KIZILCAHAMAM İLÇESİ HALK İLAÇLARI

T.C. GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ SAĞLIK BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ FARMAKOGNOZĠ ANABĠLĠM DALI KIZILCAHAMAM İLÇESİ HALK İLAÇLARI FĠTOTERAPĠ PROGRAMI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Ecz. Gizem ÖZATKAN Tez DanıĢmanı Doç.Dr.Ġlhan GÜRBÜZ Yardımcı DanıĢman Doç.Dr.Galip AKAYDIN ANKARA Aralık 2009

İÇİNDEKİLER Kabul ve Onay... I İçindekiler... I Şekiller... VI Tablolar... VII Önsöz... VIII 1.GİRİŞ VE AMAÇ... 1 2.GENEL BİLGİLER... 4 2.1. Kızılcahamam ın Tarihi, Coğrafi Konumu ve Nüfusu... 5 2.2. Kızılcahamam ın Ekonomik Durumu... 8 2.3. Kızılcahamam Florası... 8 2.4. İç Anadolu Bölgesinde Daha Önce Yapılan Halk İlacı Çalışmaları... 10 3.GEREÇ VE YÖNTEM... 12 3.1. Gereç... 12 3.2. Yöntem... 12 4.BULGULAR... 16 Ajuga chamaepitys (L.) subsp.chia (Shreber) Arcangeli var.chia... 23 Anthemis tinctoria L. var. pallida DC... 24 Arctium minus (Hill) Bernh... 25 Arum euxinum R. Mill... 26 Ballota larendana Boiss.&Heldr... 27 Berberis crataegina DC... 28 Beta lomatogona Fisch & Mey... 29 Centaurea depressa Bieb... 30 II

Centaurea solstitialis L. subsp.solstitialis... 31 Cerasus vulgaris Miller... 32 Chelidonium majus L.... 33 Chenopodium album L.... 34 Chondrilla juncea L. var. Juncea... 35 Cichorium intybus L.... 36 Circium arvense (L.) Scop. subsp.arvense... 37 Citrullus vulgaris Schrad... 38 Colchicum szovitsii Fisch. & Mey... 39 Corylus avellana L. var.avellana... 40 Crataegus orientalis Pallas ex. Bieb. var.orientalis... 41 Cydonia oblonga Miller... 42 Echium italicum L.... 43 Euphorbia cardiophylla Boiss. & Heldr... 44 Foeniculum vulgare Miller... 45 Hypericum heterophyllum Venth... 46 Hypericum perforatum L.... 47 Inula oculus-christi L.... 48 Juglans regia L.... 49 Juniperus communis L. subsp.nana Syme... 50 Malus sylvestris Miller... 51 Malva neglecta Wallr.... 52 Mentha aquatica L.... 54 Mentha longifolia (L.) Hudson subsp. Longifolia... 55 Mentha x piperita L.... 56 Morchella sp.... 57 Morus nigra L.... 58 Nigella sativa L.... 59 Onopordum turcicum Willd.... 60 Paliurus spina-christi Miller... 61 Petroselinum crispum (Miller) A.W.Hill... 62 III

Phlomis sp.... 63 Pinus nigra Arn. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe... 64 Pinus sylvestris L.... 66 Plantago major L.... 68 Polygonum cognatum Meissn.... 69 Portulaca oleracea L.... 70 Prunus spinosa L. subsp. dasyphylla (Schur) Domin... 71 Quercus robur L.... 72 Rhinanthus angustifolius C.C.Gmelin subsp. grandiflorus (Wallr.) D.A.... 73 Rosa canina L.... 74 Rumex crispus L.... 76 Rumex sp.... 77 Salix alba L.... 78 Sanguisorba minor Scop. subsp. muricata (Spach) Briq.... 79 Sideritis germanicopolitana Bornm. subsp.germanicopolitana... 80 Sinapis arvensis L.... 81 Sorbus domestica L.... 82 Sorbus umbellata (Desf.) Fritsch var. Umbellata... 83 Taraxacum scaturiginosum G. Hagl.... 84 Thymus leucostomus Hausskn Velen var. Leucostomus... 85 Thymus leucotrichus Hal. var. Leucotrichus... 86 Thymus longicaulis C.Presl subsp.longicaulis var.subisophyllus (Borbás) Jalas... 87 Tilia rubra DC. subsp. caucasica (Rupr.) V.Engler... 88 Tragopogon dubius Scop.... 89 Tripleurospermum elongatum (Fisch.& Mey.) Bornm.... 90 Urtica dioica L.... 91 IV

Verbascum insulare Boiss. & Heldr.... 94 Viscum album L. subsp.album... 95 Viscum album L. subsp.austriacum (Wiesb.) Vollman... 95 4.2. Kızılcahamam da Halk İlacı Dışında Kullanımı Tespit Edilen Bitkiler... 97 Achillea sp.... 97 Rumex scutatus L.... 98 4.3. Kızılcahamam da Halk Arasında Kullanılan Hayvansal Kaynaklı Halk İlaçları... 100 4.4. Kızılcahamam da Halk Arasında Kullanılan Diğer Halk İlaçları... 102 5.SONUÇ VE TARTIŞMA... 103 6. ÖZET... 115 7. SUMMARY... 116 8.KAYNAKLAR... 117 9.EKLER... 125 Ek-1: Saha çalışmaları esnasında kullanıldığı tespit edilen bitkilerin alfabetik düzende sıralanmış bilimsel isimleri ve herbaryum numaraları... 125 Ek-2: Teşekkür... 129 10.ÖZGEÇMİŞ... 130 V

ŞEKİLLER ġekil 1: Ankara ve Kızılcahamam ın Davis in kareleme sistemine göre Türkiye haritasındaki yeri... 7 ġekil 2: Ankara nın ilçeleri... 7 ġekil 3: Kızılcahamam da bilimsel gezi düzenlenen köyler... 14 VI

TABLOLAR Tablo 1: Kızılcahamam ilçesinde saha çalıģması düzenlenen belde ve köyler... 15 Tablo 2: Saha çalıģması yapılan yerlerde halk ilacı olarak kullanılan bitkiler ve herbaryum numaraları... 17 Tablo 3: Kızılcahamam da kullanılan hayvansal kaynaklı halk ilaçları... 100 Tablo 4: Kızılcahamam da halk arasında kullanılan diğer halk ilaçları... 102 Tablo 5: Kızılcahamam da kullanımı tespit edilen bitkisel kaynaklı halk ilaçları... 104 Tablo 6: Kızılcahamam da halk ilacı olarak kullanılan bitkilerin hazırlama ve uygulama Ģekillerine göre sayı ve oranları... 107 Tablo 7: Kızılcahamam da halk ilacı olarak kullanılan bitki kısmı, sayı ve oranları... 108 Tablo 8: Kızılcahamam da çeģitli rahatsızlıklara karģı kullanılan bitki sayıları ve yüzde oranları... 109 Tablo 9: Ġncelediğimiz yayınlara göre daha önce yurdumuzda halk ilacı olarak kullanımı olmayan bitkiler... 110 Tablo 10: Yurdumuzda daha önce halk ilacı olarak kullanılan bitkilerin incelediğimiz yayınlara göre ilk kez Kızılcahamam da tespit edilen yeni kullanımları... 111 VII

ÖNSÖZ Bu çalıģma, Ankara nın Kızılcahamam Ġlçesi ndeki köylerin bir kısmında halk arasında çeģitli rahatsızlıkların giderilmesinde kullanılan bitkisel, hayvansal ve diğer kaynaklı halk ilaçlarının tespitine yöneliktir. GeçmiĢte halk arasında ve özellikle kırsal kesimlerde sıkça kullanılan halk ilaçlarının, günümüzde hızla unutulduğu bilinmektedir. Bu Yüksek Lisans Tezinde, Kızılcahamam da henüz unutulmamıģ olan kullanımların derlenmesine çalıģılmıģtır. Tez içinde yer alan kullanımların tamamı, Kızılcahamam ın köylerinde yaģayan halkın belirttiği kullanımlar olup, yine halkın beyanına göre kayıt altına alınmıģtır. Dolayısıyla bu tezde, söz konusu kullanımların bilimsel açıdan herhangi bir (biyolojik etki, doz, toksisite, yan etki vb) değerlendirilmesi yapılmamıģtır. Burada yer alan kullanımlar, ancak sonraki bilimsel çalıģmalara kaynak teģkil etmesi açısından uygun bir düzende derlenerek kayıt altına alınmıģtır. VIII

1.GİRİŞ VE AMAÇ Türkiye nin bitki çeģitliliği açısından zengin ülkeler arasında yer aldığı bilinmektedir. Yurdumuzda bulunan bitki türü sayısının 10.000 e yakın olduğu belirtilmektedir 1. Tüm Avrupa kıtasının 12.000 kadar türe sahip olduğu düģünülürse, yurdumuzun floristik zenginliği daha iyi anlaģılacaktır. Nitekim Avrupa da bulunan endemik tür sayısının, 2750 civarında olduğu bildirilmektedir 2. Oysa yurdumuzda bulunan bitki türlerinden 3000 civarındakini endemik olanlar oluģturmaktadır 1. Bu rakamlar, ülkemizin bitki çeģitliliği açısından ne derece zengin olduğunu açıkca göz önüne sermektedir. Anadolu nun coğrafi konumu, topografik yapısı, iklim Ģartları, zengin bitki örtüsü, doğu ile batı arasında bir köprü oluģu, binlerce yıldır üzerinde yaģamıģ olan medeniyetler, etnik köken çeģitliliği gibi pek çok faktör göz önüne alınırsa, halk ilaçları için de son derece önemli bir hazine olduğu kolayca anlaģılmaktadır. Atalarımızın yüzyıllar boyu deneme yanılma yoluyla öğrenerek sonraki nesillere aktardığı bu bilgiler, bitkisel ilaç araģtırmaları için de önemli bir kaynak oluģturmaktadır. Ancak giderek artan hızla köylerden kentlere göç, gidilen yörelerde bu bitkilerin bir kısmını bulamama, kırsal kesimlerdeki ulaģım imkânlarının iyileģmesi, sağlık hizmetlerinin her gün daha da yaygınlaģması sonucu hekim, eczacı ve ilaçlara daha kolay ulaģılabilmesi, genç kuģakların ilgisizliği, sanayileģme gibi pek çok nedenle bu bilgiler sonraki nesillere çok az aktarılabilmekte ve hızla yok olmaktadır 3-6. Diğer taraftan, son yıllarda hızla artan doğa tahribatı nedeniyle, bazı bitki türlerinin kaybolması veya yetiģtiği alanların sınırlarının daralması ve çeģitliliğinin tehlikeye girmesi de bu süreci hızlandırmaktadır. Bu gibi etkenlere bağlı olarak, günümüzde hızla azalan bitki çeģitliliği ve geleneksel tedavi yöntemlerine olan ilgisizlik sonucu Türk Halk Ġlaçları kültürünü kaybolmaya baģladığı görülmektedir. Yurdumuzda halk ilacı olarak kullanılan bitkilerin, kayıt altına alınmasına yönelik envanter çalıģmaları Anabilim Dalımızda yıllardır 1

