COĞRAFİ İŞARET OLARAK ANTEP FISTIĞININ MENŞE ADININ KORUNMASI

COĞRAFİ İŞARET OLARAK ANTEP FISTIĞININ MENŞE ADININ KORUNMASI Kürşad ALBAYRAK 1 Mevhibe ALBAYRAK 2 Kemalettin TAŞDAN 3 kursad.albayrak@tarim.gov.tr albayrak@agri.ankara.edu.tr ktasdan@gmail.com 1 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı 2 Ankara Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölümü 3 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü ÖZET Antep fıstığı en önemli sert kabuklu meyvelerden birisidir. Çerez olarak tüketilebilmesinin yanı sıra tatlı ve şekerli ürünler başta olmak üzere gıda sanayinin hammaddesi olarak oldukça önemlidir. Antep fıstığı 40 ilde yetiştirilirken, en önemli üretici iller Gaziantep, Şanlıurfa ve Siirt tir. Antep fıstığı dünyada ve ülkemizde yetişen diğer fıstık çeşitlerinden, kalitesi ve ünü bakımından farklılık göstermesi ile tanınmıştır. Bu özellikleri ile Antep fıstığına, Gaziantep Ticaret Odası tarafından Menşe olarak Coğrafi İşaret alınmıştır. Antep fıstığı üretimi incelendiğinde menşe yöresi dışında da üretildiği ve coğrafi işaretinde bahsi geçen menşe şartlarına uyulmadığı görülmektedir. Ayrıca, üretim ve pazarlama aşamalarında, izlenebilirliğin olmaması ve denetimin yetersizliğinin coğrafi işaretin koruma etkisini zayıflattığı söylenebilir. Bu çalışmada, Antep fıstığı örneği ile coğrafi işaretin önemi, koruma etkisi, denetimi ve izlenebilirliği ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Antep fıstığı, coğrafi işaret, menşe adı, koruma, denetim, izlenebilirlik PROTECTION OF GEOGRAPHICAL INDICATION OF ORIGIN NAME OF ANTEP PISTACHIO ABSTRACT Antep pistachio is one of the most important hard shell fruit. In addition to the fact that is consumed as a snack, can be used as raw material for the sweets and the other sugary products in food industry. While Antep pistachio grown in 40 provinces, most important producer provinces are Gaziantep, Şanlıurfa, Adıyaman and Siirt. Antep pistachio is different from other nut varieties grown in our country and the world with it s quality and reputation. With these features, Geographical Indication was taken by the Gaziantep Chamber of Commerce as Origin for Antep pistachio. The production of pistachio examined seen that produced outside the region of origin and geographical indications of origin are not complied with the conditions mentioned. In 1839

addition, on the production and marketing stages, lack of control and lack of traceability can be argued that it weakened the impact of the protection of Geographical Indications. In this study, with Antep pistachio example, geographical indications' importance, protection effect, control and traceability is discussed. Keywords: Pistachios, geographical indication, name of origin, protection, control, traceability 1. GİRİŞ Sert kabuklu meyvelerin en önemlilerinden biri olan Antep fıstığının kökeni Batı-Orta Asya ve Suriye den Afganistan a kadar olan bölgeleri kapsamaktadır. Antep fıstığı (Pistacia vera L.), ticari değeri yüksek bir üründür (Yavuz, 2011:1). Türkiye de Gaziantep, Şanlıurfa ve Siirt başta olmak üzere, 51 ilde yetiştirilmektedir. Türkiye de yetiştiriciliği yapılan başlıca çeşitler; Uzun, Kırmızı, Siirt, Halebi ve Ohadi olup, diğerleri de Keten Gömleği, Beyaz Ben, Değirmi, Çakmak, Sultani, Vahidi, Mümtaz, Sefidi ve Hacı Şerifi dir (Anonim, 2015a:2). Antep fıstığı, lezzetli ve besin elementlerince oldukça zengin bir meyvedir. Protein ve diğer elementlerce zengin oluşu, Antep fıstığını daha cazip hale getirmektedir. 