Türkiyədə mövcud tənzimləyici qaydalar

Tariflərin təkmilləşdirilməsi və Kommunal xidmətlərin tənzimlənməsi Türkiyədə mövcud tənzimləyici qaydalar Hasan ÖZKOÇ TÜRKİYƏNİN Enerji Bazarı Tənzimləyici Qurumunun İşçi qrupunun rəhbəri Bakı, Azərbaycan May 7-11, 2007 1

Mündəricat Türkiyənin Təbii Qaz Bazarına Ümumi Baxış Türkiyədə Təbii Qaz Daha əvvəlki struktur Türkiyənin Təbii Qaz Bazarının yenidən qurulması Əlavə Qanunvericilik Yeni bazar strukturu Özəlləşdirmə Qanunvericilikdə nəzərdə tutlan islahatlar Növbəti mərhələdə nələr gözlənilir? Bazarda güclü rəqabət Nəticələr 2

Türkiyədə Təbii Qaz (1) 2006-cı ildə illk qaz istehlakı ~ 30 Milyard m 3 Sənaye 21% Məişət 24% Gübrələmə 0,5% Elektrik enerjisi %54,5 Neft ixracatının azaldığı dövrdə müqavilələr üzrə alınan qazın ümumi həcmi - 67.8 mld. m 3 3

Türkiyədə Təbii Qaz (2) Təbii Qaz Alqı-Satqısına dair Müqavilələr Mövcud Müqavilələr Həcm (mlrd. m 3 /il) Müqavilənin imzalanma tarixi Qüvvədə qalma müddəti (İl) Cari vəziyyəti Rusiya Federasiyası 6 1986 25 Qüvvədədir (1987) Rusiya Federasiyası 8 1998 23 Qüvvədədir (1998) Rusiya Federasiyası 16 1997 25 Qüvvədədir (2003) İran 10 1996 25 Qüvvədədir (2001) Azərbaycan 6,6 2001 15 2007 Türkmənistan 16 1999 30???? Əlcəzair (MTQ) 4 1988 20 Qüvvədədir (1994) Nigeria (MTQ) 1,2 1995 22 Qüvvədədir (1999) Cəmi 67.8 4

Türkiyədə Təbii Qaz (3) BOLQARISTAN YUNANISTAN SIXILMIŞ TƏBİİ QAZ (Əlcəzair + Nigeriya) 14 mld.m 3 Kofçaz Edirne 24 36 Kırklareli İstanbul İzmit M.Ereğlisi 30 18 CS-4 24 Sakarya Çan M.Ereğlisi 24 24 36 Çanakkale 16 Karacabey Bursa Bilecik 24 20 Balıkesir Kütahya Eskişehir 5.2 mld.m 3 Aliağa 24 24 Manisa İzmir Rusiya Fed (14 mld.m 3 ) CS-1 Aydın 40 CS-2 Turgutlu Muğla Uşak Denizli CS-3 16 Burdur Afyon Antalya Isparta ARALIQ DƏNİZİ Müqavilə üzrə Qaz Həcmləri Planlaşdırılan Qaz Həcmləri Zonguldak Bartın Ereğli Çaycuma CS-5 16 24 40 Mövcud ixracatlar (Qıtlıq dövründə) Bolu Yapracık 40 Konya Ankara 16 Seydişehir QARA DƏNİZ 48 Karaman Çankırı Kırşehir Nevşehir Aksaray Niğde 40 Ereğli Samsun 48 Amasya Çorum Tokat 48 Yozgat Kırıkkale Sivas 40 40 Kayseri Adana 40 Ceyhan Mersin 4 mld.m 3 Yunanıstan Rusiya Fed. (Dənizlə) Kahramanmaraş Malatya Araban Gaziantep Dörtyol İskenderun Hatay 16 mld.m 3 SURİYA LİVAN 48 40 Ordu Giresun Gümüşhane Elazığ Adıyaman Bozova Şanlıurfa Trabzon Erzincan Rize Bayburt Artvin Erzurum Batman Diyarbakır 40 Mardin Ardahan Horasan Ağrı Doğubayazıt Şırnak Silopi Mövcud boru kəmərləri Hazirda inşa edilən Azərbaycan SIXILMIŞ TƏBII QAZ Terminalları Kars Təklif olunan boru kəmərləri Planlaşdırılan yeraltı anbarlar GÜRCÜSTAN Van Planlaşdırılmış boru kəmərləri 6.6 mld.m 3 16 mld.m 3 Iğdır İRAQ ERMƏNISTAN Türkmənistan 48 48 CS-1 10 mld.m 3 IRAN İran CS 5

