BELÖREN KÖYÜ NDE ÇİFTÇİYİ TOPRAKLANDIRMA UYGULAMALARI VE KARŞILAŞILAN Rıza ÖZBÖLÜK * Abdülkerim SAKA ** GİRİŞ İnsan ve toprak ilişkisi geçmişten günümüze kadar varlığını devam ettiren bir olgudur. Geçimin temel kaynağı olan toprağın daha verimli kullanımı devletlerin temel problemlerinden olmuştur. Bu kapsamda zaman zaman toprağa dayalı üretim yapan kesime devletler çeşitli destekler sağlamıştır. Bunlardan birisi de topraklandırma uygulamasıdır. Cumhuriyetin ilanını takip eden yıllarda da Türkiye nin iktisadi açıdan kalkınması için gerçekleştirilen reformlar içerisinde çiftçiyi topraklandırma faaliyetleri önemli bir yer tutmaktadır. Nüfusun büyük çoğunluğunun kırsal alanda yaşadığı ve millî gelirin büyük kısmının topraktan elde edildiği Cumhuriyetin ilk dönemlerinde gerek müstakil olarak gerekse başka kanunlar içerisinde toprak meselesi ele alınmıştır 1. Çiftçiyi topraklandırma faaliyetine sadece ülkemizde değil muhtelif ülkelerde de rastlanmaktadır. Örneğin, İtalya da 1950 de çıkarılan bir kanun ile çiftçiyi topraklandırma reformu uygulanmıştır 2. Bu çerçevede Türkiye de çiftçiyi topraklandırmaya yönelik en kapsamlı ve tartışmalı kanun 1945 yılında yasalaşan ve 28 yıl yürürlükte kalan 4753 sayılı Çiftçiyi * Arş. Gör. Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. rozboluk@selcuk.edu.tr ** Okutman, Selçuk Üniversitesi. 1 Bülent Köprülü, Çiftçiyi Topraklandırma Kanununun İhtiva Ettiği Hükümler ve Bunların Memleketin Toprak ve Ziraat Reformunun Tahakkukunda Oynadığı Roller İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. 18, S. 3-4 (1952), s. 786-789. 2 Duran Taraklı, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Uygulama Sonuçları, Güney Doğu Anadolu Bölgesindeki Uygulama ve Örnekleme Sonuçlarıyla, Kalite Matbaası, Ankara 1976, s. 20-21.
464 BELÖREN KÖYÜ NDE ÇİFTÇİYİ TOPRAKLANDIRMA UYGULAMALARI VE KARŞILAŞILAN Topraklandırma Kanunu olmuştur 3. Ancak Türkiye de toprak üzerine yapılan reform denemeleri bahsi geçen kanundan daha önce ve yerel olarak da uygulanmaya çalışılmıştır. Söz konusu kanunlar içerisinde konumuz ile ilgili olarak zikredilmesi gereken ilk kanun 02.06.1929 da kabul edilen 1505 sayılı Şark Menatıkı Dâhilinde Muhtaç Zürraa Tevzi Edilecek Araziye Dair Kanun dur 4. Kanun, doğu illerini kapsamasına rağmen Konya ili kırsalında da uygulama alanı bulmuştur. Fakat gerek uygulama gerekse sonuçları açısından önemli problemlere neden olmuştur. Belören Köyü nde Topraklandırma Uygulamaları Kanunun Konya daki en önemli uygulama alanlarından birisi Belören Köyü dür. Belören, bugün Konya nın Bozkır İlçesi ne bağlı Sarıoğlan Belediyesi sınırları içerisinde yer alan bir mahalledir. Araştırmanın kapsadığı dönemde ise bir köy olarak Sarıoğlan/Belviran/Belören isimleri ile anılmaktadır. Belören köylüsünün toprak ihtiyacı nedeniyle ilgili dönemde cari olan 1505 sayılı kanun çerçevesinde köylülere toprak dağıtımına karar verilmiştir. 1945 yılında Belören de başlayan topraklandırma faaliyetleri, Konya İl İdare Heyeti nin 20.11.1945 tarih ve 789 sayılı kararı ile Sarıoğlan Çiftliği topraklarından kamulaştırma yapılarak 1946 yılında başlamıştır 5. Bu kapsamda Belören Köyü nde bulunan 44601 dekarlık arazisi olan Sarıoğlan Çiftliği nden 11478 dekarı sahiplerinde bırakılmak kaydıyla 33123 dekarlık arazi kamulaştırılmıştır. Kamulaştırılan araziler 1505 sayılı kanun çerçevesinde ihtiyaç sahiplerine dağıtılmış ve kendi adlarına tapuya bağlanmıştır 6. Köyde 4753 sayılı yasaya