Eşref Atabey. 2015. Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. AFYONKARAHİSAR İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Afyonkarahisar ili Türkiye akarsu havzalarına göre Afyonkarahisar Suları Havzası (11 nolu havza) içinde kalmaktadır. Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita YER ÜSTÜ SU KAYNAKLARI Akarsular Afyonkarahisar ilinin başlıca akarsuları; Akarçay, Kufi, Kali, Menderes, Sakarya, Katır, Erkmen, Bayat, Ellez Çaylarıdır. Akarçay: Ahır dağının kuzey eteklerinden doğarak Eber gölüne dökülür. Kufi Çayı: Büyük Menderes in kolu olan bu çay, Kumalar eteğinden doğar. Suyu çeşitli sıcak su kaynaklarıyla çoğalarak büyür. Kali Çayı: Kocatepe ve çevresindeki dağlardan doğarak Eber Gölü ne dökülür. Debisi 1,67 m 3 /s dir. Menderes Çayı: Kufi Çayı ile Dinar Suçıkan ın birleşmesinden doğan bir akarsudur. Sakarya Çayı: Emir ve Beydağları ndan gelen sel ve yağmur sularıyla beslenir. 1
Debileri verilen diğer akarsular şunlardır: Karadirek Çayı debisi 0,94 m 3 /s, Çevrepınar-Gömü Deresi debisi 0,413 m 3 /s, Serban-Taşkesik Deresi debisi 0,1 m 3 /s, Karakuyu-Kumular Çayı debisi 0,25 m 3 /s, Haydarlı-Avşarlı Çayı debisi 0,24 m 3 /s, Kızılca-Kestel Deresi debisi 0,39 m 3 /s, Ortaköy-Adıyan Suyu debisi 1,84 m 3 /s, Balmahmut-Nacak Deresi debisi 1,43 m 3 /s, Cankurtaran-Engelli Deresi debisi 0,41 m 3 /s, Köprülü-Araplı Deresi debisi 2,12 m 3 /s, Çay-Çay Deresi debisi 0,68 m 3 /s, Özburun-Değirmen Deresi debisi 0,116 m 3 /s. Barajlar Afyonkarahisar ilinde Selevir, Seyitler, Örenler, Akdeğirmen Barajları ile Dinar- II HES bulunmaktadır. Selevir Barajı: Çay ilçesi Gali Çayı üzerindedir. Sulama amaçlı olup, 1964 yılında hizmete açılmıştır. Gövde hacmi 0,65 hm 3, sulama alanı 9 192 ha dır Seyitler Barajı: Merkez ilçesi Seyitler Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı olup, 1964 yılında hizmete açılmıştır Gövde hacmi 0,65 hm 3, sulama alanı 3222 ha dır Örenler Barajı: Sandıklı ilçesi Karadirek Çayı üzerindedir. Sulama amaçlı olup, 1993 yılında hizmete açılmıştır. Gövde hacmi 0,61 hm 3, sulama alanı 3874 ha dır Akdeğirmen Barajı: Merkez ilçesi Nacak Çayı üzerindedir. İçme suyu amaçlı olup, 2009 yılında hizmete açılmıştır. Gövde hacmi 1,2 hm 3 tür Dinar II HES: Dinar ilçesi Karakuyu Depolaması üzerindedir. Kurulu gücü 3 MW, toplam enerji 16,26 GWh /yıldır Göller Afyonkarahisar ilinde Eber, Akşehir, Karamık ve Acıgöl gölleri bulunmakta olup, Eber ve Karamık Gölleri sulama amaçlı kullanılırken Acıgöl ve Akşehir gölleri turizm amaçlı kullanılmaktadır (DSİ, 2012). Göletler Yeşilçat Göleti: Dinar ilçesi Katır Çayı üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 0,540 hm 3, sulama alanı 142 ha olup, 1993 yılında hizmete açılmıştır 2