100 gram Antep fıstığı sıfır kolesterol içermektedir. Ayrıca 100 gramında; 500 mg fosfor, 1020 mg potasyum, 136 mg kalsiyum, 158mg magnezyum, 5mg E vitamini, 7 mg C vitamini bulunmaktadır (Yavuz, 2011:1). Antep fıstığı çerez ve şekerli ürünler sanayisinde hammadde olarak kullanılmaktadır. Geleneksel gıdalar; sık sık tüketilen ya da bir kutlama ve/veya dönemle ilgili, bir nesilden diğerine aktarılan, gastronomik mirasa göre özel bir işlemle yapılan, doğal olarak üretilen ve farklılaşan, duyusal özellikleri bilinen ve yerel bir alan/bölge/ülke ile ilgili olan ürünler şeklinde tanımlanmıştır (Albayrak ve ark., 2013). Antep fıstığının geleneksel gıda tanımına uyması, bu nedenle ayırt edici özellik göstermesi onun diğer bölgelerde üretilen/yetiştirilen ürünlerden farklılaşmasına neden olmuş ve isminin kaynağı olan Gaziantep İli Ticaret Odası nın başvurusu ile de coğrafi işaret alınmıştır. Bu çalışmada, menşe adı ile coğrafi işaret almış Antep fıstığının tescilinde yer alan menşe yöreler ile menşe yöresi dışındaki yörelerde yapılan yetiştiriciliği incelenerek ticari kaygıların coğrafi işaretli Antep fıstığı üzerindeki etkileri değerlendirilmiştir. 2. TÜRKİYE DE ANTEP FISTIĞI ÜRETİMİ Türkiye, Antep fıstığının gen merkezlerinden biridir. Antepfıstığı anaçları çoğunlukla Güneydoğu Anadolu da olmak üzere, İç Anadolu ve Doğu Anadolu nun bazı bölümlerinde bulunmaktadır. Antepfıstığı ağacı kışları oldukça soğuk ve yazları da oldukça sıcak olan çok özel iklim koşullarına gereksinim duymaktadır. Bu nedenle, Türkiye de yetiştiricilik için uygun alanlar sınırlıdır. Antepfıstığı üretimi genellikle diğer kültür bitkilerinin yetiştirilmesine elverişli olmayan kıraç, taşlık ve meyilli yerlerde yapılmaktadır. Bu ürünün yetişebilmesi için halen geniş saha ve aşılanmaya uygun yaklaşık 60 milyon adet yabani antepfıstığı bulunmaktadır. Ayrıca yabani antepfıstığı ağaçları arasındaki boşluklara da yaklaşık 52 milyon adet fidan dikilebileceği tespit edilmiştir (Ertürk ve ark., 2015:40). Türkiye, 88.600 ton Antep fıstığı üretimi (TÜİK, 2016) ile dünyada önemli bir üretici ülke olmasına karşın, dünya ticaretindeki payı düşüktür. 2015 yılı itibariyle 40 ilde Antepfıstığı üretimi yapılırken Gaziantep, Şanlıurfa, Adıyaman ve Siirt en büyük üretim 1840

payına sahip illerdir. Özellikle Gaziantep ve Şanlıurfa nın üretim miktarı ile diğer illerin üretim miktarı arasındaki farkın büyüklüğü dikkat çekicidir. Bu iki ilin toplam üretim payı %70 iken, buna Adıyaman ve Siirt de eklendiğinde ilk 4 ilin toplam payı %89 a ulaşmaktadır. Bu da üretimde bu iller lehine çok yüksek oranlı yoğunlaşma olduğunu göstermektedir. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) tarafından, bu illerin dışındaki üretimde kalitenin ve besin değerinin düştüğü, istenilen randıman elde edilemediği için pazar değerinin olumsuz etkilendiği ifade edilmektedir (Anonim, 2015b). Son yıllarda Antep fıstığı talebinde ve fiyatlarında meydana gelen aşırı artış Antep fıstığı yetiştiriciliğine olan ilgiyi arttırmıştır. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) nca yürütülen projeler de buna destek olmuş, Bıttım, Melengiç, Atlantik Sakızı ağaçlarının aşılanarak ya da tohumlarından yetiştirilen fidanlarla üretim alanı genişlemiş ve üretimi arttırılmıştır. Nitekim Ege Bölgesinin özellikle İzmir, Aydın ve Kütahya illerinde de üretime başlanıldığı görülmektedir. Fakat bu bölge üretiminin toplamdaki oranı düşüktür. Toplam Antep fıstığı üretiminin coğrafi işaret tescilinde yer alan menşe yörelerde %98,5 inin, menşe dışı yörelerde ise %1,5 inin üretildiği görülmektedir (Çizelge 1). Yapılan değerlendirmelerde Menşe yöresi dışındaki üretimin, toplam üretim içerisindeki oranı çok düşük düzeyde olmasına rağmen, giderek arttığı da görülmektedir. Özellikle Gaziantepli tüccarların Antep fıstığını dalından toplayıp, kurutup sonra işleme, paketleme ve satış için Gaziantep e götürmeleri İzmir, Karaman, Kütahya, Sivas ve Uşak illerinde yetiştiriciliğin artmasına neden olmaktadır (İHA, 2015). 