sürdürülmektedir 3-20. Özellikle Sezik ve YeĢilada, kurdukları araģtırma grupları ile yurdumuzun tüm coğrafi bölgelerini kapsayan ilk ve tek seri çalıģmayı örnekleme yöntemi ile yaparak, bu konudaki önemli bir eksikliği telafi etmiģlerdir 7,10-18. Bununla birlikte, yurdumuzun halk ilaçları, Anabilim Dalımız dıģında da çeģitli araģtırıcılar tarafından yapılan bilimsel çalıģmalarla kayıt altına alınmaktadır 21-55. Ancak Türkiye genelindeki halk ilacı çalıģmalarının son yıllarda artmıģ olmasına rağmen yeterli olmadığı, pek çok yöreye ait ayrıntılı bir halk ilacı araģtırmasının henüz yapılmadığı görülmektedir. Diğer taraftan, son yıllarda doğal kaynaklar ve özellikle halk ilaçları ve biyolojik etkileri üzerinde yapılan deneysel araģtırmaların sayısı artmıģ ve yeni ilaç araģtırmalarında halk ilaçları daha da önem kazanmıģtır. Bitkisel ilaç araģtırmalarında geliģigüzel seçilen materyal üzerinde biyolojik aktivite araģtırmaları yürütülebileceği gibi, öncelikle halk arasında belirli Ģikayetlerin giderilmesine yararlanılan bitkilerin sözkonusu etkisinin araģtırılması daha doğru bir yol olacaktır. Bu Ģekilde tasarlanan çalıģmalarda baģarı Ģansının, geliģigüzel seçilen bitkiler üzerinde yapılanlardan çok daha yüksek olacağı açıktır. Çünkü, yüzyıllar boyu halk ilacı bilgileri oluģturulurken, fayda görülmeyenler elenmektedir. Böylece etkisi olmayanların kullanılması terk edilerek, etkili olanlar sonraki nesillere aktarılmaktadır 3,4,6. Anabilim Dalımızda yapılan bir seri antiülserojenik aktivite tarama çalıģmasında, bilimsel kriterler çerçevesinde yapılan halk ilacı çalıģmalarında halk arasında mide ülseri, yanma, ekģime gibi Ģikayetlerde kullanıldığı tespit edilen bitkilerden 23 tanesi seçilmiģ ve in vivo deneysel mide ülseri yöntemleri ile antiülserojenik aktivitesi incelenmiģtir. Seçilen 23 bitkiden hazırlanan ekstrelerin tamamında belirgin antiülserojenik aktivite tespit edilmiģtir 56-59. Bu sonuçlar, biyolojik aktivite araģtırma çalıģmalarında halk ilaçlarının önemini açık bir Ģekilde ortaya koymaktadır. 2

Yukarıda kısaca özetlenen nedenlerden dolayı, zengin bir halk ilacı kültürüne ve biyoçeģitliliğe sahip olan ülkemizin süratle kaybolmakta olan bu hazinesinin, baģta daha önce çalıģılmamıģ yöreler olmak üzere her yörede, mümkün olduğu kadar hızlı bir Ģekilde, kapsamlı olarak uzman araģtırıcılar tarafından bilimsel ölçütler dâhilinde ayrıntılı bir Ģekilde envanterinin çıkarılarak kayıt alınması oldukça önemlidir. Bu tip çalıģmaların farklı araģtırma grupları tarafından yürütülmesi, daha çok bilginin hızla kayıt altına alınmasına, yaygınlığı hakkında bilgi edinilmesine ve birbirleri ile mukayesesine olanak sağlayacaktır. Diğer taraftan, bu envanter çalıģmalarının ileride tasarlanabilecek pek çok araģtırmaya kaynak olabileceği de unutulmamalıdır. Anadolu da yapılan halk ilacı çalıģmaları incelendiğinde, Ankara ya bağlı olan Kızılcahamam ilçesine ait kapsamlı bir çalıģma bulunmadığı görülmüģtür. Bu nedenle çalıģmamızda, daha önce araģtırılmamıģ olan Kızılcahamam ilçesi halk ilaçlarının ayrıntılı bir envanter çalıģmasının yapılması, Anadolu genelinde yapılmıģ bilimsel halk ilacı çalıģmaları ile Kızılcahamam da halen kullanılmakta olanlar karģılaģtırılarak, yörede yeni halk ilaçları veya farklı kullanımlar olup olmadığının tespiti amaçlanmıģtır. 3

2.GENEL BİLGİLER Bu bölümde öncelikle çalıģma alanı olarak seçilen Kızılcahamam Ġlçesi nin kısa bir tanıtımı yapılmıģtır. Bunun için ilçenin tarihi, coğrafi konumu, nüfusu, ekonomik durumu, florası ve ayrıca bölge ve civarında daha önce yapılan halk ilaçları çalıģmaları hakkında genel bilgiler özetlenmiģtir. Ayrıca Kızılcahamam ın Türkiye ve Ankara haritalarındaki konumu gösterilmiģtir (ġekil 1-2). 4

2.1. Kızılcahamam ın Tarihi, Coğrafi Konumu ve Nüfusu Kızılcahamam Ġç Anadolu bölgesinde bulunan Ankara nın 24 ilçesinden biridir 60. Davis in Türkiye Haritası üzerindeki kareleme sistemine göre A4 karesinde yer almaktadır 1 (ġekil 1). Ankara ya uzaklığı 57 km olan ilçenin bilinen ilk merkezinin, Demirciören Köyü olduğu ve ilçenin Osmanlı döneminde adının Yabanabad olarak geçtiği belirtilmektedir 60. Yabanabad, Asya ile Avrupa yı bağlayan Kral Yolu üzerinde bulunan önemli bir konaklama yeridir. Hititler den itibaren yerleģim yeri olarak kullanıldığı düģünülmektedir. Bununla birlikte sırasıyla Frigler, Ġskitler, Lidya, Pers, Büyük Ġskender, Galatlar, Roma nın hakimiyetine girdiği ileri sürülmektedir. Ankara nın 654 yılında Araplar tarafından iģgalinin ardından tekrar Bizanslar ın hakimiyetine geçmiģ ve 838 yılında tümden yıkılmıģtır. Bundan sonra Ġslam Ordu larının Ġstanbul a ulaģmak için Yabanabad geçitlerini kullandıkları belirtilmektedir. Malazgirt zaferi ile 1071 yılından sonra bölge nüfusunun çoğunu Türkler oluģturmaya baģlamıģtır. 1304-1344 yılları arasında Ankara ya Ġlhanlılar, 1362 yılından itibaren ise Osmanlılar hakim olmuģtur. Yöreye Yabanabad adının ilk kez ne zaman verildiği kesin olarak bilinmemekle birlikte Yabanova adının, Selçuklular dan kaldığı ifade edilmektedir 61. Ġlçe merkezinin 1880 yılında ġorba Köyü ne taģındığı, 1915 yılından itibaren ise bugünkü bulunduğu yerde olduğu bilinmektedir 60. Ġlçe, 2008 yılı adrese dayalı nüfus sayımı sonucuna göre 25.900 nüfusa sahip olup, yüzölçümü 1.712 km 2 dir. Kızılcahamam 105 köye ve bir beldeye sahip olup, nüfusun 16.767 si ilçe merkezinde 9.133 ü ise köylerde yaģamaktadır. Merkezin denizden yüksekliği 975 metredir. Kızılcahamam doğuda Çubuk, batıda Çamlıdere ve Güdül, güneyde AyaĢ ve Kazan, kuzeyde ise Çankırı nın ÇerkeĢ ve Bolu nun Gerede ilçeleri ile komģudur (ġekil 2,3). Ġlçe su kaynakları bakımından oldukça zengindir. Ankara nın su ihtiyacını karģılayan 3 baraja (Kurtboğazı, Eğrekkaya, Akyar 5

barajları) ilaveten yer altı su kaynaklarının bolluğu ve kaplıcaları ile de dikkat çekmektedir. Genel olarak karasal iklime sahiptir. Bununla birlikte, ilçede bulunan barajlar ve Karadeniz e yakınlığı nedeniyle Batı Karadeniz ikliminin de tesiri görülmektedir. Bu nedenle oldukça fazla yağıģ almaktadır. Ġlçede ortalama sıcaklık +11 ºC dir. Yıl içerisinde en yüksek ve en düģük sıcaklık sırasıyla +34 ºC ve -20 ºC dir. Ortalama nemin ise %66 olduğu belirtilmektedir 60. 6

Şekil 1: Ankara ve Kızılcahamam ın Davis in kareleme sistemine göre Türkiye haritasındaki yeri 1. Şekil 2: Ankara nın ilçeleri. 7

2.2. Kızılcahamam ın Ekonomik Durumu BaĢlıca geçim kaynakları arasında tarım ilk sırayı almaktadır. Bölgede yetiģtirilen tarım ürünleri arasında buğday, arpa, çeltik, fiğ, fasulye, çeģitli meyveler (armut, elma, iğde, kiraz, viģne, kayısı, üzüm vb) sayılabilir. Son yıllarda ise yörede seracılık baģlamıģ, baģta kıvırcık ve salatalık olmak üzere çeģitli sebzeler yetiģtirilmektedir. Ancak Kızılcahamam topraklarının genellikle kıraç olması nedeniyle çiftçilerin tarımda zorlandığı belirtilmektedir. Geçim kaynaklarından ikincisi hayvancılıktır. GeçmiĢ yıllara nazaran günümüzde yetiģtirilen hayvan sayısında büyük bir düģüģ gözlendiği bilinmektedir. Bununla birlikte yörede öncelikle küçükbaģ (tiftik keçisi, koyun) olmak üzere, büyükbaģ (inek, öküz, manda), kümes hayvancılığı (tavuk, ördek, hindi) ve arıcılık halen geçim kaynakları arasında sayılabilir. Ayrıca giderek geliģen kaplıca turizmi de günümüzde önemli geçim kaynakları arasında yer almaktadır 61. 2.3. Kızılcahamam Florası Kızılcahamam ın, Ġç Anadolu bölgesinde yer alması sebebiyle, Ġran-Turan floristik alanında bulunduğu belirtilmektedir 62. 1991 yılında yapılan bir çalıģmada, Soğuksu Milli Parkı Florası konu olarak seçilmiģtir. Bu çalıģmada yörede 74 familya, 276 cins, 474 tür, 4 alttür, 3 varyete olmak üzere toplam 481 taksonun tespit edildiği ve bu 474 türün ise 49 unun endemik olduğu bildirilmiģtir. Soğuksu Milli Parkı nda 82 tür ile Avrupa-Sibirya coğrafi bölgesinin en yaygın bitki coğrafyası bölgesi olduğu, bununla birlikte Ġran-Turan bölgesine ait 76 ve Akdeniz bölgesine ait 31 türün bulunduğu, 292 türün ise geniģ yayılıģ gösteren veya bölgesi belli olmayanlar arasında bulunduğu bildirilmiģtir. Yörede en yaygın olarak görülen familyaların sırasıyla Asteraceae, Fabaceae, Poaceae, Lamiaceae ve Brassicaceae olduğu belirtilmiģtir. En çok türe sahip cinslerin ise sırasıyla Vicia, Trifolium, Silene, Sedum ve Campanula olduğu 8