Bayat Göleti: Bayat ilçesi Bayat Çayı üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 1,76 hm 3, sulama alanı 211 ha olup, 1992 yılında hizmete açılmıştır Erkmen Göleti: Merkez ilçesi Erkmen Çayı üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 0,183 hm 3, sulama alanı 66 ha olup, 1992 yılında hizmete açılmıştır Kayabelen Göleti: Şuhut ilçesi Ellez Çayı üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 2,45 hm 3, sulama alanı 360 ha olup, 1992 yılında hizmete açılmıştır Tınaztepe Göleti: Sincanlı Koru Dere üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 1,6 hm 3, sulama alanı 523 ha olup, 1991 yılında hizmete açılmıştır Serban Göleti: Sincanlı Serban Çayı üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 3,35 hm 3, sulama alanı 922 ha olup, 1995 yılında hizmete açılmıştır Pınarlı Göleti: Dinar ilçesi Güllüp Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 0,740 hm 3, sulama alanı 219 ha olup, 1995 yılında hizmete açılmıştır Kırka Göleti: Sincanlı Değirmendere üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 2,075 hm 3, sulama alanı 528 ha olup, 1997 yılında hizmete açılmıştır Taşoluk Göleti: Sincanlı Kepez Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 1,01 hm 3, sulama alanı 385 ha olup, 1998 yılında hizmete açılmıştır Karacaören Göleti: Sandıklı ilçesi Karacaören Deresi nden derivasyonla alınmaktadır. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 1,130 hm 3, sulama alanı 363 ha olup, 1999 yılında hizmete açılmıştır Üçlerkayası Göleti: İhsaniye Balıklı Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 0,865 hm 3, sulama alanı 206 ha olup, 2005 yılında hizmete açılmıştır Ağzıkara Göleti: Şuhut ilçesi Bağlar Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 1,200 hm 3, sulama alanı 245 ha olup, 2006 yılında hizmete açılmıştır Ayazini Göleti: İhsaniye Ayazini Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 1,320 hm 3, sulama alanı 133 ha olup, 2007 yılında hizmete açılmıştır Seydiler Göleti: İscehisar ilçesi Kabız Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 1,340 hm 3, sulama alanı 95 ha olup, 2008 yılında hizmete açılmıştır. 3
Özburun Göleti: Bolvadin ilçesi Değirmenderesi üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 1,690 hm 3, sulama alanı 625 ha olup, 2009 yılında hizmete açılmıştır Ortapınar Göleti: Şuhut ilçesi Sinir Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 1,270 hm 3, sulama alanı 312 ha olup, 2010 yılında hizmete açılmıştır Kuruçay Göleti: Sinanpaşa Kocadere üzerindedir. Sulama amaçlı, depolanma hacmi 1,840 hm 3, sulama alanı 681 ha olup, 2011 yılında hizmete açılmıştır Ayrıca Sinanpaşa da Nuh ve Ahmetpaşa Göletleri ile Şuhut ilçesinde Akyuva Göleti bulunmaktadır. Afyonkarahisar ilinde bulunan bazı sulama göletlerinin göl hacmi ve çekilen su miktarları Çizelge de verilmiştir. YER ALTI SUYU KAYNAKLARI VE POTANSİYELİ Afyonkarahisar ilinin