Daha əvvəlki quruluş İxrac edilən Qaz Sənaye Bölüşdürmə BOTAŞ Məişət Enerji 397 saylı Fərmana əsasən, inhisarçı olaraq BOTAŞ aşağıdakılar üzrə səlahiyyətlərə malikdir; İxrac Nəql Satış qiymətləri Paylama (qismən) Yerli qaz 6

Türkiyənin Təbii Qaz Bazarının Yenidən Qurulması Təbii Qaz Bazarına dair Qanunun qüvvəyə minməsi 2001-ci il may ayının 2-də Təbii qaz sektorunda məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması Maliyyə cəhətdən sağlam, sabit və şəffaf bazarın yaradılması Bazara rəhbərlik və nəzarət etmək üçün müstəqil tənzimləyici səlahiyyətli orqanın təsis edilməsi Müvafiq qiymətlərə stehlakçıların təbii qazla təchiz olunmasını təmin etmək Təchizat təhlükəsizliyini təmin etmək Bazarın Açılma Tarixi 2002-ci il noyabr ayının 2-ndə 7

Əlavə Qanunvericilik Lisenziyanın əldə olunmasına dair nizamnamə Sertifikatlaşdırmaya dair nizamnamə Şəhərə paylama və müştəri xidmətlərinə dair nizamnamə Tariflərə dair nizamnamə Ötürmə şəbəkəsinin idarə edilməsinə dair nizamnamə Obyektlərlə bağlı nizamnamə Daxili qurğularla bağlı nizamnamə Rəhbər şuranın qərarları və rəsmi məlumatlar 8

Lisenziyanın əldə olunmasına dair nizamnamə Məqsəd Təbii qaz bazarında fəaliyyət göstərən və ya fəaliyyət göstərəcək hüquqi şəxslər üçün prinsipləri və qaydaları müəyyənləşdirmək Əhatə dairəsi Fəaliyyətlərin lisenziyalar, onların ləğv edilməsi, xitam verilməsi, onların yenilənməsi və dəyişdirilməsi, o cümlədən lisenziya sahibinin hüquq və öhdəlikləri çərçivəsində həyata keçirilməsi 9

Sertifikatlaşdırmaya dair nizamnamə Məqsəd Təbii qaz bazarında daxili qurğular, təbii qaz qurğularının quraşdırılmasını və xidmət fəaliyyətlərini həyata keçirəcək fiziki və hüquqi şəxslər üçün prinsiplər və qaydalar müəyyənləşdirmək Əhatə dairəsi Fəaliyyətlərin şəhadətnamələr; şəhadənamələrin ləğv edilməsi, onlara xitam verilməsi, onların yenilənməsi və dəyişdirilməsi; o cümlədən şəhadətnamə sahibinin hüquq və öhdəlikləri çərçivəsində həyata keçirilməsi 10

Paylama və Müştəri Xidmətlərinə dair Nizamnamə(1) Məqsəd Təbii qazın şəhərdaxili bölgüsünə dair lisenziyalar veriləcək şirkətlərin seçilməsinə, həyata keçirəcək təbii qaz bölgüsünə və qazı paylamaq üçün lisenziyalara sahib şirkətlər tərəfindən həyata keçiriləcək müştəri xidmətlərinə dair prinsipləri və qaydaları müəyyənləşdirmək Əhatə dairəsi Paylama şəbəkəsinin qurulması, idarə olunması, genişləndirilməsi, təkmilləşdirilməsi; təbii qazın təhvili, ona nəzarət və bu cür fəaliyyətlərin təftişi; paylamaya dair lisenziya və bu lisenziyaya sahib olan şirkətlərin, o cümlədən istehlakçıların hüquq və öhdəlikləri 11

