı Çin tarafından üretilmektedir. Dünyada akuakültür faaliyetleriyle elde edilen toplam balık miktarının (İç su ve deniz) %55,20 si Çin tarafından üretilmektedir Su ürünleri avcılık faaliyetlerinde olduğu gibi kültür faaliyetlerinde de Uzak Doğu ülkeleri ve Asya ülkeleri üst sıralarda yer almaktadır. 2012 yılında ilk 15 sıradaki ülkelerin dünyadaki toplam su ürünleri kültür faaliyetlerine katkısı % 92,7 olmuştur. (FAO, 2014). Tablo 1.3. 2012 yılı dünyada akuakültür faaliyetleriyle elde edilen su ürünleri miktarları (Ton) Ülkeler Balıklar Krustaseler Molusklar Diğer Ülke Toplamı Toplam katkı İçsular Deniz (%) Çin 23.341.134 1.028.399 3.592.588 12.343.169 803.016 41.108.306 61.7 Hindistan 3.812.420 84.164 299.926 12.905-4.209.415 6.3 Vietnam 2.091.200 51.000 513.100 400.000 30.200 3.085.500 4.6 274

Endonezya 2.097.407 582.077 387.698-477 3.067.660 4.6 Bangladeş 1.525.627 63.220 137.174 - - 1.726.066 2.6 Norveç 85 1.319.033-2.001-1.321.119 2.0 Tayland 380.986 19.994 623.660 205.192 4.045 1.233.877 1.9 Şili 59.527 758.587-253.307-1.071.421 1.6 Mısır 1.016.629-1.109 - - 1.017.738 1.5 Miyenmar 822.589 1.868 58.981-1.731 885.169 1.3 Filipinler 310.042 361.722 72.822 46.308-790.894 1.2 Brezilya 611.343-74.415 20.699 1.005 707.461 1.1 Japonya 33.957 250.472 1.596 345.914 1.108 633.047 1.0 Kore Cumhuriyeti 14.099 76.307 2.838 373.488 17.672 484.404 0.7 ABD 185.598 21.169 44.928 168.329-420.024 0.6 İlk 15 ülke toplam miktarı 36.302.688 4.618.012 5.810.835 14.171.312 859.254 61.762.101 92.7 Diğer ülkelerin toplam miktarı 2.296.562 933.893 635.983 999.426 5.288 4.871.152 7.3 Dünya akuakültür üretim toplamı 38.599.250 5.551.905 6.446.818 15.170.738 864.542 66.633.253 100 Tablo 1.4 teki Dünya gıda ve tarım örgütünün (FAO-Food and Agriculture Organization) 2010-2013 dönemini kapsayan verileri, dünya su ürünlerindeki toplam üretimi ortaya koymaktadır. Dünya toplam üretimindeki artış miktarı avcılık yoluyla elde edilen ürünlerden çok yetiştiricilik faaliyetleriyle elde edilmiştir. 2010 yılında toplam yetiştiricilik miktarı 59 milyon ton civarındayken 2013 yılında 70 milyon tonun üzerine çıkmıştır. Önümüzdeki 10 yılda yetiştiricilik yoluyla elde edilen ürün miktarı avcılık yoluyla elde edilen ürün miktarını geçmesi öngörülmektedir (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016). Tablo 1.4. Dünya su ürünleri üretim miktarı AVCILIK (ton) YETİŞTİRİCİLİK (ton) TOPLAM Deniz İçsu Toplam Deniz İçsu Toplam (ton) 2010 77.828.396 11.271.565 89.099.961 22.310.734 36.790.052 59.100.786 148.200.747 2011 82.623.550 11.124.401 93.747.951 23.366.371 38.698.805 62.065.176 155.813.127 2012 79.719.854 11.630.320 91.350.174 24.707.343 41.948.313 66.655.656 158.005.830 2013 80.899.153 11.687.507 92.586.660 25.536.710 44.686.846 70.223.556 162.810.216 Dünya gıda ve tarım örgütü verilerine göre dünyada kişi başına düşen yıllık balık tüketimi ortalama 16 kg dır. Gelişmiş ülkelerde ortalama kişi başı yıllık 28 kilogram balık tüketilmektedir. Avrupa Birliği ülkelerinde ise kişi başına tüketim ortalama 24 kg/yıl iken Türkiye de kişi başına düşen yıllık balık tüketim miktarı 6-7 kg civarındadır (FAO, 2011; TÜİK 2013b). 2. Türkiye de Balık Üretimi Türkiye bir yarımada olmasına ek olarak önemli miktarda iç su potansiyeline de sahiptir. Zengin deniz ve iç su potansiyeline bağlı olarak önemli oranda su ürünleri üretim potansiyeline sahiptir. Denizlerimiz birbirinden farklı ekosistemlere sahip olduğundan fauna ve flora da birbirinden farklılıklar göstermektedir. Benzer şekilde çok farklı iklim koşullarında ve coğrafik bölgelerde bulunan iç sularımız da birbirlerinden farklı ekosistemlere dolayısıyla farklı fauna ve floralara sahiptirler. Bütün bu zenginlikler ülkemiz biyoçeşitliliğine katkı sağlamaktadır. Ülkemiz iç sularında 236 tatlı su balığı türü yaşamaktadır (Kuru, 2004). Türkiye de su ürünleri üretimi dünyada olduğu gibi avcılık ve yetiştiricilik (Akuakültür) faaliyetleriyle gerçekleştirilmektedir. 2000-2014 döneminde Türkiye toplam su ürünleri miktarında düzensiz azalış ve artışlar olsa da genellikle 500 bin ton üretimin üzerinde kalmıştır. Avcılık yoluyla elde edilen ürün miktarındaki büyük düşüşe rağmen toplam su ürünleri miktarının az çok aynı seviyelerde kalması, yetiştiricilik faaliyetleriyle elde edilen ürünlerin dikkat çekici bir hızla artmasındandır. 2007 yılında sadece avcılık yoluyla 600 bin tondan fazla ürün elde edilirken 2014 yılında 302 bin tona kadar inerek 14 yılın en düşük miktarı elde edilmiştir. Bunun 275