belirtilmiģtir. Soğuksu Milli Parkı nın orman vejetasyonunun baģlıca Pinus sylvestris L., P. nigra Arn., Abies nordmanniana (Stev.) Spach. subsp. bornmuelleriana (Mattf.) ve Quercus pubescens Willd. dan oluģtuğu ifade edilmiģtir. Alanda rastlanılan diğer ağaçlardan bazılarının Salix alba L., Populus tremula L., Carpinus betulus L., Sorbus umbellata (Desf.) Fritsch, Crataegus monogyna Palas ex Bieb. olduğu bildirilmiģtir. Orman altı vejetasyonu arasında yer alan bazı bitkiler arasında ise Polygala papilionacea Boiss., Vicia noeana Boiss., Campanula rapunculoides L. nin sayılabileceği, orman açıklıklarında Hypericum heterophyllum Venth., Alyssum sibiricum Willd., Astragalus plumosus (Willd.) Podl., Acantholimon ulicinum Boiss., Dipsacus laciniatus L. nin yer aldığı, dere kenarlarında ise Mentha longifolia L., Datisca cannabina L., Lysimachia verticillaris Sprenpel gibi bitkilerin görüldüğü bildirilmiģtir 63. 1994 yılında Kızılcahamam ile Çeltikçi arasında yapılan bir floristik çalıģmada 51 familyaya ait 174 cins, 244 tür tespit edilmiģtir. ÇalıĢmada fitocoğrafik bölgesi bilinen 66 türün yarısının Ġran-Turan, %30 unun Avrupa-Sibirya ve %20 sinin Akdeniz elementi olduğu belirtilmiģtir. Yörede en çok tür sayısı tespit edilen familyalar arasında Asteraceae, Poaceae, Brassicaceae, Lamiacea ve Fabaceae familyaları bulunmaktadır. Ġncelenen yörenin genel bitki örtüsü arasında Quercus pubescens Willd., Q. cerris L., Salix triandra L., Populus sp., Tamarix sp., Rosa canina L., Prunus divaricata Ledeb., Jasminum fruticans L., Pyrus eleagnifolia Pallas.,Crataegus orientalis L., Pinus nigra Arn., Verbascum cherianthifolium Boiss., Salvia sp., Echium sp. ve Erynginum campestre L. gibi bitkiler ve ayrıca meģe açıklarında Poaceae familyasına ait türlerin bulunduğu bildirilmiģtir 64. 9

2.4. İç Anadolu Bölgesinde Daha Önce Yapılan Halk İlacı Çalışmaları Yapılan araģtırmalar sonucunda, Ankara yı konu alan çalıģmalar haricinde Ġç Anadolu Bölgesi nde ikisi Anabilim Dalımızda olmak üzere günümüze kadar yapılan 5 farklı halk ilacı çalıģması olduğu tespit edilmiģtir. Anabilim Dalımızda 2001 yılında yapılan bir çalıģmada, Kayseri nin 5 (Develi ilçesine bağlı 2, AkkıĢla ilçesine bağlı 1, PınarbaĢı ilçesine bağlı 2 köyü), Niğde nin 9 (Merkeze bağlı 3, Çiftlik ilçesine bağlı 1, Altınhisar ilçesine bağlı 1, Bor ilçesine bağlı 1, Çamardı ilçesine bağlı 2, UlukıĢla ilçesine bağlı 1 köyü), Konya nın 1 (Halkapınar ilçesine bağlı 1 köyü), Karaman ın 1 (Ayrancı ilçesine bağlı 1 köyü) ve Ankara nın 28 köyü (Kazan ilçesine bağlı 26 köyü, Çubuk ilçesine bağlı 1 köyü, Bağlum ilçesine bağlı 1 köyü) örnekleme yöntemiyle seçilerek etnobotanik açıdan incelenmiģtir. ÇalıĢmada 40 farklı familyaya ait 86 cinsten 103 bitki türünün tespit edildiği belirtilmiģtir 7. Yine Anabilim Dalımızda 2007 yılında Konya nın halk ilaçları üzerinde örnekleme yöntemiyle yapılan bir diğer çalıģmada ise, 34 familyadan 60 cinse ait 72 bitki türünün yörede halk ilacı olarak kullanıldığı tespit edilmiģtir 8. Gençler Özkan ve Koyuncu nun 2005 yılında yayımladıkları çalıģmalarında ise, PınarbaĢı (Kayseri) yöresi çalıģılmıģ ve 25 familyadan 39 cinse ait 44 bitki türünün halk ilacı olarak kullanıldığı belirtilmiģtir 46. Ezer ve Avcı nın (2004) yaptığı bir çalıģmada ise, ÇerkeĢ Ġlçesi (Çankırı) halk ilaçları araģtırılmıģtır. ÇerkeĢ e bağlı 65 köy ziyaret edilmiģ, 30 familyadan 40 cinse ait 50 bitki türünün halk ilacı olarak kullanıldığı belirtilmiģtir 21. Ertuğ un yaptığı etnobotanik bir çalıģmada ise, Aksaray yöresinde 29 familyadan 41 cinse ait 44 türün halk arasında çeģitli hastalıkların tedavisinde kullanıldığı belirtilmiģtir 48. Ankara nın ilçelerini konu alan etnobotanik çalıģmalar incelendiğinde ise 4 farklı çalıģma bulunmuģtur. Sarper ve arkadaģlarının (2009) yaptığı bir çalıģmada, Haymana Ġlçesi çalıģma alanı olarak seçilmiģ ve burada 9 köy etnobotanik açıdan araģtırılmıģtır. Bu çalıģmada 18 10

familyadan 38 cinse ait 50 farklı bitki türünün halk ilacı olarak kullanıldığı belirtilmiģtir 24. Bir diğer çalıģmada Beypazarı, AyaĢ ve Güdül ilçelerinde 21 köy ziyaret edilmiģ, 31 familyaya ait 72 cins ve 85 tür tespit edilmiģtir 9. ġimģek ve arkadaģlarının (2001) GölbaĢı ilçesinin yabani bitkilerini araģtırdıkları bir çalıģmada, 19 familyadan 19 cinse ait 22 türden, halk arasındaki rahatsızlıkların tedavisi için yararlanıldığı belirtilmiģtir 20. Elçi ve Erik ise Güdül ilçesini etnobotanik açıdan inceledikleri makalelerinde, 18 familyaya ait 21 cinsten 23 bitki türünün halk ilacı olarak kullanıldığını bildirmiģlerdir 22. Konu üzerindeki bilimsel yayınlar ve çeģitli bibliyografik çalıģmalar incelendiğinde, henüz Kızılcahamam ilçesini konu alan bir halk ilacı çalıģmasının olmadığı görülmektedir 65-67. 11

3.GEREÇ VE YÖNTEM 3.1. Gereç Yöreye yapılacak gezilerden önce Kızılcahamam ilçesine ait güncel haritalar temin edilmiģ, bu haritalar yardımıyla yapılması düģünülen bilimsel geziler programlanmıģ ve güzergâhları belirlenmiģtir. Geziler sırasında herbaryum materyalleri toplamak üzere eldiven, bahçıvan makası, çapa gibi gereçler önceden temin edilmiģtir. Herbaryum materyali hazırlanmak üzere sahada örnek alınacak bitkilerin düzgün bir Ģekilde kurutulması ve muhafazası için pres, ip, gazete kağıdı, iģaret kalemleri, karton, torba, tohum vb kısımlar için zarflar saha çalıģmaları öncesinde temin edilerek beraberimizde sahaya götürülmüģtür. Halk ilacı olarak kullanılan bitkilerin yakın ve uzak plan fotoğraflarını çekebilmek için uygun bir fotoğraf makinesi, bitkilerle ilgili bilgileri kayıt altına alabilmek için saha defteri vb hazır bulundurulmuģtur. Yöreye yapılan gezilerdeki mülakatlar sonrasında toplanılan herbaryum örnekleri, çalıģma mataryeli olarak kullanılmıģtır (bakınız Tablo 2, Ek-1). 3.2. Yöntem Kızılcahamam halk ilacı bilgilerinin araģtırılabilmesi için, bilginin doğrudan kullananlardan ve özel mülakat tekniği ile karģılıklı görüģülerek alınması yöntemi kullanılmıģtır 3,4,6,17. Bilimsel gezilere baģlamadan önce, ön bilgi edinebilmek üzere Kızılcahamam florası hakkındaki bazı çalıģmalar incelenmiģtir 63,64. Saha çalıģmaları öncesinde Kızılcahamam ın köylerini ve köy yollarını gösteren haritalar yardımıyla bilimsel saha araģtırmalarının tahmini güzergâhları ve programı belirlenmiģtir. Ancak saha çalıģmaları sırasında önceden tahmin edilemeyen çeģitli nedenlerden dolayı gerektiğinde yeni 12

bir program hazırlanmıģtır. Sahada, mülakat yapılan kiģilere bu tip çalıģmalarda kullanılan genel anket soruları yöneltilmiģtir (mülakat yapılan kiģinin adı, soyadı, yaģı, bu bilgileri nereden öğrendiği, tedavide kullanılan bitkinin yöresel adı, hangi rahatsızlıklar için kullanıldığı, halk ilacının kullanılan kısmı, hazırlanıģ Ģekli, uygulama yolu, miktarı, ne zaman alınması gerektiği, kullanılması gereken süre vb) 3,4,17. Belirlenen köylere ulaģıldığında genel olarak öncelikle muhtarlara araģtırmanın amacı ve kapsamı hakkında kısa bir bilgi verilmiģtir. Muhtarlar vasıtasıyla halk ilaçları hakkında bilgisi olan kiģiler ve köyün diğer yaģlıları bulunmuģtur. Uygun bir ortamda yüz yüze görüģme tekniği ile hazırlanmıģ olan anket soruları kullanılarak mülakatlar yapılmıģ ve elde edilen bilgiler kaydedilmiģtir. Halk ilacı olarak kullanılan bitkiler, mülakata katılan kiģilerin yardımıyla yörede bulunmuģ, yakın ve uzak plan fotoğrafları çekilmiģtir. Ardından örnekler alınıp, herbaryum materyali hazırlamak üzere numaralandırılarak özel preslere yerleģtirilmiģ, kuruyana kadar her gün havalandırılmıģ, nemli kartonlar değiģtirilmiģ ve örneklerin daha iyi teģhis edilebilmeleri amacıyla özen gösterilerek, genel herbaryum hazırlama tekniklerine göre herbaryum örnekleri hazırlanmıģtır. Bitkilerin bilimsel isimleri, Davis in Flora of Turkey and the East Aegean Islands isimli eseri vasıtasıyla tayin edilmiģtir 1,68,69. Hazırlanan herbaryum materyalleri, Gazi Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu nda (GUE) muhafaza edilmektedir. Mülakatlardan elde edilen bilgiler değerlendirilerek sonraki bölümlerde uygun Ģeklide sunulmuģtur. Bu Ģekilde Kızılcahamam yöresine 2007 ve 2008 yılları Nisan-Temmuz ayları arasında toplam 9 adet bilimsel gezi düzenlenerek, 57 kiģi ile mülakat yapılmıģtır. Bu gezilerde gidilen köyler ve tarihleri Tablo 1 de görülmektedir. Ayrıca ziyaret edilen köyler ġekil 3 de yer alan Kızılcahamam haritası üzerinde belirtilmiģtir. Kızılcahamam ın 51 köyüne Nisan-Temmuz 2007 tarihleri arasında 6, Haziran-Temmuz 2008 tarihlerinde ise 3 bilimsel gezi düzenlenip halk ilacı mülakatları yapılmıģtır. 13