Bolvodin, Çay, Emirdağ, Yarıkkaya-B.Tuğluk-Yeniköy, Şuhut, Büyük Sincanlı, Sandıklı, Çöl, Dombay Ovaları ile Acıgöl Havzası (haritada gri renkte görülmektedir) taneli ortam akiferleridir. Bu ovalar Kuvaterner yaşında çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı ve çamurtaşından oluşur. Genellikle yer altı suyu kuyulardan sağlanır. Yüzey kirlenmesine açıktır. Haritada mavi, yeşil, kahverengi alanlar erimesiz ve erimeli çatlaklı kaya ortam akkiferleridir. Bu alanlar magmatik, metamorfik ve sedimanter kayalardır. İlin büyük kısmını kaplayan sarı, turuncu, pembe alanlar genellikle volkanik kayaçların egemen olduğu, bunun yanında sedimanter kayaların da bulunduğu kaya ortam akiferleridir. Kaya ortam akiferlerinde yer altı suyu kaynaklar şeklinde yüzeye çıkabilmektedir. Afyonkarahisar il hudutları içinde kalan ovaların, geçmiş yıllarda yapılan yapılan çalışmalar sonuçlarına göre yer altı suyu İşletme Rezervi 312,9 x 10 6 m 3 /yıldır. Afyon il hudutlarındaki ovalarda 177 adet sulama kooperatifi, 1058 adet işletme sondaj kuyusu ile 35740 ha net, 42245 ha brüt arazi yer altından sulanmaktadır (Afyonkarahisar İl Çevre Durum Raporu, 2013). YAS işletme rezervlerinin ovalara göre dağılımı şöyledir: Bolvodin Ovası: 92,0x10 6 /yıl, Çay Ovası: 28,0x10 6 /yıl, Emirdağ Ovası: 51,0x10 6 /yıl, Yarıkkaya-B.Tuğluk-Yeniköy Ovaları: 45,0x10 6 /yıl, Şuhut Ovası: 9,4 x10 6 /yıl, Büyük Sincanlı Ovası: 9,5x10 6 /yıl, Sandıklı Ovası: 28,5 x10 6 /yıl, Çöl Ovası: 15x10 6 /yıl, Dombay Ovası: 13,5x10 6 /yıl, Acıgöl Havzası: 18,5x10 6 /yıl. 4
SU KALİTESİ Afyonkarahisar ili jeoloji haritası (MTA, 2009). Afyonkarahisar ilinde, şehir merkezi ile Bayat, Bolvadin, Çay, Dinar, Emirdağ, İscehisar, Sandıklı, Sultandağı, Şuhut ilçeleri ile Seydiler köyü içme suyu analiz değerleri ve Kızılören ilçesi içme suyu yerinde ölçüm değerleri verilmiştir. Analiz değerlerine göre, Afyonkarahisar şehir merkezi içme suyu, kalsiyum magnezyum bikarbonatlıdır. Bayat ilçesi içme suyunun elektriksel iletkenliği 697 µs/cm ve kalsiyum magnezyum bikarbonatlı sülfatlı olup, 20 µg/l değerde limitin üstünde (sınır 10 µg/l) arsenik içerir. Bolvadin içme suyunun elektriksel iletkenliği 792 µs/cm ve kalsiyum magnezyum bikarbonatlı sülfatlı olup, nitrat değeri 50,1 mg/l ile limitin üstündedir. Çay ve Dinar ilçeleri içme suyu kalsiyum magnezyum bikarbonatlı, Emirdağ ilçesi içme suyu ise kalsiyum magnezyum bikarbonatlı sudur. İscehisar içme suyu, kalsiyum sodyum bikarbonatlı olup, 30 µg/l arsenik içerir. Sandıklı içme suyu, kalsiyum magnezyum bikarbonatlıdır ve 10 µg/l arsenik mevcuttur. Seydiler köyü içme suyu, kalsiyum sodyum bikarbonatlı olup, 30 µg/l arsenik saptanmıştır. Sultandağı içme suyunun elektriksel iletkenliği 651 µs/cm, nötr karakterde ve kalsiyum magnezyum bikarbonatlı sudur. Şuhut suyu, kalsiyum magnezyum bikarbonatlı ve 10 µg/l arsenik içerir. 5