tam tersine 2000-2004 döneminde 100 bin tonun altında kalan yetiştiricilik faaliyetleri ile elde edilen ürün miktarı hızla artış göstererek 2014 yılında 235 bin ton seviyelerine kadar çıkmıştır (Tablo 1.5.). Dünya toplam su ürünleri üretim miktarında olduğu gibi ülkemizde de kültür yoluyla elde edilen ürün miktarının avcılık yoluyla elde edilen ürün miktarını geçmesi öngörülmektedir (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016). Bu durum artan dünya nüfusuna bağlı olarak doğal kaynakların tüm tüketimi karşılayamayacak halde olmasının sonucudur. Elde edilen ürünler ve toplam ihtiyaç miktarı arasındaki fark giderek açılmakta. Oluşan bu fark kültürel faaliyetlerle karışlanmaya çalışılmaktadır. Bu yüzden balık kültür faaliyetlerindeki artış kaçınılmazdır. Tablo 1.5. Türkiye su ürünleri üretim miktarı AVCILIK (ton) YETİŞTİRİCİLİK (ton) TOPLAM Yıllar Deniz İçsu Toplam Deniz İçsu Toplam (ton) 2000 460.521 42.824 503.345 35.646 43.385 79.031 582.376 2001 484.410 43.323 527.733 29.730 37.514 67.244 594.977 2002 522.744 43.938 566.682 26.868 34.297 61.165 627.847 2003 463.074 44.698 507.772 39.726 40.217 79.943 587.715 2004 504.897 45.585 550.482 49.895 44.115 94.010 644.492 2005 380.381 46.115 426.496 69.673 48.604 118.277 544.773 2006 488.966 44.082 533.048 72.249 56.694 128.943 661.991 2007 589.129 43.321 632.450 80.840 59.033 139.873 772.323 2008 453.113 41.011 494.124 85.629 66.557 152.186 646.310 2009 425.275 39.187 464.462 82.481 76.248 158.729 623.191 2010 445.680 40.259 485.939 88.573 78.568 167.141 653.080 2011 477.658 37.097 514.755 88.344 100.446 188.790 703.545 2012 396.322 36.120 432.442 100.853 111.557 212.410 644.852 2013 339.047 35.074 374.121 110.375 123.019 233.394 607.515 2014 266.078 36.134 302.212 126.894 108.239 235.133 537.345 Türkiye (iç sular ve deniz) avcılık faaliyetleriyle elde edilen su ürünlerinin en başında hamsi (Engraulis encrasicolus) gelmektedir. Hamsi Türkiye de avlanılan deniz balıkları miktarının lokomotifi durumundadır. 2004 yılında avlanan toplam 550 bin ton su ürünleri miktarının 340 bin tonu (% 61,76) hamsi avcılığı ile sağlanmıştır. Avlanan hamsi miktarı 2004-2014 yılları arasında toplam su ürünleri üretimine %30- %60 oranlarında katkı sağlamıştır (Şekil 1.1.). Avcılık yoluyla elde edilen toplam su ürünleri miktarındaki azalış hamsi miktarındaki azalışla yakından ilişkilidir. Çünkü toplam avlanan su ürünleri miktarına en büyük katkıyı avcılık yoluyla elde edilen hamsi balığı sağlamaktadır. Türkiye denizlerinde en çok avlanan diğer balık türleri ise çaça, sardalya, istavrit, palamut, lüfer ve mezgittir (Tablo 1.6.) (TÜİK, 2016a). Tablo 1.6. Türkiye denizlerinde en çok avlanan balık türleri ve miktarları (Ton) BALIKLAR 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Toplam Hamsi 340000 138569 270000 385000 251675 204699 229023 228491 163982 179615 96440 2487494 Çaça 5411 5500 7311 11921 39303 53385 57023 87141 12092 9764 41648 330499 Sardalya 12883 20656 15586 20941 17531 30091 27639 34709 28248 23919 18077 250280 Palamut (Torik) 5701 70797 29690 5965 6448 7036 9401 10019 35764 13158 19032 213011 İstavrit (kraça) 18068 13540 14127 22991 22134 20373 14392 18073 24625 21818 12213 202354 Mezgit 8205 8309 9112 12940 12231 11146 13558 9455 7367 9397 9555 111275 Lüfer 19901 18357 8399 6858 4048 5999 4744 3122 7390 5225 8386 92429 İ s t a v r i t (karagöz) 9337 13978 11800 9030 10043 7895 6055 6937 6321 6606 4110 92112 Kefal 12424 10560 8915 8291 3345 2987 3119 2514 4010 2505 1721 60391 Kupez 1463 3062 3601 3851 2580 2919 2761 2114 1422 2226 2208 28207 Tekir 961 1207 1256 1732 1978 2818 4455 3877 3767 2333 3617 28001 Kolyoz 1402 2001 2760 2263 1818 2952 2004 3127 2183 2574 1695 24779 Barbun 1848 2825 2617 2091 1925 2461 2351 1861 2453 2055 1426 23913 Tirsi 1172 2176 1738 2252 2289 3070 2574 2582 1699 1541 2094 23187 276

700.000 600.000 Ürün Miktarı (Ton) 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Zaman toplam su ürünleri avcılık miktarı hamsi Şekil 1.1. Türkiye de avcılık faaliyetleriyle elde edilen toplam su ürünleri üretimine hamsinin katkısı Türkiye de yetiştiriciliği yapılan başlıca balık türleri, iç sularda alabalık ve sazan, denizlerde çipura ve levrektir. 2013 yılında yetiştiricilik yoluyla elde edilen 233.394 ton toplam üretimin 122.873 ü yani %52.6 lık büyük bir kısmını iç sularda yapılan alabalık kültürü oluşturmaktadır. İkinci sırada 67 bin tonla (% 29.1) levrek (deniz) üçüncü sırada 35 bin ton üretimle (% 15.3) çipura (deniz) kültürü yapılmaktadır (Şekil 1.2.) (TÜİK, 2013b). Kültürü Yapılan Balık Türleri Aynalı Sazan % 0,1 Diğer % 0,7 Alabalık (Deniz) % 2,2 Çipura % 15,3 Alabalık (İçsu) % 52,6 Levrek % 29,1 Şekil 1.2. Türkiye de kültürü yapılan balık türleri 2013 yılında Türkiye de kültüre edilen balıkların toplam değeri 1,7 milyar TL nin üzerine çıkmıştır. Bu toplam değere en büyük katkıyı yaklaşık 711 milyon TL ile levrek kültürü sağlarken, alabalık (iç su) kültürü yaklaşık 575 milyon TL lik en büyük ikinci katkıyı gerçekleştirmiştir (Tablo 1.7.) (TÜİK, 2013b). Tablo 1.7. Türkiye de yetiştiriciliği yapılan balık türleri üretim miktarları ve değerleri (2013) 277