Şekil 3: Kızılcahamam da bilimsel gezi düzenlenen köyler (isimleri kırmızı renkte yazılmış olanlar halk ilacı ile ilgili bilgi bulunabilen, mavi renktekiler ise halk ilacı ile ilgilenen hiç kimsenin kalmadığı köyleri göstermektedir). 14

Tablo 1: Kızılcahamam ilçesinde saha çalışması düzenlenen belde ve köyler. Gezi No Tarih İstasyon no Köy/belde adı 1. gezi 28.04.2007 2. gezi 20.05.2007 3. gezi 26.05.2007 4. gezi 16.06.2007 1 Pazar 2 Ġğmir 3 Otacı 4 Kınık 5 Yukarı Karaören 6 TaĢlıca 7 Yukarıbalcılar 8 BaĢören 9 Kırköy 10 AĢağı Bayırköy 11 Yukarı Bayırköy 12 AĢağıçanlı 13 Belpınar 14 Yağcı Hüseyin 15 Kasımlar 16 Salın 17 Aköz 18 Kerimler 19 Yukarıkese 20 Aluç 21 Eğerlialören 22 EğerlibaĢköy 23 Akçabayır 24 Eğerlikozören 25 Eğerlidereköy 26 Semeler 5. gezi 25.06.2007 27 28 29 30 31 Değirmenönü Abacı KuĢcuören Yakakaya Kızık 6. gezi 04.07.2007 7. gezi 11.06.2008 8. gezi 31.06.2008 9. gezi 07.06.2008 32 33 34 35 36 Gebeler Korkmazlar Berçinyayalar Süleler Karaağaç 27 Değirmenönü (tekrar gidilmiģtir) 37 ÇavuĢlar 38 Mahkemeağcin 39 BaĢören 40 DoymuĢören 41 Saraycık 42 Sazak 43 Süle 44 Davutlar 45 Karacaören 46 Kurumcu 47 AĢağıhöyük 48 Tahtalar 49 Güneysaray 50 BaĢağaç 51 KıĢlak 15

4.BULGULAR Kızılcahamam da toplam 51 köy ve beldeye saha çalıģması düzenlenmiģtir. Bunlardan 30 tanesinde az veya çok halk ilacı konusunda bilgisi olan veya kullanan kiģilere rastlanılmıģtır. Ancak 21 inde bu hususta bilgisi olan hiç kimse bulunmadığı tespit edilmiģtir (bakınız Ģekil 3). Köylerden toplanan bitki örneklerine sahada tarafımızdan verilen herbaryum numaraları Tablo 2 de yer almaktadır. Sözkonusu tabloda aynı zamanda, yörede kullanılan bitkilerin tayin edilen bilimsel isimlerine ve herbaryum örneklerinin Gazi Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu nda (GUE) aldıkları herbaryum numaralarına da yer verilmiģtir. Ek-1 de ise bu bitkiler, bilimsel isimlerine göre alfabetik düzende tasniflenerek tarafımızdan sahada verilen herbaryum numaraları ile birlikte sunulmuģtur. Ardından Kızılcahamam da kullanılan bitkisel kaynaklı halk ilaçlarının fotoğraflı kısa monografları hazırlanmıģtır. Bu monograflarda, bitkinin bilimsel ismi, familyası, kullanıldığı yöredeki yerel adı, kullanılıģ amacı, hazırlanıģ ve kullanılıģ Ģekli belirtilmiģtir. Kızılcahamam da bazı yabani bitkilerin halk ilacı dıģında farklı amaçlarla da kullanımlarına rastlanması sonucu, bu kullanımları da tespit edilerek ayrıca sunulmuģtur. Sonraki kısımda ise, yörede kullanıldığı tespit edilen bitkisel kaynaklı olmayan halk ilaçları ve diğer kullanımlar derlenmiģtir. 16

Tablo 2: Saha çalışması yapılan yerlerde halk ilacı olarak kullanılan bitkiler ve herbaryum numaraları. İstasyon No Köy Adı Sahada Verilen Herbaryum No GUE * No Bitki adı 2 Ġğmir 07 ĠGA 008 2625 Pinus sylvestris L. 3 Otacı 07 ĠGA 002 2626 Rumex scutatus L. 07 ĠGA 004 2627 Achillea sp. 07 ĠGA 005 2628 Mentha aquatica L. 07 ĠGA 006 2629 Polygonum cognatum Meissn. 07 ĠGA 013 2630 Viscum album L. subsp.album 5 Yukarıkaraören 07 ĠGA 011 2631 Arum euxinum R.Mill 6 TaĢlıca 07 ĠGA 015 2632 Rosa canina L. 07 ĠGA 016 2633 Taraxacum scaturiginosum G.Hagl. 9 Kırköy 07 ĠGB 001 2634 Polygonum cognatum Meissn. 10 AĢağıbayırköy 07 ĠGB 002 2635 Malva neglecta Wallr. 07 ĠGB 003 2636 Prunus spinosa L. subsp.dasyphylla (Schur) Domin 11 Yukarıbayırköy 07 ĠGB 005 2638 Pinus sylvestris L. 07 ĠGB 006 2639 Pinus nigra Arn. subsp.pallasiana (Lamb.) Holmboe 07 ĠGB 007 2640 Phlomis sp. 07 ĠGB 008 2641 Tripleurospermum elongatum (Fisch.& Mey.) Bornm. 12 AĢağıçanlı 07 ĠGC 002 2643 Verbascum insulare Boiss & Heldr. 07 ĠGC 003 2644 Colchicum szovitsii Fisch. & Mey. 07 ĠGC 004 2645 Arum euxinum R. Mill 07 ĠGC 005 2646 Thymus longicaulis C.Presl subsp. longicaulis var. subisophyllus (Borbás) Jalas 07 ĠGC 006 2647 Ajuga chamaepitys (L.) subsp.chia (Shreber) Arcangeli var.chia 07 ĠGC 008 2648 Euphorbia cardiophylla Boiss. & Heldr. 07 ĠGC 009 2649 Rumex crispus L. 17

07 ĠGC 010 2650 Achillea sp. 16 Salin 07 ĠGC 011 2651 Arctium minus (Hill) Bernh. 07 ĠGC 012 2652 Juniperus communis L. subsp.nana Syme 19 Yukarıkese 07 ĠGC 013 2653 Echium italicum L. 07 ĠGC 014 2652 Juglans regia L. 21 Eğerlikozören 07 ĠGD 003 2653 Quercus robur L. 07 ĠGD 005 2654 Pinus sylvestris L. 25 Eğerlidereköy 07 ĠGD 004 2655 Urtica dioica L. 07 ĠGD 007 2656 Centaurea solstitialis L. subsp.solstitialis 27 Değirmenönü 07 ĠGE 001 2657 Viscum album L.subsp.album 07 ĠGE 004 2658 Urtica dioica L. 28 Abacı 07 ĠGE 003 2659 Salix alba L. 07 ĠGE 002 2660 Cydonia oblonga Miller. 32 Gebeler 07 ĠGF 002 2662 Rosa canina L. 07 ĠGF 003 2663 Hypericum perforatum L. 07 ĠGF 004 2664 Thymus longicaulis C.Presl subsp. longicaulis var. subisophyllus (Borbás) Jalas 07 ĠGF 005 2665 Malva neglecta Wallr. 07 ĠGF 006 2666 Anthemis tinctoria L. var.pallida DC. 07 ĠGF 008 2667 Mentha longifolia (L.) Hudson subsp.longifolia 07 ĠGF 011 2661 Urtica dioica L. 34 Berçinyayalar 07 ĠGF 012 2668 Morchella sp. 07 ĠGF 013 2669 Thymus leucotrichus Hal. var. leucotrichus 33 Korkmazlar 07 ĠGF 010 2670 Hypericum perforatum L. 07 ĠGF 014 2671 Urtica dioica L. 07 ĠGF 015 2672 Sideritis germanicopolitana Bornm. subsp.germanicopolitana 18

07 ĠGF 016 2673 Rosa canina L. 07 ĠGF 017 2674 Orobanche cernua Loefl. 07 ĠGF 018 2675 Tilia rubra DC. subsp.caucasica (Rupr.) V.Engler 07 ĠGF 019 2676 Viscum album L. subsp.album 07 ĠGF 020 2677 Hypericum heterophyllum Vent. 36 Karaağaç 07 ĠGF 022 2678 Tilia rubra DC. subsp.caucasica (Rupr.) V.Engler 07 ĠGF 023 2679 Urtica dioica L. 07 ĠGF 025 2680 Anthemis tinctoria L. var.pallida DC. 07 ĠGF 026 2681 Thymus leucostomus Hausskn. & Velen var. leucostomus 07 ĠGF 027 2682 Malva neglecta Wallr. 07 ĠGF 028 2683 Malus sylvestris Miller 07 ĠGF 029 2684 Verbascum insulare Boiss & Heldr. 07 ĠGF 030 2685 Chelidonium majus L. 07 ĠGF 031 2686 Chondrilla juncea L. var. juncea 07 ĠGF 032 2687 Rosa canina L. 27 Değirmenönü (Tekrar gidilmiģtir.) 08 ĠGA 001 2688 Polygonum cognatum Meissn. 08 ĠGA 003 2689 Malva neglecta Wallr. 08 ĠGA 004 2690 Beta lomatogona Fisch.& Mey 08 ĠGA 005 2691 Hypericum perforatum L. 08 ĠGA 006 2692 Cydonia oblonga Miller. 08 ĠGA 007 2693 Chenopodium album L. 08 ĠGA 008 2694 Anthemis tinctoria L. var.pallida DC. 08 ĠGA 009 2695 Onopordum turcicum Danin 38 Mahkemeağcin 08 ĠGA 011 2696 Urtica dioica L. 08 ĠGA 012 2697 Juglans regia L. 08 ĠGA 013 2698 Anthemis tinctoria L. var.pallida DC. 08 ĠGA 014 2699 Thymus leucostomus Hausskn. & Velen var. leucostomus 41 Saraycık 08 ĠGA O15 2700 Sanguisorba minor Scop. subsp.muricata (Spach) Briq. 42 Sazak 08 ĠGA 016 2701 Verbascum insulare Boiss & Heildr. 19