göre arazi dağıtımı ise ilk olarak 1951 yılında gerçekleştirilmiştir 7. Bu kapsamda Sarıoğlan Çiftliği nden beş toprak sahibine ait 8826,740 dekar arazinin bir bölümü şahıslara, köyün tüzel kişiliğine ve hazineye tevzi edilmiştir 8. Toprak dağıtımı yapılırken 3 Kanunun amaçları üzerine değerlendirmelerin tenkidi için bkz. Çağlar Keyder, Şevket Pamuk, 1945 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu Üzerine Tezler, YAPIT, S. 8 Aralık-Ocak 1984, s. 52-63; Kanun ve uygulaması hakkında bkz. Taraklı, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu. 4 Köprülü, Çiftçiyi Topraklandırma Kanununun İhtiva Ettiği Hükümler s. 788. 5 Konya Büyükşehir Belediyesi Tarım Daire Başkanlığı Arşivi, Bozkır Dosyası, 811/5166; 62470. (bundan sonra; KBBTDA,BD) 6 KBBTDA,BD, 811/5155. 7 KBBTDA,BD, 811/5155. 8 KBBTDA,BD, Bozkır İlçesi Sarıoğlan (Belören) Köyü nde Mahkeme Kararı İle Toprakları Geri Alınan Ailelere Ait Liste.
BELÖREN KÖYÜ NDE ÇİFTÇİYİ TOPRAKLANDIRMA UYGULAMALARI VE KARŞILAŞILAN 465 sadece köylünün ekonomik problemlerine çözüm bulma çabası güdülmemiş aynı zamanda sosyal ve beşerî bir mesele olan toplumun eğitim hizmetleri de göz önünde bulundurularak, köy okulunda okuyan öğrencilerin uygulama yapmaları ve öğretmenlerin geçimini temin edebilmeleri için de arazi tahsis edilmiştir 9. Köy halkına dağıtılan bu topraklar gerek köyün bünyesinde barındırdığı sosyal sorunlar gerekse kanununun getirdiği problemler nedeniyle içinden çıkılamaz bir hâl almıştır. Dağıtılan toprakların eski sahipleri 1948 yılında mahkemeye müracaat ederek kendilerine istimlak sırasında herhangi bir ücret ödenmediğini yeni sahiplerin ellerindeki tapuların iptal edilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Dağıtılan topraklar içerisinde beş hane reisine ait olan 8826,740 dekarlık arazi davanın konusu olmuştur. Bu arazinin büyük kısmı ekilebilir arazi olup hem köylüye hem de köy tüzel kişiliğine verilmiştir 10. 1956 yılına kadar devam eden dava sonucunda söz konusu toprakların eski sahiplerine iadesine karar verilmiş ve 1969 yılında bu hüküm kesinleşmiştir. Ancak kararda eski toprak sahiplerinin arazi sınırları ve mevkilerinin tam olarak tespitine imkân olmadığına atıf yapılarak bu kişilerin kendi tercih edecekleri mevkilerden hakları olan büyüklükte toprak almalarına karar verilmiştir 11. Mahkeme kararı ile köylünün elinde bulunan 8826,740 dekarlık tarla, mera ve orman arazisinin 2718,950 dekarı 30 aile başta olmak üzere hazine ve köy şahsiyetinden geri alınarak Abdullah Arısoy, Naciye Arısoy, Mehmet Arısoy, Ahmet İhsan Erdem ve Rabia Yücel arasında muhtelif miktarlarda paylaştırılmıştır. Geriye kalan 6107,790 dekarlık arazi ise köylünün elinde bırakılmıştır 12. Bu karardan sonra köy halkının uzun yıllar devam edecek olan toprak mücadelesi de başlamıştır. Öncelikli olarak karar temyize götürülmüş, temyizden bir sonuç alınamayınca devlet kurumlarına dilekçeler yazılmak suretiyle köyün içerisinde bulunduğu ekonomik problemler anlatılmaya çalışılmış durumun çözüme bağlanması talep edilmiştir. Bu kapsamda ilk olarak 24.11.1972 de Karaman 70 nolu Toprak Dağıtım Komisyonuna 9 KBBTDA,BD, 1964 Yılı Tablendikatifi. 10 KBBTDA,BD, Bozkır İlçesi Sarıoğlan (Belören) Köyü nde Mahkeme Kararı İle Toprakları Geri Alınan Ailelere Ait Liste. 11 KBBTDA,BD, 956/76 Temyiz Mahkemesi I. Hukuk Dairesi Kararı 12 KBBTDA,BD, Bozkır İlçesi Sarıoğlan (Belören) Köyü nde Mahkeme Kararı İle Toprakları Geri Alınan Ailelere Ait Liste.