YETİŞTİRİLEN BALIK TÜRLERİ MİKTARLARI VE DEĞERLERİ İç su balıkları Balık türü Miktar (ton) Birim fiyatı (TL/kg) Değer (TL) Alabalık 122.873 4,68 575.047.044 Aynalı sazan 146 5,48 797.340 Levrek 67.913 10,48 711.723.000 Çipura 35.701 9,62 343.444.582 Deniz balıkları Alabalık (deniz) 5.186 8,22 42.630.564 Diğer 1.575 19,57 30.828.621 Toplam 233.394 1.704.471.151 Türkiye de balıkçılık sektörel olarak büyüdükçe üretim miktarları artmakta buna bağlı olarak iç piyasadaki rekabette artmaktadır. Bu durum doğrudan kültüre edilen ürünün kalitesine yansımaktadır. Ürün kalitesi arttıkça işletmelerin ihracat miktarları da artış göstermiştir. 2000 yılında 582 bin ton toplam üretimin sadece 14 bin tonu yurt dışına satılırken 2014 yılında 537 bin ton toplam üretimin yaklaşık 115 bin tonu (% 21.4 ü) ihraç edilmiştir. İhracatın artmasıyla döviz girdisi elde edilerek ülke ekonomisine de katkı sağlanmaktadır. Üretilen toplam su ürünleri iç tüketimin yanında bir kısmı da balık unu ve balık yağı fabrikalarında işlenip değerlendirilmektedir. Ülkemizde önemli miktarlarda su ürünleri ithalatı da yapılmaktadır. 2000-2014 döneminde ülkemizde kişi başına düşen balık tüketim miktarı düzensiz de olsa azalış eğilimindedir. Toplam üretim miktarının az çok sabit kalmasına rağmen kişi başına düşen balık tüketimindeki azalışın sebeplerinden biride ülkemiz nüfusundaki artıştır. Kişi başına düşen balık tüketiminin artması için balık kültürü faaliyetlerinin arttırılması gerekmektedir. Üretim miktarları artıkça ürünlerin bolca bulunmasından dolayı fiyatlarının da ucuzlamasıyla kişi başına düşen balık tüketiminin artması sağlanacaktır (Tablo 1.8.) (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016). Tablo 1.8. Türkiye de üretilen balık miktarı ve kişi başına tüketim Yıllar Üretim (ton) İhracat(ton) İthalat (ton) Tüketim (ton) Değerlendirilemeyen Kişi Başına İç tüketim İşlenen (ton) Tüketim (kg) 2000 582.376 14.533 44.230 538.764 71.000 2.309 8,0 2001 594.977 18.978 12.971 517.832 62.755 8.383 7,5 2002 627.847 26.860 22.532 466.289 156.000 1.230 6,7 2003 587.715 29.937 45.606 470.131 120.000 13.253 6,7 2004 644.492 32.804 57.694 555.859 105.000 8.523 7,8 2005 544.773 37.655 47.676 520.985 30.000 3.809 7,2 2006 661.991 41.973 53.563 597.738 60.000 15.843 8,1 2007 772.323 47.214 58.022 604.695 170.000 8.436 8,6 2008 646.310 54.526 63.222 555.275 95.742 3.989 7,8 2009 623.191 54.354 72.686 545.368 90.211 5.944 7,6 2010 653.080 55.109 80.726 505.059 168.073 5.565 6,9 2011 703.545 66.738 65.698 468.040 228.709 5.756 6,3 2012 644.852 74.007 65.384 532.347 94.201 9.682 7,1 2013 607.515 101.063 67.530 479.708 87.896 6.378 6,3 2014 537.345 115.682 77.545 420.361 73.667 5.180 5,5 Türkiye sınırları içinde 2016 Mart ayı itibariyle Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı na kayıtlı toplamda 2637 adet su ürünleriyle ilgili yetiştiricilik faaliyetleri yapan işletme mevcuttur (Tablo 1.9). Bu sayı Haziran 2015 te 2377 adet idi. 9 ay gibi kısa bir süre içinde bile 260 adet yeni yetiştiricilik işletmesinin açılması sektördeki büyüme hızını ortaya koymaktadır. Bu işletmelerden pek çoğu sadece tek bir tür üretmekle kalmayıp farklı türlerin üretimlerini aynı şirket çatısı altında gerçekleştirmektedirler (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015a; Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b). Kültür balıkçılığı içinde en çok üretimi yapılan tür alabalıktır. Türkiye deki işletmelerin çoğunda 278

(1934 işletme) alabalık üretimi gerçekleştirilmektedir. Haziran 2015 de 1881 adet alabalık yetiştiriciliği işletmesi mevcut iken Mart 2016 da işletme sayısında 53 adetlik artış göze çarpmaktadır. Alabalık kültürü yapan işletmelerin ardından en çok yetiştiriciliği yapılan türler levrek (374 işletme) ve çipura (347 işletme) dır. Haziran 2015 döneminde levrek işletme sayısı 354 iken Mart 2016 döneminde 20 adet yeni işletmenin açıldığı görülmektedir. Haziran 2015 de 326 adet olan çipura yetiştiricilik işletmesine Mart 2016 ya kadar olan dönemde 21 adet yeni işletme eklenmiştir. Yetiştiriciliği yapılan önemli türlerden biride sazandır. Haziran 2015 de 76 adet sazan balığı yetiştiricilik işletmesi mevcut iken Mart 2016 da sazan yetiştiriciliği yapan işletme sayısı 107 adet olmuştur. Bunların yanında yayın, orkinos üretimi yapan işletmelerde göze çarpmaktadır (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015a; Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b). Ülkemizde 81 il olduğu düşünülürse