08 ĠGA 017 2702 Thymus leucostomus Hausskn. & Velen var. leucostomus 08 ĠGA 019 2703 Plantago major L. 08 ĠGA 021 2704 Arctium minus (Hill) Bernh. 08 ĠGA 022 2705 Juglans regia L. 08 ĠGA 023 2706 Plantago major L. 08 ĠGA 024 2707 Centaurea depressa Bieb. 08 ĠGA 025 2708 Paliurus spina-christi Miller 45 Karacaören 08 ĠGA 026 2709 Circium arvense (L.) Scop. subsp.arvense 08 ĠGA 027 2710 Plantago major L. 08 ĠGA 028 2711 Anthemis tinctoria L. var.pallida DC. 46 Kurumcu 08 ĠGB 001 2712 Juniperus communis L. subsp.nana Syme 08 ĠGB 002 2713 Prunus spinosa L. subsp.dasyphylla (Schur) Domin 08 ĠGB 003 2714 Tripleurospermum elongatum (Fisch.& Mey.) Bornm. 08 ĠGB 004 2715 Rhinanthus angustifolius C. C. Gmelin subsp.grandiflorus (Wallr.) D. A. 08 ĠGB 005 2716 Plantago major L. 08 ĠGB 006 2717 Arctium minus (Hill) Bernh. 08 ĠGB 007 2718 Rosa canina L. 08 ĠGB 008 2719 Viscum album L. subsp.album 08 ĠGB 009 2720 Juglans regia L. 08 ĠGB 010 2721 Quercus robur L. 08 ĠGB 011 2722 Verbascum insulare Boiss & Heldr. 08 ĠGB 012 2723 Malva neglecta Wallr. 08 ĠGB 013 2724 Ballota larendana Boiss.&Heldr. 08 ĠGB 014 2725 Prunus spinosa L. subsp.dasyphylla (Schur) Domin 08 ĠGB 015 2726 Rumex scutatus L. 08 ĠGB 016 2727 Viscum album L.subsp. austriacum (Wiesb.) Vollman 08 ĠGB 017 2728 Sinapis arvensis L. 08 ĠGB 018 2729 Thymus leucostomus Hausskn. & Velen var. leucostomus 08 ĠGB 019 2730 Tragopogon dubius Scop. 20

08 ĠGB 020 2731 Cichorium intybus L. 08 ĠGB 021 2732 Berberis crataegina DC. 08 ĠGB 022 2733 Portulaca oleraceae L. 08 ĠGB 023 2734 Cerasus vulgaris Miller 08 ĠGB 024 2735 Morus nigra L. 08 ĠGB 025 2736 Sorbus domestica L. 08 ĠGB 026 2737 Mentha x piperita L. 08 ĠGB 027 2738 Urtica dioica L. 08 ĠGB 028 2739 Rumex sp. 08 ĠGB 029 2740 Crataegus orientalis Palas ex Bieb. var. orientalis 08 ĠGB 030 2741 Sorbus umbellata (Desf.) Fritsch var. umbellata 50 BaĢağaç 08 ĠGC 001 2742 Sorbus domestica L. 08 ĠGC 002 2743 Inula oculus-christi L. 51 KıĢlak 08 ĠGC 003 2744 Sorbus domestica L. 08 ĠGC 004 2745 Urtica dioica L. 08 ĠGC 005 2746 Pinus sylvestris L. 08 ĠGC 006 2747 Malva neglecta Wallr. 08 ĠGC 007 2748 Mentha aquatica L. 08 ĠGC 008 2749 Rumex crispus L. 08 ĠGC 009 2750 Cichorium intybus L. 08 ĠGC 011 2751 Paliurus spina-christi Miller 08 ĠGC 013 2752 Foeniculum vulgare Miller *: Gazi Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu. Not: Yukarıbalcılar (7), Eğerlialören (21), Yakakaya (30), Kızık (31) ve BaĢören (39) köylerinde alınan halk ilaçları bilgilerinin bitkisel kaynaklı olmaması nedeniyle herbaryum örneği alınmamıģtır. 21

4.1. Kızılcahamam da Halk İlacı Olarak Kullanımı Tespit Edilen Bitkiler Kızılcahamam da farklı tarihlerde yapılan toplam 9 saha çalıģmasından elde edilen halk ilacı bilgileri bu bölümde monograflar oluģturulmak suretiyle sunulmuģtur. Monograflarda bitkinin fotoğraflarına da yer verilmiģtir. Fotoğraflar seçilirken, öncelikle sahadan çekilenlerin kullanılmasına özen gösterilmiģtir. Ancak sahadan çekilen fotoğrafların eksik olması, istenilen kalitede olamaması gibi nedenlerle, sahadan hazırlamıģ olduğumuz herbaryum materyallerinden çekilenler veya Doç.Dr.Galip Akaydın (Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı) ve Doç.Dr. Ġlhan Gürbüz ün Ģahsi koleksiyonunda bulunanlardan faydalanılmıģtır. Monograflarda bitkilerin tayin edilen bilimsel ismi, familyası, yerel adı, kullanılan kısmı, halk ilacı olarak tedavide kullanım amacı, hazırlanıģ ve uygulanıģ Ģekli verilmiģtir. Nadir de olsa hayvan hastalıklarında kullanılan bitkilere rastlanmıģ ve bu tip kullanımlara da monograflar içerisinde yer verilmiģtir. Bir bitki için birden çok kullanım tespit edilmiģse, bunlar monograflarda alt alta yazılmıģtır. Monografların hazırlanmasında kullanılıģ Ģekli ve amacına dair bilgiler verilirken, mümkün olduğunca bilgiyi verenlerin ifadelerine sadık kalınmıģtır. 22

Fotoğraf: Doç.Dr. Galip Akaydın Latince adı : Ajuga chamaepitys (L.) subsp.chia (Shreber) Arcangeli var.chia Familyası : Lamiaceae Yerel adı : Ömür çiçeği Kullanılan kısmı : Çiçek Kullanılış amacı ve uygulanışı : Hemoroit tedavisinde; hemoroitli bölgeye çiçekleri sürülür. 23

Latince adı : Anthemis tinctoria L. var. pallida DC. Familyası : Asteraceae Yerel adı : Beyaz papatya, papatya, akbaba Kullanılan kısmı : Çiçek Kullanılış amacı ve uygulanışı : Mide hastalıklarında; çiçeklerin kuģburnu (Rosa canina L.) meyveleri ile birlikte dekoksiyonu hazırlanır ve günde 3 kez 1-2 çay bardağı içilir. Bu uygulamaya 1-2 ay süresince devam edilir. Mide ağrısında; çiçeklerin elma kabuğu ile hazırlanan dekoksiyonu içilir. Öksürük tedavisinde; çiçeklerin elma kabuğu ile hazırlanan dekoksiyonu içilir. Ġdrar yolu iltihabında; çiçeklerden hazırlanan infüzyon, iyileģene kadar içilir. Zayıflamak için; çiçeğinden hazırlanan dekoksiyon içilir. Vücuttan su atar. 24

Latince adı : Arctium minus (Hill) Bernh. Familyası : Asteraceae Yerel adı : Kabalak Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Romatizma ağrılarında; yapraklar yıkanır ve ağrı geçene kadar aralıklarla bacaklara sarılır. 25

Latince adı : Arum euxinum R. Mill Familyası : Araceae Yerel adı : Gavur mancarı Kullanılan kısmı : Kök, yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Hemoroit tedavisinde; kökleri (soğanı) çavdar unu ve bal ile karıģtırılıp leblebi büyüklüğünde bir hap haline getirilir. Aç karna, günde 1 tane birkaç gün süresince yenilir. Veya kökleri parçalanır, bal ile karıģtırılıp tatlandırılarak yenilir. Kan kanserinde; kökleri yemek yapılıp ya da çiğ olarak yenilir. Yüksek kolesterolü düģürmek için; kökleri çiğ olarak yenilir. Gıda olarak; yaprak veya soğanları (kök) kavrulur, bal ile karıģtırılarak veya (sadece yaprakları) çiğ olarak yenilir. 26

Latince adı : Ballota larendana Boiss.&Heldr. Familyası : Lamiaceae Yerel adı : - Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Kadınlardaki kısırlıkta; toprak üstü kısımları süt ile kaynatılır ve 1 hafta boyunca her gün buharına oturulur. Uygulamaya sabah kalkar kalkmaz baģlanır, akģam yatana kadar devam edilir. AĢırı terletir ve sıvı akmasına neden olur. Bu esnada kiģi hiç soğuğa çıkarılmaz. 27

Latince adı : Berberis crataegina DC. Familyası : Berberidaceae Yerel adı : Akçalı Kullanılan kısmı : Meyve Kullanılış amacı ve uygulanışı : Ağrı tedavisinde; meyvelerinden hazırlanan dekoksiyon içilir. 28

Latince adı : Beta lomatogona Fisch & Mey. Familyası : Chenopodiaceae Yerel adı : Göverek Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Kabızlık tedavisinde; çiğ olarak veya yemeği yapılarak yenilir. 29

Fotoğraf: Doç.Dr.Galip Akaydın Latince adı : Centaurea depressa Bieb. Familyası : Asteraceae Yerel adı : - Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Kalp sağlığında, damar tıkanıklığında; toprak üstü kısımlarından 1 tutam alınarak hazırlanan dekoksiyon, ılıkken içilir. 30

Latince adı : Centaurea solstitialis L. subsp.solstitialis Familyası : Asteraceae Yerel adı : Çayırdikeni Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Hemoroit tedavisinde; çiçekli toprak üstü kısmından hazırlanan dekoksiyon süzülerek 1 bardak aç karna içilir. Kabızlık tedavisinde; çiçekli toprak üstü kısmından hazırlanan dekoksiyon süzülerek 1 bardak aç karna içilir. 31

Latince adı : Cerasus vulgaris Miller Familyası : Rosaceae Yerel adı : ViĢne Kullanılan kısmı : Meyve Kullanılış amacı ve uygulanışı : Yüksek kan Ģekerini düģürmede; meyvesinin Ģeker katılmadan hazırlanan kompostosu içilir, aynı zamanda posası da yenilir. 32

Fotoğraf: Doç.Dr. Galip Akaydın Latince adı : Chelidonium majus L. Familyası : Papaveraceae Yerel adı : Temre otu Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Temre tedavisinde; yaprakları parçalandığında çıkan sarı süt, temrelerin üzerine sürülür ve dua okunur. 33