466 BELÖREN KÖYÜ NDE ÇİFTÇİYİ TOPRAKLANDIRMA UYGULAMALARI VE KARŞILAŞILAN verilmek üzere köydeki ekonomik değer tespit edilmiş ve tutanak altına alınmıştır. Buna göre; Hane Sayısı 108 Aile Sayısı 170 Tablo1. 1972 yılı Belören Köyü Hane ve Aile Sayısı 13 Köydeki Hayvan Varlığı Adet At 75 İnek 280 Öküz 60 Koyun ve Keçi 1200 Merkep 108 Tablo 2. 1972 yılı Belören Köyü Hayvan Varlığı 14 Belören köyünde ailelerin sahip olduğu hayvan varlığı dikkate alındığında köyün ekonomik durumunun dilekçelerde de belirtilmiş olduğu şekliyle iyi olmadığı görülmektedir. Hayvan sayısının yetersizliğinin yanı sıra küçükbaş hayvan sayısından arazinin dağlık olup ekime elverişli olmadığı anlaşılmaktadır. Dağıtılan arazilerin geri alınması ise bu ekonomik durumu daha da kötüleştirmiştir. Bu bilgiler Belören köyünün sosyo-ekonomik durumunu ve dağıtılan toprakların geri alınması sonrasında neden bu denli bir mücadelenin içerisine girilmiş olduğunu da açıklamaktadır. 1974 tarihli bir başka dilekçe örneğinde Belören köylüsünün toprak problemine daha yetkili bir ağızdan çözüm bulunmaya çalışıldığı anlaşılmaktadır. Konya valisi tarafından yazılmış olan dilekçede Bozkır Asliye Hukuk Mahkemesi tarafından dağıtılan toprakların iptaline ilişkin kararın neden olduğu problemler sıralanarak hak sahiplerinin mağduriyetlerinin giderilmesine ilişkin görüşler rapor niteliğinde Köy İşleri ve Kooperatifler Başkanlığına iletilmiştir 15. 13 KBBTDA,BD, Karaman 70 Nolu Toprak Komisyonuna Verilen Belören Çiftçi Ailesi İle Hayvan Varlığını Gösterir Liste. 14 KBBTDA,BD, Aynı Liste. 15 KBBTDA,BD, 70-5/85-74.
BELÖREN KÖYÜ NDE ÇİFTÇİYİ TOPRAKLANDIRMA UYGULAMALARI VE KARŞILAŞILAN 467 Köylülerin yazmış oldukları dilekçelerden anlaşıldığı kadarıyla toprakların eski sahiplerine dağıtımını müteakip ortaya çıkan temel problemler ise şunlardır: Eski toprak sahiplerinden Naciye Özsoy ve kızı Neriman Odabaşı, Konya da ikamet ettiklerinden dolayı, mahkeme kararı ile geri aldıkları topraklarını, satma ve kiralama yolu ile değerlendirmeyi tercih etmişlerdir. Ancak toprakları kendi köy ahalisine değil komşu köylülere satmış ya da kiralamışlardır. Köy ahalisi, 1928 yılında Naciye Özsoy un eşinin Belören köylülerince öldürülmesi ve bu nedenle Naciye Özsoy un kendilerinden intikam almak için bu şekilde davrandığını düşünmektedirler. Arazinin başka köylülere satılması sonucu köyün arazisinin neredeyse tamamı diğer köylülerinin eline geçmiştir. Hatta köyde mevcut olan bazı evler de bu arazi sınırları içerisinde kalmıştır. Elde arazi kalmadığından köylüye ait hayvanlar da yayılıma çıkamamış ve böylelikle hayvancılık faaliyeti de durmuştur. Köy halkının gerek ekonomik geçim kaynaklarının ortadan kalkması gerekse komşu köylerle yaşadığı olumsuzluklar köy halkını göç etmek gibi radikal bir karar almaya itmiştir. Köy halkı öncelikle geçim kaynağı yok edildiğinden Konya merkez ya da kazalarında belirli araziler üzerinde topraklandırılmayı, bu olmadığı takdirde ise devletin uygun göreceği bir yere yerleştirilmelerini talep etmişlerdir 16. Dağıtımı 1505 sayılı kanuna göre yapılmış olan bu toprakların mahkeme kararı ile geri alınması karşısında topraksız kalan köylüler bir araya gelerek Başbakanlık makamına bir dilekçe yazmıştır. Bu