Türü: Kimden: Konu: Tarih: Bilgi Notu Oya SİPAHİOĞLU, Cansu AYTUĞ, Uzman, PPKB, GMKA Fas Krallığı ve Fas ın Türkiye ile İlişkileri 09.12.2011 a) Siyasi Yapı Fas Afrika nın kuzey batısında; Atlas Okyanusu, Akdeniz, Atlas Dağları ve güneyinde Batı Sahra ile çevrili, Cebel-i Tarık boğazına hâkim stratejik bir konuma sahip Arap ülkesidir. Başkenti Rabat tır. Büyük şehirleri Kazablanka, Agadir, Fez, Marakeş tir. Kuzey Afrika daki Arap fetihlerinden yaklaşık bir asır sonra, 788 yılında Müslüman Hanedanlar Fas ı yönetmeye başladı. 1860 yılında İspanya Fas ı işgal ederek, Avrupalı güçler ve Fas arasında yarım yüzyıl süren ticari rekabeti başlattı. 1912 yılında ülke geneli Fransız himayesine girdi. Fransa ile uzun yıllar süren bağımsızlık mücadelesinin 1956 yılında başarıyla sona ermesinin ardından Kral 5. Muhammed, 1957 yılında yeni devleti anayasal bir monarşi olarak düzenledi ve kral unvanını aldı. Fas ayrıca güneyindeki Batı Sahra üzerinde hak iddia etmekte ve burayı 1975'ten bu yana yönetmektedir ancak bölgenin nihai durumu hala çözüme kavuşmamıştır. 1975 yılında 'Yeşil Yürüyüş' adını verdikleri bir yürüyüş hareketi ile ellerinde sadece Kur anlarla, silahsız olarak çöle girmişler ve bu hareketleri sonucu hiçbir direnişle karşılaşmadan çölün hâkimiyetini kazanmışlardır. 1990 lı yıllarda gerçekleşen siyasi reformlar, 1997 yılında ilk kez İki meclisli Yasama Organı nın kurulmasıyla sonuçlandı. Babasının yerine tahta geçen Kral 6. Muhammed döneminde insan hakları gelişti. Fas, halen Kral ın geniş yetkilerle donatıldığı meşruti ve iki meclisli (Temsilciler Meclisi ve Danışmanlar Meclisi) parlamenter bir monarşi rejimiyle idare edilmektedir. 1
Fas, özgür bir basına sahiptir. Ancak hükümet, tabu olarak düşünülen İslam, krallık ve Batı Sahra nın durumu hakkında haber yapan gazetecilere karşı harekete geçmektedir. Devam eden reformlara rağmen nihai otorite monarşinin elindedir. Orta Doğu ve Kuzey Afrika daki protestolardan etkilenen Fas halkı, 2011 yılının Şubat ve Mart aylarında anayasal reform ve daha fazla demokrasi talep etmek; hükümeti, yolsuzlukları ve yüksek gıda fiyatlarını protesto etmek için Rabat ve diğer bazı büyük şehirlerde toplandı. Mart ayı başlarında, Kral 6. Muhammed ülkenin anayasasında reform yapmak için bir komisyon kurmaya karar verdi. 2011 yılı Temmuz ayı başlarında yapılan referandumda ezici bir çoğunlukla yeni anayasa taslağı onaylandı. Kasım ayında yapılan seçimlerden Adalet ve Kalkınma Partisi açık ara ile önde çıkmış ve hükümet kurmuştur. b) Sosyal Yapı Bulunduğu coğrafyanın yanı sıra, nüfus yapısının da etkisiyle Fas, dâhil edilebileceği bütün ülke gruplarının diğer üyelerinden farklı bir kültür ve yaşam tarzına sahiptir. 