il başına ortalama yaklaşık 33 adet su ürünleri yetiştiricilik işletmesi düşmektedir. Muğla ili en çok yetiştiricilik işletmesinin bulunduğu il konumundadır (375 işletme). Ülkemizde sadece 3 ilde (Aksaray, Kırıkkale, Kilis) Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı na kayıtlı, su ürünleri yetiştiricilik faaliyetlerinde bulunan hiçbir işletme bulunmamaktadır (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015a; Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b). Haziran 2015 - Mart 2016 döneminde yetiştiricilik işletmelerinin sayısı bakımından 54 ilde artış görülmektedir. Bu dönemde yetiştiricilik işletmesi sayısı en çok artan illerin başında Elazığ (54 adet artış), Kahramanmaraş (21 adet artış), Muğla (19 adet artış), Mersin (18 adet artış) ve Yozgat (17 adet artış) gelmektedir. 19 ilde işletme sayısında bir değişim görülmez iken sadece 5 ilde işletme sayısında azalma görülmektedir (Tablo 1.9) (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015a; Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b). Yozgat ilinin de içinde bulunduğu TR72 bölgesinde Haziran 2015 te toplam 133 (Türkiye deki toplam balık üretimi işletme sayısının %5.60 ı) adet balık kültürü faaliyetlerinde bulunan işletme mevcut iken Mart 2016 da TR72 bölgesinde yetiştiricilik işletmesi sayısı 143 e çıkmıştır. Bunlardan 56 tanesi Kayseri de, 54 tanesi Sivas ta, 33 tanesi Yozgat ili sınırları içinde yer almaktadır (Tablo 1.9) Haziran 2015 te Yozgat ta 16 tane yetiştiricilik işletmesi bulunurken Mart 2016 da 33 tane işletme mevcuttur. Yozgat ta 9 ay gibi kısa bir sürede yetiştiricilik işletme sayısında yüzde yüzden daha fazla bir artış söz konusudur (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015a; Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b). Bulunduğu İl Tablo 1.9. Türkiye de 2015 yılı Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı na kayıtlı su ürünleri yetiştiricilik faaliyetlerinde bulunan işletmelerin illere göre dağılımı İşletmeSayısı (2015) İşletme Sayısı (2016) Bulunduğu İl İşletme Sayısı İşletme Sayısı Bulunduğu İl İşletme Sayısı (2015) (2016) (2015) Adana 42 46 Elazığ 157 211 Mersin 52 70 Adıyaman 22 21 Erzincan 25 29 Muğla 356 375 Afyonkarahisar 13 15 Erzurum 29 33 Muş 15 19 Ağrı 0 1 Eskişehir 12 18 Nevşehir 2 2 Amasya 5 5 Gaziantep 13 14 Niğde 8 8 Ankara 7 6 Giresun 50 51 Ordu 31 35 Antalya 102 107 Gümüşhane 40 40 Osmaniye 4 5 Ardahan 2 2 Hakkari 3 3 Rize 47 48 Artvin 37 46 Hatay 14 15 Sakarya 22 25 Aydın 44 52 Iğdır 1 3 Samsun 34 39 Balıkesir 21 22 Isparta 83 86 Siirt 2 2 Bartın 5 6 İstanbul 1 2 Sinop 3 3 Batman 6 8 İzmir 85 95 Sivas 51 54 Bayburt 12 13 Kahramanmaraş 40 61 Şanlıurfa 23 29 Bilecik 5 5 Karabük 3 4 Şırnak 1 1 Bingöl 2 2 Karaman 13 14 Tekirdağ 2 3 Bitlis 9 9 Kars 3 2 Tokat 37 40 Bolu 30 32 Kastamonu 11 11 Trabzon 82 83 İşletme Sayısı (2016) 279

Burdur 70 73 Kayseri 66 56 Tunceli 28 30 Bursa 19 20 Kırklareli 5 6 Uşak 13 14 Çanakkale 17 26 Kırşehir 8 12 Van 43 46 Çankırı 4 4 Kocaeli 17 19 Yalova 4 4 Çorum 2 2 Konya 33 34 Yozgat 16 33 Denizli 126 126 Kütahya 25 25 Zonguldak 9 12 Diyarbakır 13 8 Malatya 74 80 TOPLAM 2377 2637 Düzce 25 28 Manisa 16 18 Edirne 16 21 Mardin 9 9 Haziran 2015 te Türkiye de bulunan toplam 2377 adet su ürünleri yetiştiricilik tesislerinin 1950 tanesi iç sularda faaliyet gösterirken 427 tanesi denizlerimizde faaliyet göstermektedirler (Şekil 1.3.) (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 2015a). Tesislerin çoğu 0-50 ton üretim kapasitesine sahiptir. Tesislerin toplam üretim kapasitelerini karşılaştıracak olursak iç sularda faaliyet gösterenler toplam 242 bin ton civarında kapasiteye sahip iken denizlerde faaliyet gösterenler toplam 236 bin ton üretim kapasitesine sahiptir (Tablo 1.10.). İç sulardaki tesislerin toplam üretim kapasiteleri denizlerdeki tesislerin toplam üretim kapasitesini yıllar içinde yakalamış hatta öne geçmiştir. Önümüzdeki dönemlerde iç sulardaki kültür faaliyetlerinin artmasıyla bu farkın daha da açılması öngörülmektedir. Deniz ve iç sulardaki tesislerin toplam kapasiteleri 479 bin ton civarında olmasına rağmen toplam üretim miktarları bu kapasitenin altında kalmaktadır (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016). Bu durum hastalıklar, çeşitli doğa olayları, ekonomik veya teknik sorunlar ve yetişmiş eleman ve ara eleman eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Türkiye'deki yetiştiricilik işletmelerinin dağılımı 427 adet (%18) içsular denizler 1950 adet (% 82) Şekil.1.3. Türkiye deki su ürünleri yetiştiricilik işletmelerinin 2015 yılı faaliyet alanları dağılımı Tablo 1.10. Su ürünleri yetiştiricilik tesislerinin kapasitelerine göre dağılımları (2015) Grup Kapasite Grubu (ton) Tesis Sayısı Toplam Proje Kapasitesi (ton/yıl) Deniz İçsu 0-50 174 4.008 51-100 10 670 101-250 23 3.144 251-500 73 23.298 501-1000 68 54.374 1001> 79 151.470 TOPLAM 427 236.964 0-50 1.384 21.159 51-100 72 4.515 101-250 219 36.044 251-500 102 38.909 501-1000 170 134.289 1001> 3 7.400 TOPLAM 1.950 242.316 280