Paylama və Müştəri Xidmətlərinə dair Nizamnamə(2) Paylamaya dair lisenziyanın əldə edilməsi ilə əlaqədar tender Rəhbər Şuranın qərarına əsasən keçiriləcək: tender sənədi aşağıdakıları əhatə edəcək; Lisenziya müddəti Azad istehlakçılar üçün hədd Lisenziyanın qüvvədə olduğu müddətdə istifadə olunacaq asılı istehlakçılarla bağlı qiymət Təklifə dair zəmanət və işin yerinə yetirilməsinə dair zəmanətlə bağlı məbləğlər Şəhərdən asılı olaraq təkliflə bağlı digər məsələlər 12

Paylama və Müştəri Xidmətlərinə dair Nizamnamə(3) Tender paketinə aşağıdakılar daxildir Sərmayənin qoyulduğu tarix Vahid xidmət və amortizasiya xərcinin sabit məbləğ kimi tətbiq olunduğu müddət Paylama şəbəkəsinin qurulması üçün zəruri hesab edilən dizayn, konstruksiya və materiallarla bağlı tətbiq oluna bilən bütün prinsiplər və qaydalar Tamamlanmış şəbəkənin işə salınması və əsas texniki meyarlar. Tenderdən asılı olaraq müqavilə şərtləri şəhərin xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq tərtib ediləcək 13

Paylama və Müştəri Xidmətlərinə dair Nizamnamə(4) Təkliflərin qiymətləndirilməsi Vahid xidmət və amortizasiya xərcinə əsasən, istehlakçıları bir KVt/saat təbii qazla təchiz etmək üçün vahid məbləğ Üç ən aşağı qiymət təklifi müəyyənləşdirilir Müvafiq şirkətlər öz qiymət təkliflərində güzəştlər edirlər Ən aşağı qiymət təklif edən offerent paylama üçün lisenziya əldə edən şirkət olur Tender prosesində müəyyənləşdiriləcək vahid xidmət və amortizasiya xərci müvafiq tender sənədlərində göstərilən dövr ərzində qüvvədə olur (ilk 8 il ərzində sabit qalmaq şərtilə) Bu müddətin başa çatmasından sonra Rəhbər Şura son qiymət həddi metoduna əsasən vahid xidmət və amortizasiya xərcini müəyyənləşdirir 14

Paylama və Müştəri Xidmətlərinə dair Nizamnamə (5) Qazı Paylayacaq Şirkətlərin Öhdəlikləri Ən azı altı (6) ay müddətində sərmayə qoymalı Ən azı on səkkiz (18) ay müddətində şəhərin hər hansı bir bölgəsində qazın paylanmasına başlamalı Ən azı beş (5) il ərzində şəhər üzrə bütün istehlakçıları şəbəkəyə qoşur İlk 5 il ərzində istehlakçılar üçün məqbul hədd istehlak həcmi 15 mln m 3 müəyyənləşdirilir 15

Paylama və Müştəri Xidmətlərinə dair Nizamnamə(6) Son istifadəçi qiyməti Pərakəndə satış qiyməti Vahid xidmət və Amortizasiya xərci Qaz Tədarükü Qiyməti 16

Paylama və Müştəri Xidmətlərinə dair Nizamnamə(7) Qara Dəniz Aralıq Dənizi Təbii Qaz Bazarına dair Qanun verilməzdən əvvəl Qanundan sonra özəlləşdirilən Qanundan sonra keçirilən tender Elan olunan Planlaşdırılan 17