31.968.361 milyon (Temmuz 2011 tahmini) olan Fas nüfusunun % 59 unu Ortadoğu dan gelmiş Araplar, % 40 ını ise bölgeye daha önce yerleşmiş Berberiler teşkil etmektedir. Faslılar hem diğer Afrikalılardan, hem de Araplardan ayrı bir ulusal benlik bilinci taşımaktadır. Ülkelerini hem bir Arap hem de bir Afrika ülkesi olarak algılayan Faslılar, kendilerini de Arabo-Berber olarak nitelemektedir. Temmuz ayında yapılan referandumla Berberi dili Arapçanın yanı sıra resmi dil olarak kabul edildi. Fransızca da yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. İslam ın Sünni-Maliki mezhebinden olan Faslılarda diğer Araplarla ortak olan bir husus da şüphesiz dindir. Kendi kimlik tanımlarıyla birlikte bu etnik/dini yapı, Fas'ın, Afrika kıtasının yanı sıra Arap dünyasıyla da yakın ilişkiler içine girmesi sonucunu doğurmuştur. c) Ekonomi Fas Afrika'nın en büyük beşinci ekonomisine sahiptir. Cezayir'den sonra, Mağrip ülkeleri arasında (kuzeybatı Afrika bölgesi, Tunus, Cezayir, Fas ve Batı Sahra'yı içerir) ikinci büyük ekonomidir. Fas, Afrika ortalamasına göre güçlü bir gayri safi yurtiçi hasılaya sahiptir. Kral 6. Muhammed in 2003 yılından bu yana izlediği politikalar düşük 2
enflasyon, gelişmiş finansal performans, hizmet ve sanayi sektörlerinde gelişmelerle makroekonomik bir istikrar sağlamıştır. Fas Krallığının temel ekonomik göstergeleri aşağıdaki Tablo 1 de verilmiştir. Tablo1. Temel ekonomik göstergeler (2010 tahmini). GSMH 151,4 milyar dolar GSMH'da yıllık artış %3,2 Kişi başına GSMH 4.800 dolar GSMH'nın sektörlere göre dağılımı Tarım % 17,1 Sanayi % 31,6 Hizmetler % 51,4 İş gücü 11,44 milyon İş gücünün sektörlere göre dağılımı Tarım % 44,6 Sanayi % 19,8 Hizmetler % 35,5 İşsizlik oranı 9,1 % Yoksulluk sınırı altındaki nüfus 15% Enflasyon oranı 1% Avrupa kıtası ile Fas'ın yakınlığı, Avrupa şirketlerinin yer değiştirmelerinde Fas'a yönelimlerine yol açmış, bu da büyük ölçüde ekonomiye katkı sağlamıştır. 2000'lerin başından bu yana, yürüttüğü tutarlı maliye politikası sayesinde Fas offshore için cazip bir ülke konumuna gelmiştir. OECD kaynaklarına göre 2008'de offshoring sektörünün yarattığı istihdamda Fas, Estonya ve Çin den sonra 3. sıraya yerleştirmiştir. Fas'ta ülkenin işgücünün yaklaşık %40'ı tarımda istihdam edilmektedir. Tarım ülkenin en baskın işkolu konumundadır. Arpa, buğday ve diğer hububat ana ürünler arasında yer almaktadır. Atlantik kıyısında, geniş ovalarda zeytin, narenciye ve üzüm yetiştirilmektedir. Zeytinyağı üretiminde ülkemizin ardından 7. Sırada yer almakla beraber yine ülkemiz gibi zeytinyağı tüketiminin düşük olduğu ülkelerdendir (Tablo 2). 3
Ülkede tarıma dayalı gıda endüstrisi kollarının yanı sıra, kimya ve gübre sanayi ile küçük el sanatları gelişmiştir. Yeraltı kaynakları ülke ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır. Fas'ta çıkarılan madenlerin başında fosfat gelir. Fosfat dışında, manganez, arsenik, nikel, kobalt ve demir de bulunmaktadır. Ayrıca az miktarda kömür, petrol, gümüş ve kurşun da çıkarılır. Ülke sanayinin ihtiyacı olan enerji büyük ölçüde hidroelektrik santrallerden sağlanır. Fas ın 2010 ihracatı (tahmini) 17,6 milyar dolardır. Tablo 2. Dünya zeytinyağı üretimi Ülke Üretim (ton) (2009) Dünya Üretiminde Pay (%) (2009) Kişi Başına Yıllık Tüketim (kg) Dünya 2.907.985 100% 0,43 1. İspanya 1.199.200 41,2% 13,62 2. İtalya 587.700 20,2% 12,35 3. Yunanistan 332.600 11,4% 23,73 4. Suriye 168.163 5,8% 7 