Latince adı : Chenopodium album L. Familyası : Chenopodiaceae Yerel adı : Sirken Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Bağırsak yumuģatıcı olarak; toprak üstü kısımları taze olarak yenilir. 34

Fotoğraf: Doç.Dr.İlhan Gürbüz Fotoğraf: Doç.Dr.İlhan Gürbüz Latince adı : Chondrilla juncea L. var. juncea Familyası : Asteraceae Yerel adı : Ciklet Kullanılan kısmı : Kök Kullanılış amacı ve uygulanışı : Midevi olarak; kökünden yaralama ile çıkan süt açık havada kurutulur ve çiğnenir. 35

Latince adı : Cichorium intybus L. Familyası : Asteraceae Yerel adı : Sütleğen Kullanılan kısmı : Kök Kullanılış amacı ve uygulanışı : DiĢ hastalıklarında; kökü delinir, çıkan beyaz süt, kurutulur, kuruduktan sonra sakız gibi çiğnenir. 36

Latince adı : Circium arvense (L.) Scop. subsp.arvense Familyası : Asteraceae Yerel adı : Isırgan Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Prostat tedavisinde; toprak üstü kısımlarından hazırlanan dekoksiyon içilir. Ġdrar yolları hastalıklarının tedavisinde; toprak üstü kısımlarından hazırlanan dekoksiyon içilir. 37

Latince adı : Citrullus vulgaris Schrad. Familyası : Cucurbitaceae Yerel adı : Karpuz Kullanılan kısmı : Meyve Kullanılış amacı ve uygulanışı : Mide ağrısında; karpuz suyu en az 1 hafta boyunca sabah akģam 1 er bardak aç karna içilir. Prostat tedavisinde; karpuz suyu en az 1 hafta boyunca sabah akģam 1 er bardak aç karna içilir. 38

Latince adı : Colchicum szovitsii Fisch. & Mey. Familyası : Liliaceae Yerel adı : Siğil otu, boru otu Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Yüksek kan Ģekerini düģürmede; yapraklarından hazırlanan dekoksiyon içilir. 39

Latince adı : Corylus avellana L. var.avellana Familyası : Corylaceae Yerel adı : Fındık Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Yılan sokmasında; yapraklar dövülerek yılanın soktuğu yere sarılır. 40

Fotoğraf: Doç.Dr. Galip Akaydın Latince adı : Crataegus orientalis Pallas ex. Bieb. var.orientalis Familyası : Rosaceae Yerel adı : Kürdili Kullanılan kısmı : Meyve, çiçek Kullanılış amacı ve uygulanışı : Ġshal tedavisinde; olgunlaģmıģ (altın sarısı) meyveler yenilir. Mide hastalıklarında; olgunlaģmıģ (altın sarısı) meyveler yenilir. Tansiyon düģürmede; sabah aç karna çiçeklerinden hazırlanan infüzyon içilir. Yüksek kan Ģekerini düģürmede; sabah aç karna çiçeklerinden hazırlanan infüzyon içilir. 41

Latince adı : Cydonia oblonga Miller Familyası : Rosaceae Yerel adı : Ayva Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : BronĢit ve öksürük tedavisinde; yapraklarından hazırlanan dekoksiyona limon sıkılarak içilir. Nefes darlığı tedavisinde; yapraklarından hazırlanan dekoksiyona limon sıkılarak içilir. Kadınlardaki idrar yolu hastalıklarında; eģit miktarlarda çam (Pinus sylvestris L.) kozalağı, ayva yaprağı ve ısırganın (Urtica dioica L.) toprak üstü kısımları alınarak hazırlanan dekoksiyondan, günde 3 kez 1-3 ay süre ile içilir. 42

Latince adı : Echium italicum L. Familyası : Boraginaceae Yerel adı : Kızılcık otu, kızılbacak Kullanılan kısmı : Kök Kullanılış amacı ve uygulanışı : Yara ve çıban tedavisinde; kök temizlendikten sonra, tereyağı ile tavada kavrulurak merhem kıvamına getirilir. Yara ve çıban üzerine sürülür, bir bez ile üzeri bağlanır. Veya sonbaharda kökü kızardığı zaman çıkarılan kök yıkanır ve bıçakla parçalara ayrılır. Sabun, yumurta sarısı ve Ģeker ilave edilerek tatlı merhem denilen bir karıģım hazırlanır, yara ve çıbanlara sürülür, üzerine bez bağlanır. 43

Latince adı : Euphorbia cardiophylla Boiss. & Heldr. Familyası : Euphorbiaceae Yerel adı : Sütleğen Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Ġltihaplı yaralarda; toprak üstü kısmı koparıldığında çıkan süt yara üzerine sürülür, yaranın iltihabını akıtır ve yarayı iyileģtirir. 44

Latince adı : Foeniculum vulgare Miller. Familyası : Apiaceae Yerel adı : Rezene Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Mide rahatsızlıklarında; yapraklarından hazırlanan dekoksiyon içilir. 45

Fotoğraf: Doç.Dr.İlhan Gürbüz Latince adı : Hypericum heterophyllum Venth. Familyası : Hypericaceae Yerel adı : YağĢan otu Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Hayvanlardaki yaraların tedavisinde; toprak üstü kısımları doğrudan yaralara sürülür. Fotoğraf: Doç.Dr.İlhan Gürbüz 46

Latince adı : Hypericum perforatum L. Familyası : Hypericaceae Yerel adı : - Kullanılan kısmı : Toprak üstü, çiçek Kullanılış amacı ve uygulanışı : Mide ağrılarının tedavisinde; toprak üstü kısımlarının dekoksiyonu hazırlanır, ağrı olduğu zaman içilir. Mide yaralarının tedavisinde; çiçeklerinden hazırlanan infüzyon içilir. Bu uygulamaya ağrı geçene kadar devam edilir. 47

Latince adı : Inula oculus-christi L. Familyası : Asteraceae Yerel adı : Mayasıl otu Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Hemoroit tedavisinde; kurutulan ve toz edilen bir miktar yaprak, bir bardak su ile içilir. 48

Latince adı : Juglans regia L. Familyası : Juglandaceae Yerel adı : Ceviz Kullanılan kısmı : Meyve Kullanılış amacı ve uygulanışı : ġeker hastalığında kan Ģekerini düģürmek için; akģam 15-20 kadar cevizin içi ezilir, üstünü örtecek kadar suya konulur, sabah 1 çay bardağı suyu ile meyvesinden 1-2 tane yenilir. Veya akģam 3 tane ceviz içine, yarım limon sıkılır, üzerine soğuk su konulur, sabah aç karna suyu içilir ve cevizler de yenilir, uygulama en az 15-20 gün tekrar edilir. Yüksek kolesterolde; ceviz içi taze iken suya konulur, sabah aç karna suyu içilir ve cevizler yenilir. Guatır tedavisinde; olgunlaģmamıģ misket büyüklüğündeki ceviz, su ile yutulur. 49

Latince adı : Juniperus communis L. subsp.nana Syme Familyası : Cupressaceae Yerel adı : Ardıç Kullanılan kısmı : Meyve, kök, gövde Kullanılış amacı ve uygulanışı : Egzama tedavisinde; toprakta bir çukur açılır, çukurun içine kap yerleģtirilir, üzerine teller dizilir. Bu teller üzerinde kök ve çırasından (gövde) özel bir kuru distilasyon tekniği ile katran elde edilir. Bu katran, suya bir miktar atılıp, aç karna içilir. Nefes darlığında; ardıç böcüsünün (meyve) dekoksiyonu içilir. 50

Latince adı : Malus sylvestris Miller Familyası : Rosaceae Yerel adı : Acı elma, yabani elma Kullanılan kısmı : Meyve Kullanılış amacı ve uygulanışı : Yüksek kan Ģekerini düģürmek için; meyveler kurutulur, Ģeker katılmadan kompostosu yapılarak içilir veya pestili yapılarak yenilir. Pestil su içerisinde bekletilerek hazırlanan maserat, su yerine içilir. 51

Latince adı : Malva neglecta Wallr. Familyası : Malvaceae Yerel adı : Ebemgömeci, ebemkömeci Kullanılan kısmı : Toprak üstü, yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Kan Ģekerini düģürmek için; toprak üstü kısımları çiğ olarak ya da ıspanak gibi yemeği yapılarak yenilir. Veya infüzyonu hazırlanıp içilir. Mide rahatsızlıklarında; toprak üstü kısımları çiğ olarak veya ıspanak gibi yemeği yapılırak yenilebilir. Ġnfüzyonu hazırlanıp içilebilir veya süt ile kaynatılıp lapa haline getirilerek haricen mide ve bağırsaklar üzerine konulabilir. 52

Kabızlık için; toprak üstü kısımları süt ile kaynatılıp lapa haline getirilir, haricen mide ve bağırsaklar üzerine konulur. Veya çiğ olarak yenilir. Dekoksiyon hazırlanıp içilebilir. Çocuklardaki kabızlık tedavisinde; süt ile kaynatılırak hazırlanan lapa, karın bölgesine bağırsakların hizasına gelecek Ģekilde sarılır. Memeli basur tedavisinde; taze ya da kurutulmuģ toprak üstü kısımları, süt ile haģlanır ve basur memeleri üzerine konulduğunda deģerek iltihabı akıtır. Veya ıspanak gibi yemeği yapılıp yenilir. Bel, romatizma ve diz ağrılarında; toprak üstü kısımlarından kaynatılarak hazırlanan lapa, bel veya bacaklara sarılır yada toprak üstü kısımlarının dekoksiyonu hazırlanıp içilir. Kadınlardaki kısırlıkta; toprak üstü kısımları ince kıyıldıktan sonra dövülür, su ile kaynatılır, suyunu çektikten sonra üstüne 1-1,5 bardak süt konulur. Sütü emdikten sonra gece rahim içine konulur. Veya süt içinde kaynatılıp üzerine oturulur. Prostat tedavisinde; yapraklarından hazırlanan dekoksiyon içilir. 53

Latince adı : Mentha aquatica L. Familyası : Lamiaceae Yerel adı : Su nanesi Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Mide ağrılarında; yapraklarından hazırlanan dekoksiyon içilir. 54

Latince adı : Mentha longifolia (L.) Hudson subsp. longifolia Familyası : Lamiaceae Yerel adı : Yarpuz Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Ġltihap söktürücü; toprak üstü kısımlarından hazırlanan infüzyon içilir. 55

Latince adı : Mentha x piperita L. Familyası : Lamiaceae Yerel adı : Nane Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Karın ağrılarında; toprak üstü kısımları çiğ olarak yenilir ya da dekoksiyonu içilir. Soğuk algınlığında; toprak üstü kısımları çiğ olarak yenilir ya da dekoksiyonu içilir. 56

Fotoğraf: Doç.Dr.İlhan Gürbüz Latince adı : Morchella sp. Familyası : Morchellaceae Yerel adı : Kuzugöbeği, ayı mantarı Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : SakinleĢtirici ve uyku verici; toprak üstü kısımlarının yemeği yapılarak yenilir. Fazla yenildiğinde baģ ağrısı görüldüğü belirtilmiģtir. Diz ağrılarında; közlenerek veya yemeği yapılarak yenilir. Gıda; yemeği yapılarak yenilir, besleyici değeri yüksektir. 57