Deniz+İçsu 0-50 1.558 25.167 51-100 82 5.185 101-250 242 39.188 251-500 175 62.207 501-1000 238 188.663 1001> 82 158.870 TOPLAM 2.377 479.280 Ülkemiz balıkçılığının en büyük sorunlarından biri de aşırı av baskısıdır. Deniz ve iç sularımızda üretimin sürdürülebilir bir şekilde devam etmesi için sektördeki herkesin yönetmeliklere uygun hareket etmesi gerekmektedir. Denizlerimizin ve iç sularımızın aşırı kirlilik baskısı altında bulunması balık popülasyonlarını oldukça olumsuz etkilemektedir. Buna bağlı olarak elde edilen ürün miktarı azalmaktadır. Elde edilen ürünlerin ekonomik değeri açısından karşılaştırıldığında, 2000-2009 arasında avcılık yoluyla elde edilen ürünler yetiştiricilik yoluyla elde edilen ürünlerden daha fazla ekonomik katkı yaparken, 2009 dan sonra yetiştiricilik faaliyetleriyle elde edilen ürünlerin ekonomik katkısı avcılık yoluyla elde edilen ürünlerin ekonomik katkısını geçerek 2014 yılında ikiye katlamıştır. 2014 yılında ülkemizde avcılık ve yetiştiricilik faaliyetleriyle elde edilen su ürünlerinin toplam değeri yaklaşık 3.2 milyar TL iken bunun yaklaşık 2.1 milyar TL si yetiştiricilik faaliyetleriyle elde edilmiştir (Tablo 1.11.). Bu durum kültür faaliyetlerinin ülke ekonomisine katkısının hızla arttığını göstermektedir (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016a). Tablo 1.11. Su ürünleri üretim miktar ve değeri Yıllar AVCILIK YETİŞTİRİCİLİK TOPLAM Miktar (ton) Değer (TL) Miktar (ton) Değer (TL) Miktar (ton) Değer (TL) 2000 503.345 367.840.650 79.031 139.552.950 582.376 507.393.600 2001 527.733 490.719.350 67.244 173.890.600 594.977 664.609.950 2002 566.682 630.759.100 61.165 212.248.000 627.847 843.007.100 2003 507.772 878.154.800 79.943 415.575.800 587.715 1.293.730.600 2004 550.482 1.120.965.400 94.010 520.603.300 644.492 1.641.568.700 2005 426.496 1.574.988.300 118.277 704.283.000 544.773 2.279.271.300 2006 533.048 1.706.983.000 128.943 766.229.750 661.991 2.473.212.750 2007 632.450 1.323.151.750 139.873 839.762.500 772.323 2.162.914.250 2008 494.124 1.097.178.400 152.186 850.646.080 646.310 1.947.824.480 2009 464.233 837.387.880 158.729 952.935.500 622.962 1.790.323.380 2010 485.939 1.078.515.200 167.141 1.066.778.600 653.080 2.145.293.800 2011 514.755 1.143.272.172 188.790 1.270.028.140 703.545 2.413.300.312 2012 432.442 1.209.028.426 212.410 1.605.293.700 644.852 2.814.322.126 2013 374.121 1.188.432.525 233.394 1.704.471.151 607.515 2.892.903.676 2014 302.212 1.099.749.495 235.133 2.160.070.890 537.335 3.259.820.385 Türkiye nin 2011 yılından sonra özellikle de 2013 ve 2014 yıllarında gerçekleştirdiği su ürünleri ihracat miktarı ithalat miktarından daha fazla olmuştur. Özellikle son iki yılda su ürünleri ihracatımız, ithalatımızın neredeyse bir buçuk katı olmuştur. Türkiye sadece Avrupa ülkelerine değil Uzak Doğu, Akdeniz ve Orta Doğu ülkelerine de ihracat gerçekleştirmektedir. Tablo 1.12. de ülkemizin 2013 yılında su ürünleri ihracatı gerçekleştirdiği ilk 10 ülke verilmiştir. 2013 yılında en çok su ürünleri ihracatı gerçekleştirdiğimiz ülke Hollanda (109 milyon dolar) olmuştur. Almanya (76 milyon dolar) ve İtalya (46 milyon dolar) en çok su ürünleri ihracatı gerçekleştirdiğimiz diğer ülkeler olmuştur (TÜİK, 2013b). Türkiye önemli miktarlarda su ürünleri ithalatı da gerçekleştirmektedir. Tablo 1.12. de 2013 yılında su ürünleri ithalatı yaptığımız ilk on ülke verilmiştir. Bu ülkeler arasında Norveç oldukça önemli bir paya sahiptir (91 milyon dolar). İzlanda (11 milyon dolar), Fas (8,5 milyon dolar) en çok su ürünleri ithalatı yaptığımız diğer ülkelerdir (TÜİK, 2013b). Tablo 1.12. Türkiye nin en çok su ürünleri ihracat ve ithalat yaptığı on ülke (2013) İhracat İthalat 281