Paylama və Müştəri Xidmətlərinə dair Nizamnamə(8) Qara Dəniz Aralıq Dənizi 18

Obyektlərlə bağlı nizamnamə Məqsəd Təbii qaz obyektləri ilə bağlı fəaliyyətlərin yerli və/yaxud beynəlxalq standardlara uyğun həyata keçirilməsi ilə əlaqədar prinsipləri və qaydaları müəyyənləşdirmək Əhatə dairəsi Təbii qazın nəqli, paylanması, toplanması üçün zəruri obyektlərlə bağlı dizayn, konstruksiya, nəzarət, işin aparılması, əməliyyat, texniki xidmət və təmir fəaliyyətləri, o cümlədən mayeləşdirilmiş və sıxılmış təbii qaz obyektləri, habelə riayət olunmalı təhlükəsizlik qaydaları ilə əlaqədar prinsiplər və qaydalar 19

Daxili qurğularla bağlı nizamnamə Məqsəd Təbii qaz istehlakı məqsədilə təbii qaz üçün binalarda və yerdə quraşdırılan hər cür avadanlıqlar və qurğuların yerli və/yaxud beynəlxalq standardlara cavab verəcək səviyyədə quraşdırılması və onlara nəzarətlə bağlı prinsipləri və qaydaları müəyyənləşdirmək Əhatə dairəsi Daxili qurğuların dizaynı, quraşdırılması, onlara nəzarət, işin aparılması, istənilən növ təbii qaz avadanlıqlarının yerləşdirilməsi və qaz sızmalarının, o cümlədən mümkün hadisələrin qarşısını almaq üçün həyata keçirilməli ehtiyat tədbirlər 20

Tariflərə dair nizamnamə Məqsəd Təbii qaz bazarı əməliyyatları ilə bağlı tariflərin hazırlanması, onlara baxış, onların qiymətləndirilməsi, müəyyənləşdirilməsi, təsdiqi, dərc olunması və dəyişdirilməsi iləəlaqədar prinsipləri və qaydaları müəyyənləşdirmək Əhatə dairəsi Qazın nəqlinin əlaqələndirilməsi, ötürülməsi və buna nəzarət, onun toplanması, topdan və pərakəndə satış qiymətlərinə dair prinsipləri və qaydaları müəyyənləşdirmək 21

Tariflər (proses) EBTQ (31 Oktyabr) Müvafiq hüquqi şəxslər tərəfindən tariflərə dair təkliflərin təqdim edilməsi Tarifərin Təhlili və Qiymətləndirilməsi 31 Dekabr Rəhbər Şura tərəfindən tariflərin təsdiq edilməsi və ya müəyyənləşdirilməsi 22

Tariflər (yekun qiymətin formalaşdırılması) ƏDV 15% Paylama 9% Şəxsi İstehlak Vergisi 5% Topdan satış 64% Toplma 3% Ötürmə 4% 23

Tariflər (Növləri) Qoşulma Tarifləri Qazın ötürülməsi və buna nəzarətlə bağlı tariflər Yığımla bağlı tariflər Topdan satışla bağlı tariflər Pərakəndə satışla bağlı tariflər Tamamlama işlərin lazımi qaydada yerinə yetirilənə qədər bütün tariflər EBTQ tərəfindən müəyyənləşdirilir Müəyyənləşdirilmiş bütün tariflər maksimum həddə təyin edilmişdir və onlar hazırda qüvvədədir Təbii qazın ötürülməsi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə tranzit tarifləri yerli ötürmə tariflərindən fərqli şərtlər və qaydalar əsasında müəyyənləşdirilir 24

Ötürmə şəbəkəsinin idarə edilməsinə dair nizamnamə Məqsəd Qazın ötürülməsini həyata keçirəcək şirkətlər tərəfindən müəyyənləşdiriləcək şəbəkənin idarə edilməsi qaydalarının əks etdirəcəyi prinsipləri və meyarları müəyyənləşdirmək Əhatə dairəsi Təbii qaz ixrac boru kəməri şəbəkəsi vasitəsilə qazın ötürülməsi ilə məşğul olacaq şirkətlərin müəyyənləşdirəcəyi şəbəkənin idarə edilməsi qaydalarına daxil olacaq prinsiplər və qaydalar; sistemə giriş imkanı, nəqletmə xidmətlərinin məbləği və qrafiki, xidmət zamanı dayanmalar, sistemin balanslaşdırılması, rabitə sistemi, ümumi həcmin bölünməsi, təbii qazın təhvili və ölçülməsi 25