3. COĞRAFİ İŞARET TESCİLİ VE ANTEP FISTIĞI UYGULAMASI Dünyada Coğrafi İşaret (Cİ) tescili, geleneksel ürünlerin özgün yasalarla koruma altına alınmasını hedeflemektedir. Cİ tescilinde başlıca amaçlar; geleneksel ürünlerin kalitesinin korunması, bilinen özellikte üretiminin sağlanması, üretim yapanların tescilin sağladığı korumadan yararlanmalarının sağlanması, sahte ürünlerin engellenmesi, milli ve kültürel değerlerinin korunmasıdır. Coğrafi İşaretler, tek bir üreticiyi değil, belirli şartlar altında üretim yapan kişilerin tümünü korumaktadır(albayrak, 2014:1-3). Yapılan araştırmalarda bir ürün geleneksel ürün kategorisine girip coğrafi işaret aldığında, piyasa değerinin yaklaşık %20 üstünde bir rakama alıcı bulabildiği belirlenmiştir (TPE, 2015a:6). Bu yönüyle de tescilin özellikle üreticilere önemli katkı sağlayacağı görülmektedir. Türkiye de Coğrafi İşaret; 555 Sayılı Coğrafi İşaret Korunması Hakkında KHK nin 3.maddesinde, belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleriyle kökenin bulunduğu bir yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü gösteren işaret olarak tanımlanmıştır. Coğrafi işaretler menşe adı ve mahreç işareti olarak ikiye ayrılmıştır. Menşe Adı; coğrafi sınırları belirlenmiş bir yöre, alan, bölge, çok özel durumlarda ülkeden kaynaklanan, belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleriyle bu yöre, alan veya bölge ile özdeşleşmiş yöre, alan, bölgeye özgü doğa ve insan faktörlerinden kaynaklanan, üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinin tümüyle bu yöre, alan bölge sınırları içinde üretilen bir ürünü belirtmek için geleneksel olarak kullanılıyorsa geçerlidir. Yani menşe adı, menşe adına konu ürünün tamamı ile tanımlanan yerde üretilmiş olmasını gerektirmektedir.örneğin; Antep fıstığı, Malatya kayısısı gibi (Anonim, 1995a:1). 1841

Çizelge 1. 1997-2014 döneminde Antep fıstığı üretimi (TÜİK, 2016) İller Üretim (Ton) 2015 Yılı 2015 Yılı 1997 2000 2005 2010 2013 2014 2015 Sıralaması Payı (%) 1 Gaziantep 18.389 34.127 20.388 52.558 9.936 17.231 53.109 1 36,9 2 Şanlıurfa 38.940 22.915 18.993 38.925 30.574 21.494 47.848 2 33,2 3 Adıyaman 2.487 4.269 2.900 10.828 8.460 9.704 15.368 3 10,7 4 Siirt 1.685 1.930 2.175 11.128 18.831 15.228 11.221 4 7,8 5 Kilis 165 667 1.171 1.534 3.115 2.349 2.271 5 1,6 6 Kahramanmaraş 2.951 3.918 5.260 4.317 5.245 2.438 2.197 6 1,5 7 Manisa 442 461 1.102 1.109 1.677 2.045 1.825 7 1,3 8 Mardin 577 625 582 762 1.661 1.213 1.659 8 1,2 9 Batman 453 590 556 723 652 692 1.654 9 1,1 10 Diyarbakır 566 754 893 515 1.978 1.511 1.408 10 1,0 11 Mersin 282 623 592 991 1.310 1.232 1.156 12 0,8 12 Çanakkale 499 521 777 757 783 769 694 13 0,5 13 Denizli 137 64 176 586 735 718 403 14 0,3 14 Aydın 581 671 651 412 469 435 384 15 0,3 15 Malatya 32 57 221 225 218 92 198 18 0,1 16 Muğla 109 204 118 180 147 207 172 19 0,1 17 Balıkesir 124 127 103 105 136 119 101 21 0,1 18 Şırnak 35 83 65 39 29 30 43 26 0,0 19 Hakkâri 125 41 52 33 29 27 0,0 20 Tunceli 21 21 19 25 22 22 20 30 0,0 21 Antalya 7 9 19 17 20 20 18 31 0,0 22 Hatay 16 10 9 10 10 10 9 35 0,0 Menşe Yöresi İller Toplamı 68.498 72.646 56.895 125.787 86.060 77.592 141.787 98,5 23 İzmir 704 789 1.391 1.141 1.255 1.281 1.179 11 0,8 24 Karaman 100 616 405 181 351 371 324 16 0,2 25 Sivas 1 223 134 205 17 0,1 26 Kütahya 58 190 569 245 291 252 149 20 0,1 27 Uşak 77 104 97 84 90 88 79 22 0,1 28 Elazığ 88 91 120 73 55 55 78 23 0,1 29 Çorum 57 53 60 63 58 57 52 24 0,0 30 Konya 67 112 196 285 76 44 44 25 0,0 31 Bitlis 84 69 108 28 28 28 26 28 0,0 32 Karabük 26 10 22 29 26 26 21 29 0,0 33 Ankara 47 75 11 11 19 18 15 32 0,0 34 Bursa 27 57 48 14 16 16 14 33 0,0 35 Eskişehir 81 27 26 29 30 20 13 34 0,0 36 Burdur 6 52 14 6 7 7 6 36 0,0 37 Isparta 9 52 12 13 8 8 5 37 0,0 38 Nevşehir 1 4 38 0,0 39 Erzincan 3 2 1 1 1 1 39 0,0 40 Afyon 6 6 8 6 5 2 1 40 0,0 41 Van 2 1 2 42 Kastamonu 2 43 Giresun 2 1 44 Artvin 1 45 Amasya 10 11 46 Tokat 2 1 47 Sinop 2 1 1 48 Adana 4 4 6 49 Kocaeli 1 1 50 Bilecik 6 8 4 51 Bingöl 30 29 Menşe Dışı İller Toplamı 1.442 2.306 3.090 2.209 2.540 2.408 2.216 1,5 Genel Toplam 69.940 74.952 59.985 127.996 88.600 80.000 144.000 100,0 1842