Ülke adı Miktar (Ton) Değer (TL) Değer ($) Ülke adı Miktar (Ton) Değer (TL) Değer ($) 1-Hollanda 14.449 209.079.749 109.521.730 1-Norveç 31.147 174.958.516 91.738.173 2-Almanya 12.570 145.596.194 76.506.189 2-İzlanda 2.598 20.906.239 11.025.875 3-İtalya 8.539 87.578.196 46.251.000 3-Fas 5.599 16.745.343 8.527.716 4-Japonya 2.758 82.276.017 44.182.051 4-İspanya 2.931 15.029.010 7.747.460 5-Rusya 6.945 62.067.564 32.276.816 5-Gine 3.071 13.462.386 7.199.093 6-İngiltere 4.044 61.268.130 31.969.837 6-Çin 1.958 12.993.226 6.762.281 7-İspanya 4.909 42.738.936 22.459.926 7-Hindistan 1.845 12.933.324 6.721.040 8-Lübnan 5.128 38.016.211 19.868.596 8-Vietnam 1.821 10.789.865 5.654.117 9-Libya 3.149 29.854.270 15.500.776 9-Libya 260 8.360.127 4.188.778 10-Fransa 2.345 28.759.316 14.897.247 10-Fransa 1.575 7.329.189 3.773.946 3. Yozgat İli Balık Üretimi Yozgat ın Genel Özellikleri Yozgat ili, İç Anadolu Bölgesi nin Orta Kızılırmak Bölümü nde Bozok Platosu üzerinde yer almaktadır. İç Anadolu Bölgesi nde yer alan Yozgat ın topraklarının küçük bir bölümü de Karadeniz Bölgesi ndedir. Doğusunda Sivas, güneyinde Kayseri ve Nevşehir, batısında Kırşehir ve Kırıkkale, kuzeyinde Amasya ve Çorum kuzeydoğusunda da Tokat illeri ile çevrilidir. 34 05-36 10 doğu meridyenleri ile 38 40-40 18 kuzey paralelleri arasındadır. İlin, doğu batı uç noktaları arasındaki kuş uçuşu uzaklık 216 km, kuzey güney uç noktaları arasındaki uzaklık 144 km dir. Yozgat, alan bakımından Türkiye nin 15. büyük ilidir. İlin Merkez ilçe ile birlikte 14 ilçesi mevcuttur. Yüzölçümü 14.123 km 2 dir (Yozgat valiliği, 2012). Şekil 1.4. Yozgat ve ilçelerinin konumu 2015 adrese dayalı nüfus kayıt sistemi sonuçlarına göre toplam nüfusu 419.440 dır. Toplam nüfusun 262.864 ü il ve ilçe merkezlerinde, 156.576 sı belde ve köylerde yaşamaktadır. İl merkezi nüfusu 81.920 ve nüfus yoğunluğu km 2 ye 30 kişidir. Nüfus bakımından en kalabalık ilçeler Merkez, Sorgun ve Yerköy dür. Yüzölçümü bakımından en büyük ilçe merkez, en küçük ilçe ise Çandır dır (Şekil 1.4.) (TÜİK, 2016b). İlde İç Anadolu Bölgesi ne özgü karasal iklim hâkimdir. Yazlar sıcak ve kurak; kışlar soğuk ve yağışlı geçer. Yaz ile kış, gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkları yüksektir. Sert iklim koşulları, Yeşilırmak havzasına giren Çekerek Vadisi nde biraz yumuşamakta, az da olsa Karadeniz ikliminin etkileri görülmektedir. Yozgat ın bitki örtüsü step görünümündedir. İlin ekonomisi tarım, tarıma dayalı sanayi, hayvancılık ve ormancılığa dayalıdır (Yozgat valiliği, 2012; TÜİK, 2013a; TÜİK, 2014). 282

Yozgat ın Akarsu Kaynakları Yozgat ili Kızılırmak ve Yeşilırmak havzalarında yer almaktadır. Kızılırmak ın kollarından olan Delice Irmağı ve Yeşilırmak ın kollarından olan Çekerek Irmağı ilin en önemli su kaynaklarındandır (Yozgat valiliği, 2012; TÜİK, 2013a). Çekerek Irmağı Yeşilırmak ın önemli kollarından olan ırmak, Yozgat ın kuzey kesiminin sularını boşaltır. Sivas ili sınırlarındaki Çamlıbel Dağları ndan doğar, Deveci Dağları nın güneyinden batıya doğru akarak, Yozgat sınırları içerisine girer. 256 km uzunluğunda olan ırmağın 110 km si Yozgat dahilindedir. En önemli kolu, Akdağmadeni nden gelen Göndelen Suyu dur. Bu yöreden ayrıca Dikirsaray, Çakraz suları ile Sorgun yöresinden küçük çay ve dereleri alır. Aydıncık ilçe merkezine 10 km. uzaklıkta, Kazankaya Kasabası girişinde 10 km uzunluğundaki kanyon vadi içerisine girer. Karadeniz iklimi havzasında yer aldığından suyu bol, rejimi de nispeten düzenlidir. Bu yüzden arazi sulamasında büyük önem taşımaktadır. Irmak üzerinde Yozgat sınırları içerisinde enerji, sulama ve taşkın koruma amacıyla DSİ tarafından inşa edilen Süreyyabey Barajı bulunmaktadır (Yozgat valiliği, 2012). Delice Irmağı Kızılırmak ın büyük kollarından olan Delice Irmağı Akdağlar ın batı eteklerinden kaynak suyu olarak doğar, platonun doğu kenarındaki suları; merkez ilçe, Sorgun ve Doğankent sularını toplayan Sorgun deresini alarak, Şefaatli ye ulaşır. Burada, Boğazlıyan ve çevresi sularıyla büyüyen Karacaali Özü ile birleşerek, Delice Irmak adını alır. Şefaatli ilçe merkezini geçtikten sonra 30 km uzunluğundaki Karanlıkdere Vadisi ne girer. Irmak, Yerköy ü geçtikten sonra Bişek Çayı nı alır ve Sekili sınırlarında il topraklarını terk eder. Ortalama debisi 30.5 m³/sn dir. Delice Irmak ın, il topraklarından aldığı en önemli kolları Karacaali, Eğriöz ve Bişek çaylarıdır. Karacaali çayı 120 km uzunluğunda olup kaynaklarını Akdağmadeni ve Boğazlıyan çevresinden almaktadır. Küçük kollarla beslenen akarsu, Şefaatli ilçesi yakınlarında Kanak Suyu na karışmaktadır. Eğriöz Çayı toplam uzunluğu 65 km dir. Yozgat Yaylası ndan doğmaktadır. Platoyu, derin vadilerle parçalayarak akan çay Sorgun da Delibaş Çayı ile birleşmektedir. Esenli Kasabası yakınlarında Kanak Suyu na karışan akarsu, Gelingüllü Barajı nı besleyen kaynaklardandır. Bişek Çayı Yozgat il merkezindeki Kabak Tepe nin kuzeye bakan eteklerinden doğar, Topaç ve Musabeyli Derelerini aldıktan sonra, Yerköy ilçesi yakınlarında Delice Irmağıyla birleşir (Yozgat valiliği, 2012). Yozgat ın Gölleri ve Göletleri İl sınırları içerisinde doğal göl bulunmamaktadır. İlde Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü nce yapılan 21 adet gölet, DSİ tarafından yapılan 6 adet gölet ve 4 adet baraj gölü mevcuttur. Bunların en büyük hacimli olanları Süreyyabey, Gelingüllü, Uzunlu ve Yahyasaray Baraj Gölleri ile