5. Tunus 150.000 5,2% 11,1 6. Türkiye 143.600 4,9% 1,2 7. Fas 95.300 3,3% 1,8 8. Portekiz 53.300 1,8% 7,1 9. Fransa 6.300 0,2% 1,34 10. A.B.D. 2.700 0,1% 0,56 Tanca şehrinin İspanya'ya yakın olması ve bu sayede iki ülke arasında yapılan ve 45 dakika süren feribot seferleri sayesinde İspanya ile ticaret gelişmiştir. Bunun yanında günlük olarak Fransa'nın Güney ve liman kenti olan Marsilya şehrine de seferler düzenlenmektedir. Afrika nın politik açıdan en istikrarlı ülkelerinden biri olması Fas ta turizmin gelişmesine izin vermiştir. Fas uygun fiyatlı, egzotik ve güvenli bir ülke imajına sahiptir. 2007 yılında 7,4 milyon olan turist sayısı % 7 lik bir artışla 2008 yılında 8 milyona çıkmıştır. Fas ı ziyaret eden turistlerin % 30 u yurtdışında yaşayan Fas vatandaşlarıdır. Fas ı ziyaret eden turistlerin çoğu Avrupa dan gelmekte olup en çok turisti (% 20) Fransa dan çekmektedir. Fas ın 2007 de turizmden kazancı 7,55 milyar dolara ulaşmıştır. Turizm fosfat ihracatından sonra ülkeye en çok döviz getiren sektördür. 4
d) Türkiye-Fas Siyasi İlişkileri Fas'ın Osmanlı yönetimi altına girmemiş olması iki ülke arasındaki ilişkilerin tarihten kaynaklanan bir takım alınganlıklar ve ön yargılardan arınmış temeller üzerinde oturmasını sağlamaktadır. Fas yönetimi, siyasi ilişkilerde bir pürüz bulunmayan Türkiye'yle daha sıkı işbirliği niyetini açıkça belirtmektedir. Türkiye'nin çeşitli alanlardaki tecrübelerinden yararlanmak istemekte, başta ekonomi, ticari ve kültürel olmak üzere tüm ilişkilerimizin tarihten gelen ve bugün de mevcut yakın dostluğa uygun bir düzeye getirilmesi gereğine dair Türkiye nin görüşlerini paylaşmaktadırlar. Dönemin Dışişleri Bakanı İsmail Cem, 6 9 Şubat 2000 tarihlerinde Fas Krallığı'na resmi bir ziyarette bulunmuştur. Ziyaret sırasında, Türkiye ve Fas Dışişleri Bakanlıkları arasında yüksek düzeyli yetkililerin yılda en az bir kez bir araya gelmesini öngören Siyasi Danışmalar için İşbirliği Protokolü 7 Şubat 2000 tarihinde Rabat'ta imzalanmıştır. Fas Başbakanı Driss Jettou 6 7 Nisan 2004 tarihlerinde ülkemizi ziyaret etmiştir. İki ülke arasında ilk kez Başbakanlar düzeyinde gerçekleştirilen bu ziyaret sırasında Türkiye-Fas Serbest Ticaret Anlaşması ve Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması imzalanmıştır. Başbakanımız Recep Tayip Erdoğan ın 30 31 Mart 2005 tarihlerinde Fas a yaptığı ziyaret sırasında ikili ilişkilerimiz gözden geçirilmiş ve sağlık ve veterinerlik alanında dört anlaşma imzalanmıştır. 1980 yılından günümüze kadar Türkiye ile Fas arasında Devlet ve Hükümet Başkanları düzeyinde gerçekleştirilen karşılıklı ziyaretlerin dökümü aşağıdadır: Türkiye den Fas a Ziyaretler Cumhurbaşkanı Kenan Evren - 16 18 Ocak 1984 (4. İKÖ Zirvesi ) Cumhurbaşkanı Kenan Evren - 30 Mart 2 Nisan 1987 Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel - 12 14 Aralık 1994 (7.İKÖ Zirvesi) Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel - 25 Temmuz 1999 Başbakan Tansu Çiller - 30 Ekim 1994 5