Mahreç İşareti; üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinden en az biri sınırları belirlenmiş bir coğrafi alanda gerçekleşen ürüne verilmektedir. (Anonim, 1995a:1). Örneğin; Afyon sucuğu, Antep baklavası, Çorum Leblebisi gibi. Bunların nitelikleri, kalitesi, ünü ve diğer özellikleri belirli bir coğrafi yere ait doğal hammadde ya da beşeri unsurlara dayalı işlemlerden kaynaklanan özellikleri taşır. Antep fıstığına Gaziantep Ticaret Odası nın başvurusu üzerine,22.04.2000 tarih ve 24028 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 555 sayılı Coğrafi işaretlerin Korunması Hakkındaki KHK nin 12nci maddesi gereğince, bu tarihten geçerli olmak üzere Antep Fıstığı adı ile (Tescil No: 27) Menşe türü coğrafi işaret alınmıştır. Tescil belgesi incelendiğinde, mevcut fıstık çeşitlerinden Gaziantep yöresinde kültüre alınan Pistacia vera L. Anaçları Uzun, Kırmızı, Halebi, Siirt ve Ohadi çeşitleri coğrafi işaretli olarak kabul edilmiştir. Ürünün üretim tekniği, döllenme ve meyve özellikleri bu beş çeşit anaç üzerinden yapılmıştır. Antep fıstığının tescilinde yer alan menşe yöre; Adıyaman, Antalya, Aydın, Balıkesir, Batman, Çanakkale, Denizli, Diyarbakır, Gaziantep, Hakkâri, Hatay, Kahramanmaraş, Kilis, Manisa, Malatya, Mardin, Mersin, Muğla, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak ve Tunceli olmak üzere toplam 22 il belirlenmiştir (TPE, 2015b:1-2). TÜİK istatistiklerine göre ise 2015 itibarıyla bu illere ek olarak üretim yapılan diğer illerle birlikte 40 ilde üretim yapılmaktadır. Ancak bunlar dışında çok düşük üretim miktarına sahip olmaları nedeniyle istatistiklere girmeyen illerin de olduğu ve bunlarla birlikte toplam il sayısının 50 civarında olduğu ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Antep fıstığı üreten işletmelerin hiçbirinde Cİ belgesi bulunmaması ise dikkat çekici bir durumdur ve Gaziantep Ticaret Odası nın henüz belge dağıtımına başlamamış olmasından kaynaklanmaktadır. Menşe iller dışında yapılan üretimle elde edilen fıstığın, ününden yararlanarak Antepfıstığı adını kullanması, ürünün nitelikleri ve menşei konusunda yanlış veya yanıltıcı açıklama veya beyan olarak değerlendirilmektedir. Konuyla ilgili 555 sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkındaki KHK nin 15, 24 ve 25 nci maddelerinde yer alan hükümlerle koruma getirilmiştir. Özellikle Korumanın Kapsamı başlıklı 15 nci madde Coğrafi işaret başvurusu yapma hakkına sahip kişiler ile tescil edilmiş coğrafi işareti kullanım hakkına sahip kişiler tarafından aşağıda sayılanların yapılmasını önleme hakkına sahiptir hükmü ve devamında önlenmesi talep edilebilecek kullanımlar sayılmış, ardından aynı kullanımlar Coğrafi İşaret Hakkına Tecavüz Sayılan Fiiller başlıklı 25 nci madde de tecavüz hali olarak kabul edilmiştir (Gündoğdu, 2006:118-120). Gündoğdu (2006) çalışmasında, söz konusu hükümler birlikte incelendiğinde, coğrafi işaret korumasından yararlanabilecek ve coğrafi işaretlere ilişkin davaları açabilecek kimselerin, sadece başvuru sahibinden ibaret olmadığı, bunun yanı sıra 7 nci madde uyarınca başvuru yapma hakkına sahip olan kimseler ile 17nci madde uyarınca tescilli coğrafi işareti kullanma hakkına sahip olan kimselerin de söz konusu korumadan yararlanabileceğini ve belirtilen davaları açabileceğini belirtmektedir. Görüldüğü gibi, coğrafi işareti tescilini alan ve kullanma hakkına sahip olanlar Antep fıstığının korunması konusunda, Cİ den doğan hakları tecavüze uğradığında hukuki yollara başvurabilmektedir. Hukuk davalarını konu alan 25/b maddesi Coğrafi işaretten doğan hakları tecavüze uğrayan coğrafi işaret hakkı sahibi ifadesi, bu hakkı Gaziantep Ticaret Odası na ve tescilli coğrafi işareti kullanma hakkına sahip olan kimselere vermiştir. Bu durumda Antep fıstığı menşe yöresi dışında yetiştirilen fıstığın sadece tescil edilen adıyla değil, stilinde, tarzında, tipinde, türünde, yöntemiyle, orada üretildiği biçimde veya benzeri diğer açıklama veya terimlerle birlikte kullanılmasına karşı korunmaktadır. Örneğin; Antep fıstığı benzeri, Antep tipi veya Antep türü vb. isimler kullanılamaz. 1843