Yeni bazar strukturu TƏCHİZAT MARKETINQ İSTEHLAK İdxal İxrac Topdan satış Səlahiyyətli istehlakçılar Yerli İstehsal Paylanma Səlahiyyətsiz istehlakçılar 26

İdxal İdxal olunacaq təbii qazın 10%-nin ehtiyat kimi saxlanması imkanı üzrə öhdəlik İdxalı həyata keçirəcək şirkətlər hər bir idxal sövdələşməsi üçün ayrıca lisenziya əldə etməlidirlər İdxalı həyata keçirəcək hər hansı bir şirkət tərəfindən illik idxal həcmi cari il üçün ümumi yerli qaz istehlakının 20%-dən artıq olmamalıdır İdxala dair lisenziyalar əldə edən şirkətlərə topdan satış fəaliyyətləri ilə məşğul olmağa icazə verilir 27

Ötürmə Özəl şikətlər yeni ötürmə xətləri inşa edə, işlədə və bunalar üzrə sahiblik hüququ əldə edə bilərlər Mövcud və hazırda inşa edilən şəbəkə BOTAŞ şirkətinə məxsusdur Ayrıseçkilik edilmədən hər hansı Üçüncü Tərəfə giriş imkanı Sistemə giriş imkanından imtina edildiyi halda, EBTQ-nun qərarı yekun və məcburi qərar hesab olunur 28

Şəbəkə Kodu Şəbəkə kodu 2004-cü ilin sentyabr ayından etibarən qüvvədədir Həcmin bölüşdürlməsi giriş-çıxış sisteminə əsasən qurulur Artıq yığım olduğu halda, həcm istifadə üçün müvafiq qaydada (proposional şəkildə) bölünür Həcmdən istifadə istifadə etmək yaxud itirmək prinsipinəəsaslanır 29

Yığım və saxlama Yığım və saxlama əməliyyatlarını həyata keçirən şirkətlər hər bir anbar üçün ayrıca lisenziya almalıdırlar Bərabər səviyyədə və ayrıseçkilik edilmədən göstərilən xidmətlər Sistemə giriş imkanından imtina etmək Səlahiyyətli orqanın bunu təsdiqləməsi şərtilə həyata keçirilir 30

Topdan Satış Topdan satış əməliyyatını həyata keçirən hər hansı bir şirkətin illik satış həcmi cari il ərzində ümumi yerli qaz istehlakının 20%-dən artıq olmamalıdır Təchizat təhlükəsizliyini təmin etmək üçün şirkətlər qazın yığılıb saxlanması üçün tədbirlər görməlidirlər Topdan satış fəaliyyətləri regionlar üzrə məcburi xaraxter daşımır və bütün ölkə üzrə həyata keçirilə bilər 31

STQ (Sıxılmış Təbii Qaz) Sıxmaq və balonlara doldurmaq Nəzərdə tutulan nəqliyyat vasitələri ilə sıxılmış təbii qazın şəhərlərə daşınması Ötürmə şəbəkəsinin çatmadığı ərazilərdə təbii qazın təzyiqini azaltmaq və onu satmaq 32

Paylama Paylamalara dair lisenziyalar tender prosesi vasitəsilə verilir İlkin olaraq şirkətlərin maliyyə gücü və təcrübəsi qiymətləndirilir Qiymətləndirmə istehlakçıları bir KVt təbii qazla təchiz etmək üçün nəzərdə tutulan vahid xidmət və amortizasiya məbləğləri əsasında aparılır Lisenziyalar minimum 10, maksimum isə 30 illik müddətə verilir 33