Afyonkarahisar ili ve ilçeleri içme suyu yerinde ölçüm değerleri (parametre değerleri mg/l dir) (değerleri 22 Mayıs 2009 yılına aittir). Afyon- Karahis ar ph Eİ o C NaCl Toplam sertlik Kalıcı sertlik 6 K Na Ca Mg SiO 2 HCO 3 Merkez 7,5 382 17,7 0,170 11,1 2,0 2,69 6,19 63,8 9,63 21,6 198 Bayat 7,3 697 16,8 0,316 20,8 4,5 4,08 11,6 103 27,8 37,4 356 Bolvadin 7,2 792 17 0,363 20,6 5,3 3,55 24,3 103 26,6 26,8 333 Çay 7,5 417 16,7 0,194 12,2 1,8 4,36 43,2 26,7 7,9 226 Dinar 7,2 344 16 0,148 10,0 0,4 2,58 54,2 10,5 7,7 209 Emirdağ 7,1 473 16,5 0,216 14,2 2,8 3,53 7,36 89,9 7,25 39,7 249 İscehisar 7,0 411 19,7 0,184 7,3 0,0 5,03 34,6 34,8 10,5 78,5 232 Sandıklı 7,3 426 26 0,187 10,7 4,2 6,37 19,6 54,7 13,1 82 141 Sultandağı 7,1 651 19 0,193 20,1 4,5 7,14 108 21,4 27,2 339 Şuhut 7,5 398 20 0,163 11,3 1,7 4,68 11,1 61,4 12,0 63 209 Kızılören 7,6 398 19 0,193 Seydiler köyü 7,0 604 17 0,278 11,2 0,0 9,48 55,9 44,8 21,5 79,9 361 Cl SO 4 NO İ B F As(µg/l) Zn Sr Ba Fe Pb Li 3 Merkez 7,35 27,3 0,79 0,13 0,31 0,09 Bayat 12,0 83,3 2,6 0 0,32 0,1 20 0,97 0,74 0,09 Bolvadin 43,1 58,1 1,28 0,26 0,88 0,17 Çay 2,22 41,3 1,22 0,19 0,05 0,17 0,09 Dinar 3,21 3,60 8,6 1,64 0,2 0,20 Emirdağ 6,43 8,40 39, 3 0,22 0,1 0,27 0,43 0,23 0,05 İscehisar 9,44 10,7 9,5 0 0,33 0,2 0,61 30 0,30 0,16
Sandıklı 15,0 69,0 24 0,94 0,1 0,3 10 0,58 0,05 Sultandağı 16,7 47,6 24, 1 0,29 0,08 0,29 Şuhut 10,5 14,2 17 0,34 0,1 0,3 10 0,32 0,18 Kızılören 1,42 Seydiler köyü 10,8 9,64 12, 9 0,54 0,40 0,58 30 0,24 0,48 0,22 ph: Asitlik, Eİ: Elektrik iletkenlik (µs/cm), NaCl: Tuzluluk, 0 C: Sıcaklık. Toplam ve kalıcı sertlik parametre değeri 0 A. 7
Jeoloji haritasında sarı ve açık sarı ile gösterilen alanlar Miyosen-Pliyosen yaşındaki göl istifleridir. Bu kaya birimleri yer yer linyit kömür oluşumlarını bünyelerinde barındırmaktadır. Dumlupınar ilçesi Karacaören, Çingeneçeşme, Karaköse, Oturak, Hamamboğaz, Hatipler, Aldere, Elvanpaşa ve Çorum da, Bolvadin ilçesi Karabağ da, Emirdağ ilçesi Macaklı da, Çay ilçesi İsalı da, Dinar ilçesi Başmakçı ve Hırkaköy de, Sincanlı Akharım da, Sandıklı ilçesi Akça, Karkın ve Kazanpınar da linyit kömürü sahaları bulunmaktadır (MTA, 2010). Bazı sahalardaki kömürlerde örneğin; Şuhut ilçesi İsalı linyit kömüründe 92,7 ppm arsenik saptanmıştır (Tuncalı ve diğerleri, 2002). Bu sahalar çevresinde ve Miyosen kaya biriminde içme suyu temin amaçlı açılmış ya da açılacak içme suyu amaçlı su kuyuları, kömürlü seviyelere ulaştığı ya da kestiğinde, kurak mevsimlerde, su seviyelerinin düşmesine bağlı olarak daha fazla olmak üzere sularda arsenik konsantrasyonları artabilecektir. Şekil de haritada sarı alanlarda açılacak içme suyu amaçlı kuyu suları Balkan Endemik Nefropatisi riski yönüyle dikkat edilmeli ve gerekli önlemler alınmalıdır. Şekil 58 de haritada sarı renkte