dilekçede dağıtımın 4753 sayılı kanuna göre yapıldığına vurgu yapılarak kendilerine dağıtılan toprakların zaman zaman ellerinden alındığını halen bazı davaların sürdüğünü belirtmişlerdir. Dilekçelerinde ayrıca toprak meselesinden dolayı mağdur olan köylülerin üç gruba ayrıldığını belirterek kendilerine hazineden arazi verilmesi ya da başka bir bölgeye iskân edilmelerini talep etmişlerdir 17. Köy İhtiyar Heyeti de aynı hususta bir dilekçe ile köylünün perişan bir halde olduğu, geçimini sağlayabileceği bir zanaata da sahip olmaması hasebiyle dertlerine çözüm bulunması konusunda ümitvar olduklarını belirtmiştir. Köy Hizmetlerine verilen bir başka dilekçe ile de aynı problem dile getirilerek iskân konusunda Ege bölgesine gönderilmeleri talep edilmiştir 18. Köy ahalisinin Ege bölgesine göç isteğinde Konya ve 16 KBBTDA,BD, 811/6206, Ek 1. 17 KBBTDA,BD, 5527-40391, (Başbakanlık Yüksek Makamına Dilekçe). 18 KBBTDA,BD, 16-628.
468 BELÖREN KÖYÜ NDE ÇİFTÇİYİ TOPRAKLANDIRMA UYGULAMALARI VE KARŞILAŞILAN çevresinden özellikle Aydın ve İzmir civarına yönelik mevsimlik göç hareketlerinin etkisi olabilir 19. Köylünün bu konuda Başbakanlık makamına yazmış olduğu dilekçeleri ile göç etüt çalışmaları başlatılmıştır. Başbakanlık cevabında, köy halkının geçimini temin edecek başka bir yere iskân edilerek topraklandırılmaları yönündeki isteklerinin Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığının sorumluluk sahasına girdiği bakanlığın ilgili kanunlar çerçevesinde yapacağı araştırmaların olumlu sonuç vermesi hâlinde meselenin yıllık çalışma programına dâhil edileceği belirtilmiştir. Yapılan yazışmalarda köyün 6831 sayılı Orman Kanunu nun 13/A ve 13/B maddeleri kapsamına girip girmediği soruşturulmuş ve köyün bu kanunun 13/A kapsamına girdiği, geçim sıkıntısı yaşandığı ve uygun bir yere nakledilmesi Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından uygun görülmüştür 20. Bu karar üzerine köyde gerek topraklandırma gerekse nakil işlemleri için etüt çalışmaları başlamıştır. Topraklandırma çalışmaları 1617 sayılı Ön Tedbirler Kanunu nun 8. maddesi ile ülke çapında toprak dağıtımı sona erdiğinden gerçekleşmemiş ve köyün nakledilmesi için inceleme yapılmıştır. Köyün naklinin 2510 sayılı kanunun Ek 1 ve Ek 2 maddesine göre yapılması konusunda karar alınmıştır. Köy Hizmetleri İl Müdürlüğüne bağlı bir harita mühendisi ve bir de topograf etüt için Belören köyüne gönderilmiş, köy halkına durum anlatılarak Belören köyünün 2510 sayılı iskân kanununun Ek 1 Maddesine girmediği Ek 2 maddesine göre işlem yapılması gerektiği belirtilmiş fakat köylülerin Ek 2 Maddesine göre göçe tabi olmak istememeleri neticesinde problem çözüme kavuşturulamamıştır 21. 19 Tahsin Koçyiğit, Zekeriya Gündoğdu, Turgut Mazlum, Aydıncılar I. Ulusal Doğanhisar ve Çevresi Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu, Ed. Muhittin Tuş, Kenan Peker, Yunus Tarı, 5-7 Ekim 2012. S. 189-196. 20 KBBTDA,BD, 8265/861; KBBTDA,BD,742/7436. 21 KBBTDA,BD,8265-861,Tutanak, Bahsi geçen 2510 sayılı kanunun Ek 1 maddesine göre iskân edilecek olan köylüler için yapılacak barınma yerlerinde kullanılacak malzeme ithali sürecinde köylüler bütün vergilerden muaf olacaktır. Ek 2 maddesinde ise; iskân edilenler bu vergilerden muaf edilmemesi ve nakliye masraflarının yarısının iskân edilenler tarafından karşılanması hükmü yer almaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. https://www.csb.gov.tr/turkce/index.php?sayfa=sayfa&tur=mevzuat&id=12 (19.05.2016)