4. COĞRAFİ İŞARET TESCİLLİ ANTEP FISTIĞINDA DENETİM VE İZLENEBİLİRLİK Coğrafi İşaret tescilli Antep fıstığında üretim ve pazarlama sürecinde denetim izlenebilirliğin sağlanması açısından önem taşımaktadır. Türkiye de Coğrafi İşaret kullanımının ne şekilde denetleneceği 555 SayılıKHK nin Kullanımın Denetimi başlıklı 20 nci maddesinde coğrafi işareti tescil ettiren, söz konusu ürünün üretimi, işlenmesi veya diğer işlemleri ile uğraşan kişilerden oluşan ve yasal kuruluş biçimine bakılmaksızın herhangi bir dernek, birlik veya benzeri örgüt, coğrafi işarete konu olan ürünün üretimi, pazarlanması, tescilli menşe adı veya mahreç işaretinin kullanım biçimi, markalanması, ürün üzerinde belirtilmesi, işaretleme veya etiketleme şekillerini ayrıntılı olarak denetlemek üzere yeterli personel, ekipman ve diğer olanaklara sahip olacak ve söz konusu ürünün üretim durumlarını sürekli kontrol edecektir. Denetim işlemi için konu ile ilgili uzman ve tarafsız kurum veya kuruluşlarla işbirliği yapılabilir şeklinde belirtilmiştir (Anonim, 1995b:8). Yine 555 sayılı KHK nin Uygulama Şeklini Gösterir Yönetmelik in Denetim başlıklı 14 ncü maddesi kullanımın denetimine ilişkin olarak coğrafi işareti tescil ettirenlerin yapacağı/yaptıracağı denetime ait raporlar, her 10 yılda bir Türk Patent Enstitüsü'ne ibraz edilir (Anonim,1995a:5). Türkiye de coğrafi işaretlerin korunmasına ilişkin 555 Sayılı KHK de hem yurtiçi koşullardan kaynaklanan nedenler, hem de AB ye uyum nedeniyle yasal değişiklikler yapılması zorunlu hale gelmiştir. 2009 yılı sonunda TBMM ye sunulan Coğrafi İşaretlerin ve Geleneksel Özellikli Ürün Adlarının Korunması Hakkında Kanun Tasarısı gündeme gelmekle birlikte Tasarı, geçen zaman içerisinde halen yasalaşmamıştır (Anonim, 2013).Yasa tasarısı, AB Kalite Politikası sistemi, Tarım Ürünleri ve Gıda Maddelerinde Mahreç İşaretlerinin Korunması Hakkında 510/2006 (AT) Sayılı 20 Mart 2006 tarihli Konsey Tüzüğü ile Geleneksel Özellikli Ürün Adı Niteliğindeki Tarım Ürünleri ve Gıda Maddeleri Hakkında 509/2006 (AT) Sayılı 20 Mart 2006 tarihli Konsey Tüzüğü dikkate alınarak hazırlanmıştır. Ancak AB, 21 Kasım 2012 tarihli 1151/2012 sayılı Tüzüğü yürürlüğe girmiş, bu tüzükle yürüklükteki tüzükler ilga edilmiştir. Yeni tüzük Mahreç, Menşe ve geleneksel özellikli ürün tanımlarının yanı sıra, Dağ ürünü ve Ada tarım ürünü tanımlarını getirmektedir. Tüm bunlarla birlikte sözü edilen yasa tasarısı TPE tarafından yayınlanan Ulusal Coğrafi İşaret Strateji Belgesi ve Eylem Planı 2015-2018 e göre(tpe, 2015a:21), yeniden ele alınmış ve yeni kanun hazırlıkları çalışması başlatılmış, TBMM ne sunulmak üzere hazırlanan Sınai Mülkiyet Hakları Kanun Tasarısı (TPE, 2016) görüşe açılmıştır. Tasarının ikinci kitabı Coğrafi İşaret ve Geleneksel Ürün Adı başlığı ile düzenlenmektedir. Mevcut durumda Cİ alan ürünlerin denetimi konusunda sorunlar yaşanmaktadır. Bunlar arasında en önemlileri denetimlerin yeterli düzeyde yapılamaması ve denetim aralığının 10 yıl gibi oldukça uzun bir süre olmasıdır. Ancak bu uzun süreye rağmen Gaziantep Ticaret Odası nın Antep fıstığında tescilin yapıldığı 22.04.2000 tarihinden günümüze kadar denetim faaliyetinde bulunmadığı görülmektedir. Dolayısıyla denetimleri arttıracak önlemler alınması gerekmektedir. Türkiye de GTHB nın 13.6.2010 tarih ve 27610 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu nun Gıda Kodeksine ilişkin hükümlerinden 23 üncü maddesi ikinci fıkrası gereği, Gıda ve Tarım Ürünlerine Yönelik Coğrafi İşaretlerin Denetimi konusunda görevi bulunmaktadır. Bu maddenin GTHB nın denetim sonucuna göre, ceza uygulaması konusunda da yetkili kılınması ile ilgili bir düzenleme hedeflenmiştir (RG, 2015). 1844