(Ortadoğu-Kuzey Afrika Ekonomik Zirve Toplantısı) Başbakan Recep Tayyip Erdoğan 30-31 Mart 2005 Fas tan Türkiye ye Ziyaretler Başbakan Driss Jettou - 6 7 Nisan 2004 e) Türkiye-Fas Serbest Ticaret Anlaşması Türkiye İle Fas arasında 2004 de Başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan ve Fas Başbakanı Driss Jettou tarafından Ankara da imzalanan Serbest Ticaret Anlaşması (STA) Kuzey Afrika da açılan önemli bir ticaret üssü oluşturmak açısından ihracatçılarımıza önemli imkânlar sunuyor. Avrupa Birliği ile önemli ikili ticaret anlaşmaları kaleme almış olan Fas ın Türkiye ile Serbest Ticaret Anlaşması imzalamış Türk ürünlerinin AB ürünleri karşısında dezavantajlı duruma düşmesini engellemek yolunda önemli bir adımdır. Anlaşma ekinde yer alan Protokol I, sanayi ürünleri için uygulanacak tavizleri belirlemektedir. Bu bağlamda, ülkemizin Fas menşeli sanayi ürünleri ithalatına uyguladığı bütün gümrük vergisi ve eş etkili vergiler, STA nın yürürlüğe girmesi ile birlikte sıfırlanacaktır. Buna mukabil, Fas için hassasiyet arz eden bir grup sanayi ürünü için Fas ın ülkemize tatbik ettiği gümrük vergileri 9 yıllık bir geçiş dönemi zarfında sıfırlanırken, diğer tüm sanayi ürünlerinde Fas ın uyguladığı gümrük vergileri STA nın yürürlüğe girişiyle birlikte kaldırılacaktır. Türkiye nin ihraç ettiği ürünlerden gümrük vergisinin direkt kaldırılmadığı ürünler üç ayrı listede toplanmıştır. Birinci listede mermer ve traverten, çimento, petrol yağları ve gazlar, kimya sanayi mamulleri, eczacılık ürünleri, boyalar, parfümeri ve kozmetik ürünleri, plastik mamulleri, ahşap eşya, sabunlar, ipek hariç tekstil ve hazır giyim ürünleri gibi ağırlıklı mamul maddeler bulunmaktadır. Birinci listede yer alan ürünler için Fas, STA yürürlüğe girer girmez %10 luk bir gümrük vergi indirimi yapacak ve yine takip eden 9 yıl boyunca, yıllık %10 luk indirimlerle, 9 yılsonunda gümrük vergisi uygulamasını sona erdirecektir. 6
İkinci listede yer alan ürünler için ise, Fas ilk üç yıl %3 lük, geriye kalan 5 yıl boyunca %15 lik ve son 3 yıl %13 lük gümrük vergisi uygulayarak vergileri sıfırlayacaktır. Binek otomobilleri bu listede yer almaktadır. Üçüncü listede gümrük vergisi indirimi kapsamı dışında kalan ürünler yer almaktadır. Bu listede kullanılmış giyim eşyaları, yarı römorklar için kullanılmış çekiciler, eşya taşımaya mahsus kullanılmış römorklar, 10 veya daha fazla insan veya eşya taşımaya mahsus kullanılmış motorlu taşıtlar, kullanılmış buzdolabı, çamaşır makinası, ocaklar gibi esas itibariyle bazı kullanılmış eşyalar bulunmaktadır. Belirtilen indirimler, Fas ın uygulamakta olduğu En Çok Kayrılan Ülke gümrük vergileri üzerinden yapılacaktır. Ayrıca söz konusu listelerde belirtilen ürünler dışındaki Türk Menşeli sanayi ürünleri, Anlaşmanın yürürlüğe girmesi ile birlikte gümrük vergisinden muaf olarak Fas pazarına girebilecektir. Sünger taşı, feldspat, zımpara taşı, metal cevherleri, cüruf ve kül, organik kimyasal ürünler, gübreler, ipek, ipek ipliği ve mensucatı, sentetik veya suni filaman demetleri, sentetik ve suni devamsız lifler, yapma çiçekler, 7001 ila 7005 pozisyonlarındaki camlar, inciler, kıymetli