Fehimli ve Ilıksu Göletleridir (Tablo 1.13.) (Yozgat Valiliği, 2012). Tablo 1.13. Yozgat İli Baraj ve Göletleri Depolama Sulama Depolama Sulama Baraj/Gölet Adı Baraj/Gölet Adı Hacmi (m3) (Ha) Hacmi (m3) (Ha) Merkez - Fakıbeyli 2.000.049 308 Çayıralan - Yahyasaray 17.850.000 4.062 Merkez - Derbent 1.376.000 279 Çekerek - Süreyyabey 1.180.000.000 33.793 Merkez - Topçu 1.159.000 270 Sarıkaya - Koçcağız 1.239.119 236 Merkez - B.Cevdet Dündar 175.000 - Sarıkaya - Baraklı 5.498.170 1.083 Merkez - Kirazlı Çiftlikdeke 449.333 - Sarıkaya - Akbenli 3.909.000 678 Merkez - Gelingüllü 270.000.000 20.474 Sarıkaya Ilıksu 34.000.000 3.442 Akdağmadeni - Akçakışla 825 38 Sorgun - Doğankent 741.977 311 Akdağmadeni - Divanlı 711.696 118 Sorgun Dişli 2.474.980 850 Akdağmadeni - Altınsu 820.000 158 Sorgun - Karakaya 893.531 396 283

Aydıncık - Körselik 1.192.000 391 Sorgun - Yaycılar 1.762.032 374 Boğazlıyan - Güren 1.683.000 546 Sorgun İkikara 3.150.000 380 Boğazlıyan - Ömerli 698.289 138 Şefaatli - Höyüklükışla 3.875.000 687 Boğazlıyan - Yenipazar 1.323.000 585 Şefaatli - Kuzayca 7.680.000 1.008 Boğazlıyan - Uzunlu 49.000.000 7.683 Şefaatli - Gülistan 2.230.000 291 Boğazlıyan - Fehimli 11.000.000 1.430 Yerköy - İğdecik 3.812.000 762 Çayıralan - İğdecik 3.669.584 620 TOPLAM 1.614.373.585 81.391 Yozgat ilinde hâlihazırda bulunan 4 adet baraj ve henüz su tutmaya devam eden 1 adet baraj bulunmaktadır. Bunlardan en büyüğü olan Süreyyabey Barajı sulama ve enerji eldesi, Gelingüllü Barajı, Uzunlu Barajı ve Yahyasaray Barajı sulama, henüz su tutmaya devam eden Musabeyli Cemil Çiçek Barajı ise sulama ve içme suyu eldesi sağlamaktadır (Tablo 1.14.) (DSİ, 2014; TÜİK, 2013a). Baraj ve HES Adı Çekerek Barajı Süreyyabey Bitiş Yılı S (Sulama) İ (İçmesuyu) E (Enerji) Tablo 1.14. Yozgat İli barajları Baraj Sayısı Brüt Sulama Alanı (ha) Kurulu Güç (MW) Ortalama Enerji (GWh/Yıl) 2011 S + E 1 33,793 14,00 50,00 0,00 Gelingüllü Barajı 1993 S 1 2,474 0,00 0,00 0,00 Uzunlu Barajı 1989 S 1 7,683 0,00 0,00 0,00 Yahyasaray Barajı 1990 S 1 4,062 0,00 0,00 0,00 *Musabeyli Cemil ÇİÇEK Barajı 2012 S + İ 1 1,850 0,00 0,00 17,50 Toplam Yozgat 5 67,862 14,00 50,00 17,50 * su tutmaya devam etmektedir İçmesuyu (hm 3 /yıl) Yozgat İli Balıklandırma Projeleri Yozgat İli nde gölet ve baraj olmak üzere 31 adet su ürünleri içeren sucul ortam mevcuttur. Bunlardan 21 tanesini Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 10 tanesini DSİ inşa etmiştir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın ilgili kurumlarla 2004 yılında yapmış olduğu protokol gereği, göletler su ürünleri üretimine açılmıştır. Bunlardan 4 adetinin ilgililerce projesi yapılmış ve projeleri onaylanarak üretime geçmişlerdir (Derbent, Fakıbeyli, İğdecik, İkikara). Çevre ve Şehircilik Bakanlığının yapmış olduğu balıklandırma programı ile Köy Hizmetleri tarafından yapılan göletlerin 2 tanesi balıklandırılmaktadır. 2002-2009 yılları arasında yapılan toplam balıklandırma miktarı 960.000 adettir. Yozgat ilinde bulunan su ürünleri avlak sahalarından olan Gelingüllü Barajı Avlak Sahası yörede kurulu Su Ürünleri Kooperatifine 100 ton /yıl gümüş, 7 ton /yıl sazan, 10 ton /yıl kerevit ve 2 ton/yıl siraz avlanabilir stok üzerinden İl Özel İdaresince kiraya verilmiştir. Baraj ve göl aynası üzerinde 5159 adet kafeste alabalık yetiştiriciliği için müracaat olmuş, bunlardan 2 tanesinin projesi onaylanmıştır. Yahyasaray Barajı Avlak Sahası ise, DSİ tarafından verilen 3 ton/yıl sazan (Cyprinus carpio) ve 500 Siraz kg/yıl (Copeata sp) balığı avlanabilir stok üzerinden kiraya verilmiştir. Uzunlu Barajı Avlak Sahası ise 2009 yılı Mayıs ayında DSİ ile beraber yapılan stok tespiti sonucunda yıllık avlanabilir 5 ton/yıl sazan (Cyprinus carpio) stoku öngörülmüş ve İl Müdürlüğünce kira tespiti yapılarak İl Özel İdaresi tarafından kiraya verilmiştir. Çekerek ilçesinde kurulan kooperatife kiralanan Süreyyabey Baraj Gölünde de balıklandırma faaliyetleri sonucu önemli miktarlarda balık elde edilmektedir. Buradan elde edilen alabalık ve sazanlar İran, Irak gibi ülkelere ihraç edilmektedir. Ayrıca barajın su yüksekliğinin yeterli seviyeye geldiğinde Çekerek Kooperatifi tarafından projelendirilen ağ kafeslerde alabalık yetiştiriciliğine başlanacaktır (Yozgat 284