Azad İstehlakçılar İllik istehlak həcmləri Rəhbər Şuranın təyin etdiyi həddən yuxarı olan istehlakçılar Təbii qazı elektrik enerjisi istehsalı üçün alan şirkətlər Yerli qaz istehsalçıları öz təchizatçılarını seçmək hüququna malikdirlər 34

Qazın verilməsi (1) BOTAŞ Şirkəti tender keçirməklə idxal müqavilələri üzrə öz payını tədricən özəl müəssisələrə verməlidir 2009-cu ilədək BOTAŞ şirkətinin bazardakı payı illik istehlakın 20%- dək aşağı düşənə qədər idxal müqavilələri üzrə öz payının hər il ən azı 10%-ni verməlidir 2009-cu ilədək idxal payı yerli istehlakda 20%-ə düşməyənə qədər BOTAŞ şirkəti hər hansı yeni idxal müqavilə imzalaya bilməz 35

Qazın verilməsi (2) Şirkətlər satıcılardan ilkin razılıq, EBTQ-dan isə idxal lisenziyasına dair ilkin qiymətləndirmə sənədini əldə etməlidirlər Tenderin baş tutumasından sonra; BOTAŞ tərəfindən seçilmiş şirkətlərin siyahısına daxil edilməlidirlər Ən yüksək bal toplamış oferent satıcılarla danışıqlar aparmaq üçün dəvət olunur Ən yüksək bal toplamış oferent Payların Ötürülməsinə dair Müqavilədə satıcı ilə razılığa gələ bilməsə, onda iknici ən yüksək bal toplamış şirkət satıcı ilə danışıqlar aparmaq üçün dəvət edilir; və Bu proses payın ötürülməsi reallaşana qədər seçilmiş şirkətlər üzrə davam etdirilir 36

Qazın verilməsi (3) Əgər oferentlərdən heç biri payın ötürülməsinə dair müqavilə bağlamazsa; onda; BOTAŞ şirkəti payın ötürülməsi əsasında digər tender keçirəcək 37

Qazın verilməsi (4) Tenderin elan olunması Tender sənədlərinin alınması Təchizatçıdan EBTQ-dan İdxal Lisenziyasına dair ilkin qiymətləndirmə və Satıcının razılığına dair sənədlərin alınması Tenderə hazırlıq Təkliflərin təqdim olunması Reallaşdırılmamış Payın ötürülməsi prosesi və həcmin ötürülməsi prosesinin başlanması YOX Satıcı ilə Tenderin qalibi arasında Təbii Qazın İdxalına dair yeni Müqavilənin imzalanması HƏ Qiymətləndirmənin yekunu və təchizatçı ilə danışıqlara başlamaq üçün BOTAŞ şirkətinin qaliblərə müvafiq qaydada razılıq verməsi Tender Qiymətləndirmə Müqavilə üzrə payın ötürülməsinə dair sənədin imzalanması Müvafiq həcmin azaldılmasına dair BOTAŞ ilə satıcı arasında Düzəliş sənədinin imzalanması BOTAŞ-ın İdxala dair lisenziyasının dəyişdirilməsi EBTQ-dan idxala dair lisenziyanın alınması və Rəqabət Orqanından Müstəsna və Neqativ Gömrük Rəsmiləşdirməsi Sertifikatının alınması Təbii Qaz idxalının başlanması 38

Özəlləşdirmə Paylama əməliyyatını həyata keçirən mövcud şirkətlər özəlləşdiriləcək Qazın paylanması əməliyyatını həyata keçirəcək yeni şirkətlər özəl şirkətlər olacaq BOTAŞ-a məxsus satış və yığım, eləcə də saxlama əməliyyatlarını həyata keçirən şirkətlər 2009-cu ildən sonra özəlləşdiriləcək BOTAŞ sadəcə qazın ötürülməsi əməliyyatlarını həyata keçirəcək 39