taşlar ve metaller, kuyumcu ve mücevheri eşya, kurşundan eşya, paketleme ve ambalaj makineleri, bulaşık yıkama makineleri, hububat ve baklagiller işlemesi için makineler, televizyon alıcıları, kara taşıtlarının tekerlekleri ve bunların aksam ve parçaları, hava taşıtları ve bunların aksamı, gemi ve suda yüzen diğer taşıtlar, sanat eserleri, koleksiyonlar, antikalar bu kategoride bulunan ve Türkiye nin ihracatı açısından dikkat çeken ürünlerin bazılarıdır. İhracatımızın %30-35 lik bölümü Anlaşma nın yürürlüğe girmesiyle muafiyetten yararlanmaktadır. Tarım ürünlerinde ise, tanınan tavizler sınırlı olmakla birlikte, taraflar iki ülke tarım ürünleri ticaretinin gelişimini ve çok taraflı ticaret müzakerelerinin sonuçlarını göz önünde bulundurarak, STA çerçevesinde oluşturulacak olan Ortak Komite bünyesinde birbirlerine daha ileri tavizler tanıma imkânlarını inceleyecektir. Diğer taraftan, AB-Fas arasında 1995 yılında imzalanmış olan Avrupa Akdeniz Ortaklık Anlaşması çerçevesinde, Fas hassasiyetlerine göre altı listede topladığı ürünlerin gümrük vergilerini en geç 2012 yılına kadar AB ye karşı sıfırlayacaktır. Türkiye nin 7
ihracat potansiyelinin yüksek olduğu ürünlerin önemli bir kısmı için Fas AB ye indirimleri 2003 yılında başlamıştır. Örneğin, tekstil ve hazır giyim ürünleri %10 luk dilimler halinde indirilmeye başlanmıştır. f) Türkiye ve Fas arasında Ticaret Türkiye Fas ın önde gelen dış ticaret partnerlerinden değildir. 2009 verilerine göre toplam ithalatı 33 milyar dolar Fas bunun sadece 600 milyon dolarını Türkiye den yapmıştır. Ancak 2004 de, Fas a ihracatımızın 330 milyon dolar olduğu düşünülürse olumlu bir trend gözlendiği söylenebilir (Tablo 3). Fas ın başlıca ticaret ortakları Fransa, İspanya, Çin, ABD ve İtalya dır (Tablo 4). Tablo 3. Fas ın Türkiye den ve dünyadan ithalat değerleri. 2004 2007 2009 İthalat değeri (milyon $) 17.825 31.350 33.032 Dünya İthalatındaki Payı (%) 0.2 0.2 0.3 Türkiye nin Fas a İhracatı (milyon $) 330 722 600 Türkiye ile Fas arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilerde gelişim yeterli değildir. (DTM) verilerine göre ülkemizden Fas a 2009 yılında 600,5 milyon $ lık ihracat yapılmış buna karşılık Fas tan 234,7 milyon $ lık ithalat yapılmıştır. (http://www.aso.org.tr/kurumsal/media/kaynak/tur/haberler/fas.pdf) Tablo 4. Fas ithalatında başlıca partnerler(milyon $) 2004 2007 2009 Fransa 3.290 5.008 5.181 İspanya 2.172 3.299 3.983 Çin 745 1.856 2.580 ABD 735 1.930 2.352 İtalya 1.162 1.036 2.155 8
Fas ın ithal ettiği ürünler arasında petrol yağları, ham petrol, petrol gazları, binek otomobiller ve buğday öne çıkmaktadır. Bu ürünlerin ithalat miktarları ve ne kadarının Türkiye den ithal edildiği Tablo 5 de sunulmuştur. Tablo 5. Fas ithalatında öne çıkan ürünler (2009) İthalat Miktarı (milyon $) Ülke İthalatındaki Payı (%) Türkiye nin Ülkeye İhracatı (milyon $) Türkiye nin Ülke İthalatından Aldığı Pay (%) Petrol ve diğer 2.252 7 27 1,2 mineral yağları Ham petrol 2.139 6 0 0 Petrol gazları 1.247 4 0 0 Binek otomobiller 1.182 4 23 1,9 Buğday 683 2 0 0 9