Latince adı : Morus nigra L. Familyası : Moraceae Yerel adı : Dut Kullanılan kısmı : Meyve Kullanılış amacı ve uygulanışı : Kan yapıcı; meyveleri çiğ olarak istenildiği kadar yenilebilir. 58

Latince adı : Nigella sativa L. Familyası : Ranunculaceae Yerel adı : Çörek otu Kullanılan kısmı : Tohum Kullanılış amacı ve uygulanışı : Nefes darlığında; balla karıģtırılıp yenilir. 59

Latincence adı : Onopordum turcicum Willd. Familyası : Asteraceae Yerel adı : Galgan Kullanılan kısmı : Çiçek Kullanılış amacı ve uygulanışı : ġeker hastalığında kan Ģekerini düģürmek için; çiçeklerinden hazırlanan dekoksiyon içilir. 60

Latince adı : Paliurus spina-christi Miller Familyası : Rhamnaceae Yerel adı : Karaçalı Kullanılan kısmı : Meyve (yörede bitkinin meyvesine kozalak denilmektedir). Kullanılış amacı ve uygulanışı : Mide hastalıklarında; kozalaklarından (meyve) hazırlanan dekoksiyon içilir Böbrek taģlarını düģürmede; kozalaklarından (meyve) hazırlanan dekoksiyon içilir. 61

Latince adı : Petroselinum crispum (Miller) A.W.Hill Familyası : Apiaceae Yerel adı : Maydanoz Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Ġltihap gidermede; çiğ olarak istenildiği kadar yenilir. 62

Latince adı : Phlomis sp. Familyası : Lamiaceae Yerel adı : Kedi kulağı Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Mide ülseri tedavisinde; toprak üstü kısımlarından hazırlanan infüzyon, tülbentten süzülürek, günde 2-3 kez 1 su bardağı içilir. 63

Latince adı : Pinus nigra Arn. subsp.pallasiana (Lamb.) Holmboe Familyası : Pinaceae Yerel adı : Çam Kullanılan kısmı : Taze sürgün, çıra, reçine Kullanılış amacı ve uygulanışı : Nefes darlığı ve astım tedavisinde; yeni çıkan taze sürgünlerinin infüzyonu hazırlanır, 1 gece ayazda bekletilir ve soğuk olarak sabah-akģam birer bardak içilir. Veya çam sürgünleri soyulup infüzyonu hazırlanarak içilir. Veya sürgünler çiğ olarak yenilir. Çırasının dekoksiyonu hazırlanıp 10 gün süresince içilir. Veya reçinesi bal ile karıģtırılarak yenilir. 64

Yara ve çıban tedavisinde; reçinesi kuru sabunla karıģtırılırak yara ve çıbanın üzerine konulur. Yarayı iyileģtirir, çıbanı deģerek iltihabını akıtır. Kıymık vb. cisimlerin batmasında; reçinesi alınarak yabancı cisim batmıģ deriye sürülür, yabancı cismi çıkarır. Ġltihaplı yaralarda; reçinesi yaraya sürülerek sarılır, bir gün sonra iltihap akar. Veya reçinesi bal ile karıģtırılarak (yada karıģtırılmadan) iltihabın üzerine konulur. Veya çırasından hazırlanan dekoksiyon içilir. 65

Latince adı : Pinus sylvestris L. Familyası : Pinaceae Yerel adı : Çam Kullanılan kısmı : Çam zarı (yalamuk), kozalak, reçine Kullanılış amacı ve uygulanışı : Akciğer rahatsızlıkları, tüberküloz, astım tedavisinde; çam zarı (yalamuk) ince ince dilimlenir, balla karıģtırılarak yenilir. 66

Nefes darlığında; Kasım ayında 1 avuç kozalak toplanır, 3-4 bardak su ile dekoksiyonu hazırlanır, sabah-akģam 1 su bardağı içilir. Veya yeni çıkmıģ minileri (kozalak) bal ile karıģtırılıp çiğ olarak yenilir. Kozalak tohumları havanda ezilir, bal ile karıģtırılarak yenilir. Mide rahatsızlıklarında; kozalak tohumları havanda ezilir, bal ile karıģtırıp yenilir. Mide ağrısı tedavisinde; çam zarı (yalamuk) ince ince dilimlenir, balla karıģtırılarak yenilir. Kadınlardaki idrar yolu hastalıklarında; eģit miktarlarda çam kozalağı, ayva (Cydonia oblonga Miller) yaprağı ve ısırganın toprak üstü kısımları alınarak hazırlanan dekoksiyondan günde 3 kez 1-3 ay süre ile içilir. Deriye batmıģ yabancı maddeyi çıkarmada; reçinesi haricen sürülür. Ġltihaplı yaraların tedavisinde; çam sakızı doğrudan sürülür. 67

Latince adı : Plantago major L. Familyası : Plantaginaceae Yerel adı : Siğil otu Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Çıban tedavisinde; yaprağı çıbanın üzerine konulur. Mide yaralarının tedavisinde; kurutulmuģ yaprak, bal ve yağ ile karıģtırılıp yenilir. 68

Latince adı : Polygonum cognatum Meissn. Familyası : Polygonaceae Yerel adı : Madımalak, kadımalak, dağ mancarı, üfelek Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Bağırsak rahatzsızlıklarında; hafifçe haģlanarak yenilir. Mide rahatzsızlıklarında; hafifçe haģlanarak yenilir. Gıda; toprak üstü kısımları çiğ olarak yenilir. 69

Latince adı : Portulaca oleracea L. Familyası : Portulacaceae Yerel adı : Sirken otu, semiz otu Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Yüksek kan Ģekerini düģürmek için; toprak üstü kısımları yıkanıp doğranarak çiğ olarak yenilir. Kanserde; toprak üstü kısımları yıkanıp doğranarak çiğ olarak yenilir. ĠĢtah açıcı; toprak üstü kısımları yenilir. EkĢi tadı nedeniyle iģtah açar. 70

Latince adı : Prunus spinosa L. subsp. dasyphylla (Schur) Domin Familyası : Rosaceae Yerel adı : Karamuk Kullanılan kısmı : Meyve Kullanılış amacı ve uygulanışı : ġeker hastalığında kan Ģekerini düģürmede; olgunlaģmıģ siyah meyvelerinden hazırlanan dekoksiyon içilir. 71

Latince adı : Quercus robur L. Familyası : Fagaceae Yerel adı : MeĢe, karaağaç Kullanılan kısmı : Mazı, yaprak, kök Kullanılış amacı ve uygulanışı : Kalp hastalıklarında; mazısı çiğ olarak yenilir. Mide hastalıklarında; yapraklarından hazırlanan dekoksiyon süzülerek içilir. Diz ağrılarında; taze kökünden hazırlanan lapa, akģam dizlere sarılıp sabaha kadar bekletilir. Bu uygulamaya 3-4 gün tekrar edilir. 72

Latince adı : Rhinanthus angustifolius C.C.Gmelin subsp. grandiflorus (Wallr.) D.A. Familyası : Scrophulariaceae Yerel adı : - Kullanılan kısmı : Tohum Kullanılış amacı ve uygulanışı : Ġdrar yolları hastalıklarının tedavisinde; tohumlarından hazırlanan dekoksiyon içilir. 73

Latince adı : Rosa canina L. Familyası : Rosaceae Yerel adı : KuĢburnu Kullanılan kısmı : Meyve Kullanılış amacı ve uygulanışı : BronĢitte; meyveler ezilerek suyu çıkarılır, içilir. Reçeli yapılırak günde 2 defa yenilir veya sulandırılarak içilir. Veya meyvesinden hazırlanan infüzyon içilir. Öksürük ve nefes darlığı tedavisinde; meyvesinden hazırlanan infüzyon içilir. Hemoroit tedavisinde; meyvesinden 15-20 dakika kaynatılarak hazırlanan dekoksiyon ılıkken içilir. 74

Yüksek kan Ģekerini düģürmede; meyveler ezilip suyu süzülür, elde edilen su kaynatılır ve sabah, akģam aç karna 1 er çay bardağı içilir. Yüksek tansiyonda; meyvelerinden kaynatılarak hazırlanan koyu kıvamlı meyve suyu sulandırılarak akģamları 2-3 bardak içilir. Mide hastalıklarında; papatya (Anthemis tinctoria L. var. pallida DC) ile birlikte meyvesinin dekoksiyonu hazırlanır ve günde 3 kez 1-2 çay bardağı içilir. Bu uygulamaya 1-2 ay devam edilir. Hastalıklardan korunmak için; Ağustos ayında toplanan meyveleri 1-2 saat kaynatılır, sıkılır, süzgeçten geçirilir, çekirdeği atılır. Posası su ile karıģtırılarak içilir ya da ekmekle birlikte yenilir. 75

Latince adı : Rumex crispus L. Familyası : Polygonaceae Yerel adı : Kenger, kuzukulağı Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Yüksek kan Ģekerini düģürmede; yaprakları çiğ olarak yenilir. ĠĢtah azaltıcı; yapraklar tüylü olduğundan yenildiğinde iģtahı kapatır. 76

Latince adı : Rumex sp. Familyası : Polgonaceae Yerel adı : Roka Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Yüksek kan Ģekerini düģürmede; yaprakları çiğ olarak yenilir. 77

Latince adı : Salix alba L. Familyası : Salicaceae Yerel adı : Söğüt Kullanılan kısmı : Yaprak, gövde Kullanılış amacı ve uygulanışı : BaĢ ağrısında; yaprağı yakılır, elde edilen kül baģa sürülür. Saç dökülür ve baģ derisinde sulu yaralar oluģur. 1 yıl boyunca baģ ağrısı tekrarlamaz. Eğer bu yaralar meydana gelmezse etki etmemiģ demektir. Eldeki egzamalarda; gövdesinden elde edilen külü su ile karıģtırılır, külü dibe çöktükten sonra yüzeyde kalan su ile eller yıkanır. 78

Fotoğraf: Doç.Dr.Galip Akaydın Latince adı : Sanguisorba minor Scop. subsp. muricata (Spach) Briq. Familyası : Rosaceae Yerel adı : Tere Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Yaraların tedavisinde; yapraklar ezilir, tereyağı ile karıģtırılır ve yaralara sürülür. Akciğer hastalıklarında; bal ile karıģtırılarak çiğ olarak yenilir. 79

Latince adı : Sideritis germanicopolitana Bornm. subsp.germanicopolitana Familyası : Lamiaceae Yerel adı : Adaçayı Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Öksürük tedavisinde; toprak üstü kısımlarından kekik ve limon ile birlikte hazırlanan infüzyon içilir. Böbrek veya vücuttaki iltihaplar için; 2-3 dal alınıp 1 dilim limon ile birlikte infüzyonu hazırlanarak içilir (içenin karaciğer hastası olmamasına dikkat edilmelidir). 80