Qanunvericilikdə nəzərdə tutulan islahatlar (1) Bazara Nəzarət və Tənzimləmə; Bütün hüquqi şəxslər EBTQ-dan lisenziya almalıdırlar İnhisarçılığın qarşısının alınması; Heç bir hüquqi şəxs illik qaz istehlakının 20%-dən artıq həcmdə qaz sata bilməz Ayrıseçkiliyə yol verməmək; Qaz şirkətlərinə eyni sahədə digər bir şirkət təsis edə bilməz Qanuni ayırma; Qazın ötürülməsi və paylanması əməliyyatlarını həyata keçirən şirkətlərin qanuni şəkildə ayırılması zəruridir Təchizat təhlükəsizliyi; İdxal və topdan satış əməliyyatlarını həyata keçirən şirkətlərin idxal olunan və ya satılan qazın 10%-ni ehtiyat olaraq saxlamaları zəruridir 40

Qanunvericilikdə nəzərdə tutulan islahatlar (2) Azad istehlakçılar; Enerji zavodları, qaz istehsal edən şirkətlər, istehlak həcmi qoyulmuş həddən (hazırda 1 milyon m 3 /il) yuxarı olan istehlakçılar Qazın nəqlinin həyata keçirilməsi üzrə rəqabət; Hüquqi şəxslərə yeni boru kəmərləri tikməyə icazə verilir Əmlakın və xidmətlərin ortaq şirkətlərə ötürülməsi; Əmlakın və xidmətlərin ortaq şirkətlərə ötürülməsinə qadağa qoymaq və 2009-cu ildən etibarən iki il ərzində BOTAŞ-ın ötürmə, yığım, eləcə də saxlama və satış kimi fəaliyyətlərini ayırmaq Nəzarət; Ötürmə və paylama əməliyyatlarını həyata keçirən şirkətlər onların apardıqları əməliyyatların qiymət baxımından sərfəli, səmərəli və etibarlı olduğunu EBTQ-na nümayiş etdirməlidirlər Şəffaflıq; Şəbəkə kodu çərçivəsində Məlumatlandırma üzrə Elektron Xidmətin (MEX) olması zəruridir 41

Növbəti mərhələdə nələr gözlənilir? İdxalda BOTAŞ-ın payının azaldılması Qaz paylayıcı şəbəkələrinin genişləndirilməsinə dəstək Təbii qazın qiymətlərinin bütün qruplara daxil olan istehlakçılar üçün sərfəli etmək Müxtəlif sifatrişçilər arasında əmlak və xidmətlərin verilməsini azaltmaq Mövcud idxal müqavilələri üzrə payların ötürülməsi mexanizmini təkmilləşdirmək və buna dəstək vermək Dövlət nəzarətində olan və qazın paylanmasını həyata keçirən üç şirkətin özəlləşdirilməsi Tranzit ötürülmə tarifləri 42

Bazarda güclü rəqabət İdxal 1 İdxal 2 İdxal 3 İdxal 4 İstehsal şirkəti Topdan satış şirkəti İdxal.. Müstəqil istehlakçı BOTAŞ & Digər Ötürmələr Yığım və saxlama şirkəti Paylama Şirkəti Asılı İstehlakçılar 43

Nəticələr Türkiyə artıq təbii qaz bazarında güclü tərəqqi əldə edib Türkiyənin təbii qaz bazarına dair qanunvericiliyi və onun tətbiqi ABnin bir çox üzv dövlətlərindən daha mütərəqqi hesab oluna bilər Qazın verilməsinə dair uğurlu proqram rəqabətli təbii qaz bazarı üçün müstəsna əhəmiyyətə malikdir Təbii Qaz Bazarına dair Qanunda nəzərdə tutulan islahatlar EBTQ tərəfindən uğurla həyata keçirilir Bu islahatlardan sonra, təbii qaz bazarında güclü inam əldə ediləcək Tam şəkildə liberallaşdırılmış bazar strukturu Türkiyənin Asiya ilə Avropa arasında enerji ticarəti üçün oynayacağı körpü rolunu müstəsna dərəcədə artıracaq 44

Əlaqə TÜRKİYƏNİN ENERJİ BAZARININ TƏNZİMLƏYİCİ QURUMU www.emra.org.tr 45