Yeni tasarı, denetimlerin özel sektör de dahil olmak üzere, TPE tarafından akredite edilmiş kuruluşlar tarafından yapılmasına olanak sağlamaktadır. Ayrıca tasarı denetim sıklığını iki yılda bire indirmekte ve denetimin üretim yapan toplam işletme sayısının en az 1/8 ini kapsamasını zorunlu hale getirmektedir. Denetim ve akreditasyon konusu, AB de yapılacak tescil başvuruları için 2010 yılından itibaren zorunlu hale gelen kurallar açısından da oldukça önemlidir. Sadece bu durum dahi, Tasarının yasalaşmasının önemini göstermektedir (Albayrak ve et al. 2013). GTHB, TPE tarafından Coğrafi İşaret tescili yapılan çeşitli ürünlerde denetimler yapmaktadır. 2014 yılında illere gönderilen denetim talimatları üzerine, 2014 yılı ve Eylül 2015 Ayı itibariyle 955 adet coğrafi işaret denetimi yapılarak 73 adet numune alınmıştır. Bu resmi kontroller; Giresun fındığı, Aydın inciri, Ezine peyniri, Afyon kaymağı, Pervari balı, Gemlik zeytini, Balıkesir Edremit Körfez Bölgesi zeytinyağları, Çanakkale Edremit Körfez Bölgesi zeytinyağları, Ayvalık zeytinyağı, Kahramanmaraş dondurması, Malatya kaysısı, Erzincan tulum peyniri ve Kayseri sucuğu, Finike portakalı, Taşköprü sarımsağı, Güney Ege zeytinyağları, Safranbolu safranı, Şanlıurfa biberi, Niksar cevizi, Ödemiş patatesi, Nizip zeytinyağı, Anamur muzu, Afyon pastırması, Kayseri pastırması, Akhisar domat zeytini gibi ürünler üzerine planlanmıştır. 2016 yılında ise; 81 İl Müdürlüğü illerdeki coğrafi işaretli ürünlerin Eylül 2015 ayından itibaren, 2016 yılı boyunca her üç ayda bir denetimlerinin yapılması talimatlandırılmıştır. 2014 yılında yapılan kontrol ve denetimlerde bazı ürünlerin tescilde belirtilen esasları ile Türk Gıda Kodeksi yönetmeliğinde belirtilen değerler arasında farklılıklar olduğu görülmüş ve denetimlerde zorluklar yaşanmıştır. Antep fıstığını menşe yöresi çok geniş tutulmuştur. En çok üretim yapılan Gaziantep, Şanlıurfa, Adıyaman, Siirt illerinin belediye ve tarım il/ilçe müdürlükleri tarafından işletmelerin sürekli olarak denetlendiğini belirtilmiştir. Denetimler üretim döneminde sadece laboratuvar analizi şeklinde yapılmıştır. Giresun Fındığı, Aydın İnciri, Finike Portakalı, Gemlik Zeytini gibi tarımsal ürünlerde de laboratuvar analizleri ile tespitin söz konusu olmadığı durumlarda, ürünlerin tescilde belirtilen bölgelerin ürünü olup olmadığı yönünde izlenebilirlik kayıtları ve fatura, müstahsil makbuzlarının incelenmesi yolu ile kontroller yapılması konusunda talimat verilmiştir(anonim, 2015a). Görüldüğü gibi, 2014 ve 2015 yıllarında yapılan denetimler arasında Cİ tescilli Antep fıstığı bulunmamaktadır. İzlenebilirlik; üretim, işleme ve dağıtımın tüm aşamalarında bitkisel ürünlerin, gıda ve yemlerde risklerin takip edilebilmesi, problemli ürünlerin tüketiminin engellenebilmesi ve toplatılabilmesi için gerek duyulan bir sistemdir (Yılmaz,2014). Bu nedenle izlenebilirlik; üretim ile ilgili verilerin kayıt altına alınmasına, üretim maliyetini ve müşteri memnuniyetini dikkate alan kalite yönetim sistemlerinin geliştirilmesine, sorunlu ürünlerin toplanmasını gerçekleştirerek marka/ürün imajının korunmasına, sahtecilik/taklitçilik ile mücadeleyi kolaylaştırmasına, tüketicide markaya/ürüne güven yaratarak rekabet avantajı sağlamasına, yasalarca istenilen belge ve bilgilerin kolayca üretilerek yetkili kuruluşlara ve ticari ortaklara ulaştırılmasına ve işletme yönetiminin etkinleştirilmesine fırsat vermektedir (Cebeci,2006, 2014). Bu açılardan, Cİ tescilli ürünlerde de izlenebilirliğin altyapısının oluşturulması hassas bir konudur (Taşdan ve ark., 2014). Türkiye de izlenebilirlik, 05.06.2004 tarihinde yürürlüğe giren Gıdaların Üretimi, Tüketimi Ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun esas olarak gıda güvenliğini sağlamayı ve korumayı hedeflemektedir. Kanun ile izlenebilirlik, sorumluluklar ve denetimler de dahil birçok uygulama ve işlemin yönetmeliklerle düzenleneceğine dair hükümler yer almasına rağmen, günümüzde sözü edilen yönetmeliklerden çok az sayıda bir bölümü hazırlanarak yürürlüğe girmiştir. Örneğin; İyi 1845