Valiliği, 2012). Yozgat İlindeki Balık Avcılığı ve Yetiştiriciliği Yozgat ili, kültür balıkçılığı açısından gelişim beklenen iller arasında yer almaktadır. Mart 2016 da il sınırları içinde bulunan iç sularda balık kültürü faaliyetleri gösteren Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına kayıtlı 33 adet balık kültür işletmesi bulunmaktadır. Bu işletmelerin 25 tanesinde alabalık, 8 tanesinde sazan üretimi gerçekleştirilmektedir. Bu tesislerden alabalık üreten 25 işletmenin toplam kapasitesi 3674 ton, sazan üreten 8 işletmenin toplam kapasitesi 90 tondur (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2016b). Yozgat; Sivas ve Kayseri ile birlikte TR72 bölgesinde yer almaktadır. Yozgat ili, balık üretimi açısından yeterli iç su potansiyeline sahip olmasına karşın bölgede yer alan kendisine komşu diğer şehirlerin gerisindedir. Ülkemizde iç sularda en çok yetiştiriciliği yapılan su ürünü alabalıktır. İç sulardaki alabalık yetiştiriciliği ile elde edilen balık üretim miktarı, tatlı su ve denizlerde yetiştiriciliği yapılan toplam su ürünleri miktarının % 52,6 sını oluşturmaktadır. Yozgat ilindeki alabalık üretimi kendisine komşu olan illerdeki üretimden daha azdır. Yozgat ili alabalık üretiminde Kayseri ve Sivas gibi komşu illerin gerisinde kalmıştır. 2013 yılı TÜİK verilerine göre Kayseri de 11227 ton, Sivas ta 3084 ton alabalık üretimi gerçekleştirilirken Yozgat ilinde 503,8 ton alabalık üretimi gerçekleştirilmiştir. Yozgat ili balık yetiştiriciliğinde olduğu gibi avcılık yoluyla elde edilen balık miktarlarında da Kayseri ve Sivas ın gerisinde kalmıştır. Buna karşın Yozgat ilinde balıkçılık faaliyetleri giderek artmaktadır. Balık aşılama faaliyetlerinin yanı sıra ağ kafes üretimi denemeleri başlamıştır. Örneğin Süreyyabey Barajı yeterli miktarda su yüksekliğine sahip olduğunda Çekerek Su Ürünleri Kooperatifi tarafından projelendirilen kafes balıkçılığı üretimi başlayacaktır. Kafes balıkçılığı faaliyetlerinin başlamasıyla birlikte 1000 kişiye istihdam kaynağı yaratılacağı öngörülmektedir. Zaten, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nın Strateji Geliştirme Başkanlığı, Tarımsal Yatırımcı Danışma Ofisi, 2015 Yılı Yozgat İli Tarımsal Yatırım Raporunda, su ürünleri üretim faaliyetlerini tarımsal yatırım için uygun sektörler arasında göstermektedir (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015b). Yozgat ilinde avlanılan tatlı su balıklarının başında sazan, gümüş ve alabalık gelmektedir. Sazan balığı avcılığında 2013 ve 2014 yıllarında bir azalış göze çarparken, gümüş balığı miktarı 2008 yılından itibaren önemli oranda artış göstermiştir. Baraj gölü ve göletlerdeki balıklandırma faaliyetleri sonucunda 2013 ve 2014 yıllarında avlanan alabalık miktarına da artış görülmektedir (Tablo 1.15.) (TÜİK, 2016a). Tablo 1.15. Yozgat ilinde avlanılan balık miktarı (Ton) Sazan Gümüş Siraz Alabalık Yayın Kefal Akbalık 2000 170 5 6 6 14 2001 132 3 5 4 4 4 2002 143 3 5 2 4 3 3 2003 167 4 7 1 3 3 2004 137 5 16 2 1 2005 135 2 14 2 2006 123 5 12 4 3 2007 125 5 9 5 3 2008 119 50 7 4 3 2009 106 37 3 3 4 2010 123 29 3 3 4 2011 105 30,5 3,8 4 5,5 2012 100 135 3 3 4 2013 75 120 3 23 1 4 2014 80 307 3 25 1 4 Toplam (Ton) 1840 740,5 99,8 51 49 41,5 25 285

Tablo 1.16. de Yozgat ta yetiştiriciliği yapılan balık türlerinin miktarları verilmiştir. 2013 yılında yetiştiricilik faaliyetleriyle 503,8 ton alabalık elde edilmiştir. Yine aynı yıl yetiştiricilik faaliyetleriyle 27,2 ton sazan üretimi gerçekleştirilmiştir (TÜİK, 2016a). Tablo 1.16. Yozgat ili balık yetiştiriciliği miktarı (Ton) YIL Alabalık Aynalı sazan YIL Alabalık Aynalı sazan 2000 62 2008 43 9 2001 53 2009 37 15 2002 48 2010 16 6 2003 72 2011 31 15 2004 78 2012 65 27 2005 83 2013 503,8 27,2 2006 89 10 2014 74 26 2007 52 10 Toplam (Ton) 1306,8 145,2 Türkiye de kültüre edilen balıkların başında alabalık gelmektedir. Yozgat ili alabalık yetiştiriciliği miktarında TR72 bölgesindeki illerin gerisinde kalmıştır. Yozgat a komşu iller içerisinde en çok alabalık yetiştiriciliği yapan iller Kayseri ve Sivas tır. 2006 dan sonra Yozgat alabalık yetiştiriciliği miktarında kendisine komşu olan Nevşehir, Kırıkkale, Amasya ve Çorum illerini geride bırakmıştır (Tablo 1.17.) (TÜİK, 2016a). Tablo 1.17. Yozgat ve komşu illerinin Alabalık yetiştiriciliği miktarı (Ton) Yıllar Yozgat Kayseri Sivas Nevşehir Kırşehir Kırıkkale Amasya Çorum Tokat 2000 62 3065 917 43 273 10 147 123 392 2001 53 2657 783 37 232 8 125 105 335 2002 48 2324 753 34 187 7 115 87 201 2003 72 2689 776 34 234 4 118 98 243 2004 78 2867 783 34 234 4 92 118 282 2005 83 3416 891 37 243 4 70 102 317 2006 89 3995 907 20 229 4 34 79 345 2007 52 4173 754 14 149 4 32 52 355 2008 43 4317 693 11 97 23 29 752 2009 37 5685 1273 9 68 17 15 790 2010 16 5150 2783 5 32 44 1637 2011 31 8553 2848 6 33 44 2152 2012 65 8603 4675 543 36 19 2739 2013 503,8 11227 3084,1 1206,3 24,6 14,8 3714 2014 74 7187 2784 607 19 24 4140 TR72 Bölgesindeki alabalık yetiştiriciliği miktarında yıllar içinde bir artış görülmektedir. Bu artış, en başta Kayseri daha sonrada Sivas illerindeki alabalık kültür miktarlarının artmasıyla gerçekleşmiştir (Şekil 1.5.) (TÜİK, 2016a). 286