gösterilen gölsel kaya birimlerindeki yer altı suları genelde sülfatlı, klorürlü, elektrik iletkenliği ve tuzluluğu yüksek olabilir. Volkanik kayaçlardan beslenen kaynak ve kuyu suları arsenik bakımından zengin olmaktadır. Ayrıca, Ömer-Gecek-Kızık-Uyuz da, Gazlıgöl de, Çay Heybeli de ve Sandıklı da sıcak su (jeotermal) kaynakları bulunmaktadır (Şekil 50B). Bünyesinde sınırı aştığında, sağlık için istenmeyen arsenik, bor ve florürün yer altı sularını kirletmemesi için, sıcak suların alıcı nehir, çay, derelere karışmaları önlenmelidir. Afyonkarahisar ili geneline bakıldığında kullanılan su kaynakları yer altı suları ve kaynak sularıdır. İlde yaşayan nüfusun büyük bir çoğunluğu (% 85) içme ve kullanma suyunu yeraltı sularından sağlarken kalan kesim ise (% 15) kaynak suları ve yer altı sularından sağlamaktadır. Merkez ilçenin ilerleyen yıllardaki içme suyu ihtiyacını karşılamak için Akarçay üzerinde Akdeğirmen Barajı inşaat edilmiş ve yapılan içme suyu arıtma tesisi ile Merkez ilçenin içme suyu sorunu çözülmüştür (Afyonkarahisar Çevre Durum Raporu, 2013). İlin içme kullanma su ihtiyacı 17 Adet derin kuyu, Akdeğirmen Barajı (% 21) ve Kadınana Kaynak suyundan (% 79) sağlanmaktadır. 8
Miyosen-Pliyosen yaşında gölsel kaya birimleri ile kömür sahaları ve sıcak su kaynakları haritası (MTA, 2009). Şehrin su kapasitesi: 741 l/s, Depo kapasitesi: 12.800 m 3, Şebeke uzunluğu yaklaşık olarak: 511 km, Üretilen su miktarı: 14.463.380 m 3, İçme-kullanma suyu şebekesinden hizmet alan nüfus: % 98 İçme suyu arıtma tesisi 500 l/s kapasite ile yapılmıştır. İnşaatı devam eden Yer altı suyu tesisleri ile 68 yerleşim ve ünitede biriminde 6325 ha arazi sulanacaktır. Ayrıca Afyonkarahisar ilindeki yer altı sularında bulunan arsenik arıtımı için (3) ilçe ve (13) belde belediyesine ait içme suları için İçme Suyu Arsenik Arıtma Tesisleri yapılmıştır (Afyonkarahisar Çevre Durum Raporu, 2013). 9
Değinilen belgeler Afyonkarahisar İl Çevre Durum Raporu. 2013. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Afyonkarahisar Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. Atabey, E. 2015.(bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi DSİ. 2012. DSİ Genel Müdürlügü Faaliyet Raporu. Finkelman, R. B., Skinner, H. C. W., Plumlee, G. S. ve Bunnell, J. E., 2001. Medical Geology. Geotimes, 20-23. http://www2.dsi.gov.tr/bolge/dsi18/afyon.htm MTA. 2009. Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: 975-605-4075-32-4. Ankara. MTA. 2010. Türkiye Linyit Envanteri. Envanter Serisi-202, ISBN: 975-605-4075-76-8. Ankara. Tuncalı, E., Çiftçi, B., Yavuz, N., Topak, S., Köker, A., Gencer, Z., Ayçık, H. ve Şahin, N., 2002. Türkiye Tersiyer kömürlerinin kimyasal ve teknolojik özellikleri, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü yayınları, 401s. Ankara. www.esrefatabey.com.tr 10