tarım uygulamaları (İTU) ve buna ilişkin izlenebilirliği düzenleyen 25577 sayılı İyi Tarım Uygulamalarına İlişkin Yönetmelik (İTUY) tir. Ayrıca dünyada da ISO 22000:2005, BRC, IFS gibi gıda güvenliği ile ilgili standartlarda da izlenebilirlik, bir koşul olarak talep edilmektedir. Cİ tescilli Antep fıstığında üretim ve pazarlamada izlenebilirlikle ilgili bazı denetimler dışında, izlenebilirlikle ilgili tescil sahibi ve üreticilerin hakim olduğu bir sistem bulunmamaktadır. 5. SONUÇ Türkiye tarımında özel bir tarımsal ürün olan Antep fıstığının Coğrafi İşaret tescili ile koruma altına alınmış olması ne kadar önemli ise, Cİ tescili mevzuatı, denetimi ve izlenebilirliğin sağlanması da bir o kadar gereklidir. İlgili mevzuat diğer tescil almış ürünler gibi, Antep fıstığını da etkilemektedir. Bu nedenle, Cİ lere ilişkin hükümler içeren yeni Kanun Tasarısının ivedilikle yürürlüğe girmesi birçok boşluğu kapatacaktır. Antep fıstığı ticareti, özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunan tüccarlar tarafından yapılmaktadır. Ayrıca tarımsal ürünlerin genelinde olduğu gibi Antepfıstığında da üreticilerin piyasadaki gücünün zayıf olduğu görülmektedir. Cİ tescil sahibi ve kullanım hak sahiplerinin tescilin verdiği hakları yeterince bilmedikleri görülmektedir. Diğer yandan, Cİ nin kırsal kalkınmaya yapabileceği katkıya dair de bilgi eksikliklerinin olduğu ve bu alandaki potansiyeli de yeterli düzeyde kullanmadıkları görülmektedir (Taşdan ve ark., 2015). Coğrafi işaret alan ürünlerin denetimler arasındaki sürenin aralığının uzun olması ve denetimin işletil(e)memesi önemli sorunlardır. Bu durum, üretimin ve üretim alanlarının kontrolünü ortadan kaldırmaktadır. Üretim alanlarının artışı, Cİ tescilinin anlamını yitirmesine ve haksız rekabete yol açmaktadır. Sistemin işleyişini olumsuz yönde etkileyen konulara yönelik bazı öneriler aşağıda sunulmuştur: Antep fıstığı yetiştiriciliğinin arttırılmasına yönelik Gıda Tarım ve Hayvancılık ve Bakanlığı nca yürütülen projelerde Antep fıstığının coğrafi işaret tescilinde yer alan menşe yöre dışında yetiştiriciliğinin önlenmesi gerekmektedir. Nitekim, Cİ tescilinde belirtilen menşe yörelerden bazılarında üretim ekonomik ölçülerde değildir. Özellikle Aydın, Çanakkale, Denizli ve Manisa illerinde Antep fıstığı yetiştiriciliği yanında, zeytin yetiştiriciliği de görülmektedir. Coğrafi İşaretlerin ve Geleneksel Özellikli Ürün Adlarının Korunması Hakkında Kanun Tasarısında coğrafi işaretlerin tescil belgelerinde gerekli durumlarda değişiklik yapılabilmesine dair hüküm getirmelidir. Antep fıstığı ticaretinde üretici örgütlenmesi teşvik edilmeli ve üreticiler bilgilendirilmelidir. Cİ tescil sahibi ve kullanım hak sahiplerinin tescilin sağladığı haklar konusunda bilgilendirme-eğitim süreci başlatılmalıdır. Gaziantep Ticaret Odası ve tescilli coğrafi işareti kullanma hak sahipleri, Antep fıstığının korunması konusunda Coğrafi İşaret tescilinden doğan hakları tecavüze uğradığı için hukuki yollara başvuru hakkını bilmeli ve mutlaka kullanmalıdır. Denetim sıklığının artırılması açısından Kanun Tasarının yasalaşması önemlidir. 1846