Latince adı : Sinapis arvensis L. Familyası : Brassicaceae Yerel adı : Hardal Kullanılan kısmı : Tohum Kullanılış amacı ve uygulanışı : Böbrek taģı düģürmede; tohumları yenilir, fazla suyu atar ve böbrek taģlarını düģürür. 81

Latince adı : Sorbus domestica L. Familyası : Rosaceae Yerel adı : Övez Kullanılan kısmı : Meyve, yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Çocuklardaki ishalin tedavisinde; meyvesi çiğ olarak yenilir. Böbrek taģı düģürmede; yaprağından hazırlanan infüzyon, ayaza bırakılır ve aç karna içilir. Ġdrar yolları hastalıklarında; meyvesi (Ekim ayında bulunur) ile beraber yaprağından hazırlanan dekoksiyonu içilir. 82

Latince adı : Sorbus umbellata (Desf.) Fritsch var. umbellata Familyası : Rosaceae Yerel adı : Alıç Kullanılan kısmı : Meyve Kullanılış amacı ve uygulanışı : Kan Ģekerini düģürmede; meyvelerinden hazırlanan dekoksiyon içilir. Kalp hastalıklarında; meyvelerinden hazırlanan dekoksiyon içilir. 83

Fotoğraf: Doç.Dr.Galip Akaydın Latince adı : Taraxacum scaturiginosum G. Hagl. Familyası : Asteraceae Yerel adı : Ağacakavağı, hindiba, eģek karakavuğu Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Tansiyon düģürmede; yaprakları çiğ olarak yenilir. Kolesterol düģürmede; yaprakları çiğ olarak yenilir. Yüsek kan Ģekerini düģürmede; yaprakları çiğ olarak yenilir. 84

Latince adı : Thymus leucostomus Hausskn Velen var.leucostomus Familyası : Lamiaceae Yerel adı : Kekik Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Mide ağrısında; toprak üstü kısımları kurutulduktan sonra hazırlanan infüzyon içilir. Astım, bronģit tedavisinde ve her derde deva olarak; toprak üstü kısımları kurutulduktan sonra hazırlanan infüzyon içilir. Öksürük tedavisinde; papatya (Anthemis tinctoria L. var. pallida DC.) çiçeği ile birlikte toprak üstü kısımları kurutulduktan sonra hazırlanan infüzyon içilir. 85

Latince adı : Thymus leucotrichus Hal. var.leucotrichus Familyası : Lamiaceae Yerel adı : Kekik Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Öksürük tedavisinde; bir tutam kurutulmuģ toprak üstü kısmı ve bir tutam adaçayından alınır, limon ile birlikte 5-10 dakika bekletilerek hazırlanan infüzyonuna Ģeker atılıp içilir. 86

Latince adı : Thymus longicaulis C.Presl subsp. longicaulis var.subisophyllus (Borbás) Jalas Familyası : Lamiaceae Yerel adı : Kekik Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Astım ve bronģit tedavisinde; toprak üstü kısımlarından hazırlanan infüzyonu, günde 3 kez, 1-2 çay bardağı içilir. Bu uygulamaya 1-3 ay süre ile devam edilir. Mide hastalıklarında; toprak üstü kısımlarından hazırlanan infüzyonu içilir. Baharat olarak; kurutulan toprak üstü kısımları kullanılır. 87

Latince adı : Tilia rubra DC. subsp. caucasica (Rupr.) V.Engler Familyası : Tiliaceae Yerel adı : Yabani ıhlamur, dağ ıhlamuru Kullanılan kısmı : Brakte, çiçek durumu Kullanılış amacı ve uygulanışı : Soğuk algınlığında; brakte ve çiçeklerinden hazırlanan infüzyon içilir. Çocukları sakinleģtirmek için; brakte ve çiçek durumundan hazırlanan dekoksiyon içilir. Aynı bitkiden ard arda birkaç kez dekoksiyon hazırlanarak kullanılabilir. Astım, öksürük ve boğaz ağrısı tedavisinde; brakte ve çiçek durumundan hazırlanan dekoksiyon içilir. Aynı bitkiden ard arda birkaç kez dekoksiyon hazırlanarak kullanılabilir. Karın ağrısı tedavisinde; brakte ve çiçek durumundan hazırlanan dekoksiyon içilir. Aynı bitkiden ard arda birkaç kez dekoksiyon hazırlanarak kullanılabilir. 88

Fotoğraf:Doç.Dr. Galip Akaydın Latince adı : Tragopogon dubius Scop. Familyası : Asteraceae Yerel adı : Yemlik Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Yaraların tedavisinde; yapraklar çiğ olarak yenilir. 89

Latince adı : Tripleurospermum elongatum (Fisch.& Mey.) Bornm. Familyası : Asteraceae Yerel adı : Papatya otu Kullanılan kısmı : Yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : BronĢit tedavisinde; yapraklardan hazırlanan infüzyon tülbentten süzülür, günde 1 kez 1 su bardağı sabahları aç karna veya 3-4 defa 1 su bardağı soğuk olarak içilir. Veya yapraklarından ısırganın (Urtica dioica L.) toprak üstü kısımları ile birlikte hazırlanan infüzyon içilir. Mide rahatsızlıklarında; yapraklarından hazırlanan dekoksiyon içilir. Prostat tedavisinde; yapraklarından ısırganın (Urtica dioica L.) toprak üstü kısımları ile birlikte hazırlanan infüzyon içilir. 90

Latince adı : Urtica dioica L. Familyası : Urticaceae Yerel adı : Dalağan otu, Isırgan otu Kullanılan kısmı : Toprak üstü, tohum, yaprak Kullanılış amacı ve uygulanışı : Ġdrar yolu hastalıklarında; tohumlu toprak üstü kısımlarından hazırlanan dekoksiyon, günde 3 defa 1 er bardak aç karna içilir. Kadınlardaki idrar yolu hastalıklarında; eģit miktarlarda çam (Pinus sylvestris L.) kozalağı, ayva (Cydonia oblonga Miller) yaprağı ve ısırganın toprak üstü kısımları alınarak hazırlanan dekoksiyondan günde 3 kez 1-3 ay süre ile içilir. Kanser tedavisinde; tohumları balla karıģtırılarak 91

yenilir veya tohumlardan hazırlanan dekoksiyon/infüzyon içilir. Tohumları gölgede kurutulup yemeklere katılır. Akciğer ve idrar yolu kanserlerinde; tohumlu toprak üstü kısımlarından hazırlanan dekoksiyon, günde 3 defa 1 er bardak aç karna içilir. Prostat kanserinde; yaklaģık 500 g kadar toprak üstü kısımlarının tazesinden (kıģın kurutulmuģ olarak da kullanılabilir), 4 litre su ile infüzyon hazırlanır ve aç karna içilir. Prostat tedavisinde; taze veya kuru toprak üstü kısımlarından hazırlanan infüzyon, akģamları aç karna içilir. Veya ısırganın toprak üstü kısımlarının, papatya otu [Tripleurospermum elongatum (Fisch.& Mey.) Bornm.] yaprakları ile birlikte hazırlanan infüzyonu içilir. BronĢit tedavisinde; ısırganın toprak üstü kısımlarının, papatya otu [Tripleurospermum elongatum (Fisch.& Mey.) Bornm.] yaprakları ile birlikte hazırlanan infüzyonu içilir. Diz ağrılarında; önce yeģil ince eģekarısına diz sokturulur. Daha sonra ısırgan yaprağı dize sürülür. Romatizma tedavisinde; toprak üstü kısımlarının dekoksiyonundan günde 1-2 bardak içilir. Veya 1 tutam taze ısırgan yaprağı doğrudan bacağa bağlanır, 5-10 dakika bekletilir. 92

Nefes darlığı tedavisinde; ısırgan, çiçeksiz ve tohumsuzken toplanıp ıspanak gibi yemeği yapılarak hergün yenilir. Saçtaki kepeklenmede; taze toprak üstü kısımları suyla kaynatılır, süzülerek suyu alınır ve banyodan sonra saç derisine sürülür, bir süre bekletilip durulanır. 3 banyo sonra kepek kalmaz. Hemoroit tedavisinde; toprak üstü kısımlarından hazırlanan infüzyon, süzülür, günde 3 defa aç karna içilir. Aynı bitki bir kez daha aynı Ģekilde infüzyon hazırlamak için kullanılabilir. Gıda olarak, toprak üstü kısımları ıspanak gibi yemeği yapılıp yenilir. 93

Latince adı : Verbascum insulare Boiss. & Heldr. Familyası : Scrophulariaceae Yerel adı : Sığırkuyruğu Kullanılan kısmı : Çiçek, toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Hayvanlardaki yaralarda; çiçekleri ezilir, bir bez yardımıyla yaraların üzerine sarılır ya da toprak üstü kısımları hayvandaki yaralara yapıģtırılır, buradaki kurtçukları öldürür. Balık avlamak için; toprak üstü kısımları suya vurulur ve balıklar ölerek su yüzeyine çıkar. 94

Fotoğraf: Doç.Dr.İlhan Gürbüz Latince adı : Viscum album L. subsp.album Familyası : Loranthaceae Yerel adı : Purç Kullanılan kısmı : Yaprak, tüm bitki, meyve Kullanılış amacı ve uygulanışı : Mide ağrısında; yapraklardan hazırlanan dekoksiyon içilir. Böbrek taģı düģürmede; yapraklardan hazırlanan dekoksiyon içilir. Ġdrar yolları iltihaplarında iltihap söktürmek için [Viscum album L. subsp.austriacum (Wiesb.) Vollman]; meyvelerinden hazırlanan dekoksiyon içilir. Prostat tedavisinde; yapraklardan hazırlanan dekoksiyon içilir. 95

Tansiyon tedavisinde; meyvesi hariç tüm bitkiden hazırlanan dekoksiyon içilir (meyveleri zehirlidir, kullanılmaz). Nefes darlığı tedavisinde; tüm bitkiden hazırlanan dekoksiyon içilir. BronĢit ve öksürük tedavisinde [Viscum album L. subsp.austriacum (Wiesb.) Vollman]; meyvelerinden hazırlanan dekoksiyon içilir. Bacak ağrılarında; meyvesi ince ince kıyılıp bacağa sarılır. Diz ağrılarında; tüm bitkiden hazırlanan dekoksiyon içilir, posası dize sarılır. 96

4.2. Kızılcahamam da Halk İlacı Dışında Kullanımı Tespit Edilen Bitkiler Latince adı : Achillea sp. Familyası : Asteraceae Yerel adı : Kokağan otu Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Koku verici; toprak üstü kısmı ellere sürülür, hoģ koku verir. 97

Latince adı : Rumex scutatus L. Familyası : Polygonaceae Yerel adı : Acıkıcı Kullanılan kısmı : Toprak üstü Kullanılış amacı ve uygulanışı : Gıda; toprak üstü kısımları çiğ olarak yenilir. 98