BELÖREN KÖYÜ NDE ÇİFTÇİYİ TOPRAKLANDIRMA UYGULAMALARI VE KARŞILAŞILAN SONUÇ Türkiye Cumhuriyeti nin önemli ekonomik problemlerinden olan toprağın daha verimli işlenmesi meselesi çeşitli hükümetlerin gündemini oluşturmuştur. Ancak gerek hazırlanan kanunlar gerekse de uygulamadan kaynaklanan problemler nedeniyle toprak üzerine yapılan çalışmalardan istenen sonuç elde edilememiştir. Belören Köyü nde de toprak dağıtımına ilişkin uygulamadan kaynaklanan problemler hem köylünün hem de bazı kamu kurum ve kuruluşlarının gündemini uzun yıllar meşgul etmiştir. Köylünün toprak ihtiyacına 1505 sayılı kanun ile çözüm bulunmaya çalışılmış fakat kamulaştırma esnasında toprak sahiplerine bedel ödenmemiş olması ilerleyen yıllarda bu işlemin mahkeme kararıyla iptaline neden olmuştur. Mahkemenin iptal kararından sonra ortaya çıkan mağduriyet köylüyü çözüm bulmak adına resmî kurumlar nezdinde girişimde bulunmaya sevk etmiştir. Ancak yapılan yazışmalar ve istekler sonuçsuz kalmış, problemler mevcudiyetini korumuştur. Köylünün temel geçim kaynağı durumundaki toprak dağıtım uygulamaları ekonomik sorunlara çözüm bulamadığı gibi var olan ekonomik problemler sosyal bir meseleye dönüşerek köylünün göç etmesi meselesini gündeme getirmiştir. Bu girişimi de sonuçsuz kalan köy halkı hâlen bu problemin çözümünü beklemektedir. 469
470 BELÖREN KÖYÜ NDE ÇİFTÇİYİ TOPRAKLANDIRMA UYGULAMALARI VE KARŞILAŞILAN KAYNAKÇA Arşiv Kaynakları Konya Büyükşehir Belediyesi Tarım Daire Başkanlığı Arşivi, Bozkır Dosyası, 811/5166; 62470. (KBBTDA,BD). KBBTDA,BD, 16-628. KBBTDA,BD, 1964 Yılı Tablendikatifi. KBBTDA,BD, 5527-40391, (Başbakanlık Yüksek Makamına Dilekçe). KBBTDA,BD, 70-5/85-74. KBBTDA,BD, 811/5155. KBBTDA,BD, 811/6206, Ek 1. KBBTDA,BD, 8265/861; KBBTDA,BD,742/7436. KBBTDA,BD, 956/76 Temyiz Mahkemesi I. Hukuk Dairesi Kararı. KBBTDA,BD, Bozkır İlçesi Sarıoğlan (Belören) Köyü nde Mahkeme Kararı İle Toprakları Geri Alınan Ailelere Ait Liste. KBBTDA,BD, Karaman 70 Nolu Toprak Komisyonuna Verilen Belören Çiftçi Ailesi İle Hayvan Varlığını Gösterir Liste. KBBTDA,BD,8265-861,Tutanak. Araştırma Eserler KEYDER Çağlar- Şevket Pamuk, 1945 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu Üzerine Tezler, YAPIT, S.8 Aralık-Ocak 1984, s. 52-63. KOÇYİĞİT Tahsin, Zekeriya Gündoğdu, Turgut Mazlum, Aydıncılar I. Ulusal Doğanhisar ve Çevresi Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu, Ed. Muhittin Tuş, Kenan Peker, Yunus Tarı, 5-7 Ekim 2012, s.189-196. KÖPRÜLÜ Bülent, Çiftçiyi Topraklandırma Kanununun İhtiva Ettiği Hükümler ve Bunların Memleketin Toprak ve Ziraat Reformunun Tahakkukunda Oynadığı Roller İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. 18, S. 3-4 (1952), s. 782-819. TARAKLI Duran, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Uygulama Sonuçları, Güney Doğu Anadolu Bölgesindeki Uygulama ve Örnekleme Sonuçlarıyla, Kalite Matbaası, Ankara 1976. Web https://www.csb.gov.tr/turkce/index.php?sayfa=sayfa&tur=mevzuat&id=12(19.05.2016)