Coğrafi işaret alan ürünlerin denetim süreci konusunda ilgili KHK, Yönetmelik ve Tasarı göz önünde bulundurulduğunda, denetim sürecinin mutlaka başvuru sahibinden bağımsız düşünülmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR Albayrak, M.,Taşdan, K. ve Albayrak, K., 2013. Reflections of Commercilization Concerns on Traditional Foods, The 2nd International Symposium on Traditional Foods from Adriatic to Caucasus, 24-26 October 2013, p: 79, Struga-Macedonia. Albayrak, K., 2014. Avrupa Birliği ve Türkiye de Geleneksel Gıda Ürünlerinde Coğrafi İşaret, Ankara Üniversitesi Avrupa Toplulukları Araştırma ve Uygulama Merkezi (ATAUM), Dönem Ödevi, Ankara. Anonim, 1995a. Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında 555 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname,http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/22323.pdf[Erişim:02.07.2014] Anonim, 1995a. Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında 555 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname nin Uygulama Şeklini Gösterir Yönetmelik. http://www.mevzuat.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=7.5.5178&mevzuatiliski=0&sourcex mlsearch=555.[erişim:3.11.2015] Anonim, 2013.Coğrafi İşaretlerin ve Geleneksel Özellikli Ürün Adlarının Korunması Hakkında Kanun Tasarısı ve Gerekçesi, http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tasariteklifsd. sorgu_yonlendirme.[erişim:02.07.2014] Anonim, 2014a. Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında 555 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname, http://www.turk patent.gov.tr/dosyalar/mevzuat/khk_cog.pdf (Erişim tarihi: 08.05.2014) s.1. Anonim, 2015a. Antep Fıstığı Sektör Raporları.T.C.Ekonomi Bakanlığı.http://www. iso.org.tr/sites/1/upload/files/antep_fistigi-sektor-raporu-293.pdf, Sayfa:1-6.[Erişim:26.10.2015] Anonim, 2015b. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı verileri, Ankara. Anonim, 2015c. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Raporları, Ankara. Cebeci, Z., 2006. Gıda İzlenebilirliğinde Bilgi Teknolojileri. Ulusal Tarım Kurultayı, 15-17 Kasım 2006, Çukurova Üniversitesi, Bildiriler, 189-195, Adana. Cebeci,Z., 2014. Gıdaların Etik İzlenebilirliği: Bilgiye Dayalı Gıda Seçimi.http://www.tarimsalhaber.com/gidalarin-etik-izlenebilirligi-bilgiye-dayali-gidasecimi-makale,168.html Ertürk, Y., E., Geçer, M., K., Gülsoy, E., ve Yalçın, S. 2015. Antepfıstığı Üretimi ve Pazarlaması, Iğdır Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 5(2): 43-62, Iğdır. Gündoğdu, G., 2006. Türk Hukukunda Coğrafi İşaret Kavramı ve Korunması. Beta Yayınları. Yayın No:1667, Hukuk Dizisi:747, Ağustos 2006, İstanbul. 1847

İHA, 2015.http://www.milliyet.com.tr/simav-in-fistigi-antep-e-rakip-oldu-kutahyayerelhaber-354979/[Erişim: 08.10.2015] RG,2015. 5996 Sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2010/06/20100613-12.htm.[erişim: 04.11.2015] Taşdan K., Albayrak M. ve Albayrak K., 2014, Coğrafi İşaret Tescilli Geleneksel Ürünlerde İzlenebilirlik: Ankara İli Örneği, XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi, 3-5 Eylül 2014, Cilt: 3, Sayfa: 1292-1300, Samsun. Taşdan, K., Çağatay, S., Gökovalı, U., 2015. GI Products and Rural Development: Product Reputation versus Territorial Quality in Southeastern Turkey, 3. Adriyatikten Kafkaslara Geleneksel Gıdalar Sempozyumu, 1-4/Kasım/2015, Saraybosan, Bosna Hersek. http://ktasdan.blogspot.com.tr/p/cografi-isaret.html [Erişim:24.03.2016] TPE, 2015a. Ulusal Coğrafi İşaret Strateji Belgesi ve Eylem Planı 2015-2018. TPE Yayınları. Ankara TPE, 2015b. Coğrafi İşaret Tescil Belgesi/Antep Fıstığı, Tescil No:27. http://www.tpe.gov.tr/turkpatentenstitusu/resources/dosyalar/cografitescil/27.pdf.[erişim:27. 10.2015] TPE, 2016. Sınai Mülkiyet Hakları Kanun Tasarısı. http://www.tpe.gov.tr/.[erişim:21. 03.2016] TÜİK, 23.03.2016] 2015,2016.http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=.[Erişim:26.10.2015, Yavuz, G.G., 2011. Sert Kabuklu Meyveler/ Antep Fıstığı. TEPGE Bakış. ISSN: 1303-8346/ Nüsha:5, 1-8, Ankara. Yılmaz, A., 2014. İzlenebilirlikte Standartlar ve Yeni Yöntemler. http://www.dunyagida.com. tr/haber.php?nid=1189 (Erişim tarihi: 26.05.2014) 1848