BİBLİYOMETRİK GÖSTERGELER

BİBLİYOMETRİK GÖSTERGELER Arş. Gör. Serhat Adem SOP serhatademsop@anadolu.edu.tr serhatademsop@gmail.com

İÇERİK ATIF ORANI (Citation Rate/Count) Atıf (Citation) Atıf oranı/sayısı (Citation Rate/Count/Frequency) Atıf yaşı (Citation age) Atıf faktörü (Citation factor) Tüketim Faktörü (Consumption factor) Atıf ağı (Citation network) Karşılıklı atıf (Mutual citation) Dergiler arası atıf (Interjournal citation) Dergi içi atıf (Intrajournal citation) Dışarıdan atıf (Citation outside) ETKİ FAKTÖRÜ (Impact Factor) Etki (Impact) Etki faktörü (Impact factor) Beklenen etki faktörü (Expected impact factor) Yazar etki faktörü (Author impact factor) Disiplin etki faktörü (Discipline impact factor) Anındalık indeksi (Immediacy index) Önem İndeksi (Importance index) GÖRELİ ATIF ETKİSİ (Relative Citation Impact) H İNDEKSİ (H Index) Ortak atıf (Cocitation) Atıf Dizini (Citation index) G İNDEKSİ (G Index) 2

BİRİNCİ BÖLÜM ATIF ORANI Citation Rate 3

ATIF Citation B çalışmasında A çalışmasına değinilmesine atıf ismi verilmektedir. Bu referans gösterme işlemi B çalışmasında metin içerisinde olabileceği gibi, aynı çalışmanın son not, dipnot, kaynakça ya da referans listesinde de belirtilebilmektedir. Bazen referans kelimesi, atıf kelimesinin eş anlamlısı olabilmektedir. A çalışmasının B çalışmasında dipnot olarak verildiğini varsayın. Bunu gören bir kişi şunları söyleyebilir: 4

ATIF Citation B çalışması A çalışmasını bir referans olarak vermektedir. B çalışması A çalışmasına atıfta bulunmaktadır. B çalışması A çalışmasından alıntı yapmaktadır. A çalışması B çalışmasından bir atıf almaktadır. A çalışması B çalışmasından bir referans almaktadır. A çalışmasına B çalışması tarafından atıf yapılmaktadır. B çalışmasındaki tüm referanslar yine B çalışmasından önce yayımlanmış çalışmalardır. Bibliyometri araştırmacıları referans kavramını kullanmayarak; A çalışmasına B çalışması tarafından atıf yapılmaktadır. B çalışması A çalışmasına atıf yapmaktadır. 5

ATIF ORANI / SAYISI Citation Rate/Count/Frequency Bir yazar, çalışma (doküman) ya da derginin, belirli bir periyotta aldığı atıf sayısıdır. Özellikle belirli bir dergi tarafından yayımlanan bir grup çalışmanın aldığı atıf sayısı bir oran olarak ifade edildiği zaman bu atıf oranı, etki faktörüne eşdeğer bir hal almış olur. 6

ATIF YAŞI Citation age Bir eş zamanlı eskime ölçümüdür. A çalışması ile o çalışmada atıf yapılan kaynaklardan bir tanesi olan X çalışması arasındaki atıf yaşı incelenirse: (Atıf yapan çalışmanın yayım yılı) (Atıf gösterilen çalışmanın yayım yılı) = ATIF YAŞI Ayıl = ATIF YAŞI Xyıl 7

1993 yılına ait SCI ve SSCI verilerinden yararlanılarak gerçekleştirilen 12 disipline yönelik bir çalışma Glänzel & Schoepflin, 1999: 41 8

ATIF FAKTÖRÜ Citation factor Belirli bir süre zarfında A dergisindeki makalelerin aldığı atıf sayısı A dergisinde yer alan makalelerde yapılan atıf sayısı ATIF FAKTÖRÜ Atıf faktörü, bir derginin tüketim faktörünün bileşenleri arasında yer almaktadır. Consumption Factor 9

TÜKETİM FAKTÖRÜ Consumption factor Tüketim faktörü, bir derginin etkisini ölçmenin bir yoludur. Tüketim faktörü = Atıf faktörü x Popülerlik Faktörü A dergisindeki makalelerin aldığı atıf sayısı A dergisinde yer alan makalelerde yapılan atıf sayısı A dergisindeki makalelere atıf yapan dergi sayısı A dergisindeki makaleler tarafından atıf verilen dergi sayısı 10

TÜKETİM FAKTÖRÜ Consumption factor A dergisi hakkında 2012-2013 yıllarına ait şu verilere ulaşmış olalım: Dergide, 45 farklı dergiye ve 460 makaleye atıf yapılmıştır. Dergideki makaleler, 15 farklı dergiden toplam 125 kez atıf almıştır. Yanovsky, 1981: 229 Tüketim faktörü = 125 460 x 15 45 = 0,09 11

ATIF AĞI Citation network Bir grup yazar, çalışma, dergi ve hatta birkaç konu alanı arasındaki atıf ilişkisiyle oluşan bağlantılardır. 12

ATIF AĞI Citation network Sop 4 1 2 3 Türktarhan Dener 2 3 1 Sop, Türktarhan a 3 kez atıf yapmıştır. Türktarhan, Sop a 4 kez atıf yapmıştır. 6 Aşan Kozak 5 Dener ve Türktarhan birbirlerine 2 şer kez atıf yapmışlardır. Aşan ise her yazara atıfta bulunmuş, ancak sadece Kozak ona atıf yapmıştır. 13

ATIF AĞI Citation network Nous, the Journal of Philosophy, the Philosophical Review, and Mind. 1993-2013 http://philosophy.atmhs.com/2013/06/20/a-co-citation-network-for-philosophy/ 14

KARŞILIKLI ATIF Mutual citation İki yazarın birbirlerine atıf yapmaları durumudur. Sop 4 1 2 3 Türktarhan Dener 2 3 1 Aşan 6 5 Kozak 15

DERGİLER ARASI ATIF Interjournal citation A dergisindeki bir makalenin B dergisindeki bir makaleye atıf yapmasıyla oluşan durumdur. Bu inceleme bir grup dergi arasında yapılırsa araştırmacı bir atıf matrisi görseline ulaşır. 16

DERGİ İÇİ ATIF Intrajournal citation A dergisindeki bir makalenin yine A dergisindeki bir makaleye atıf yapmasıyla oluşan durumdur. Bir nevi kendine atıftır 17

Atıf yapılan dergiler DERGİ İÇİ ATIF Intrajournal citation Atıf yapan dergiler 2 2 0 5 0 6 ATIF MATRİSİ 4 6 1 18

DIŞARIDAN ATIF Citation outside Analiz edilen grubun dışında yer alan atıflardır. Burada atıf yapılan çalışma grup içerisinde yer almaktadır. (Yani alan dışından atıf alınması) Hicks & Potter (1991), bilimsel bilgi sosyolojisi üzerine 313 maddelik bir bibliyografyada atıf çalışması yapmıştır. SSCI içerisinde yapılan bu araştırmada, bibliyografyaya yapılan atıfların bazılarının dışarıdan olduğu anlaşılmıştır. Burada atıf yapan bazı çalışmaların ya da yazarların bilimsel bilgi sosyolojisi alanında yayın yapmadıkları görülmüştür. Gatten (1991), benzer duruma kütüphanecilik ve sosyoloji alanına yönelik çalışmasında rastlamıştır. 19

ORTAK ATIF Cocitation İki ya da daha fazla yazarın, X Y çalışmanın ya da derginin aynı anda başka bir çalışma tarafından atıf gösterilmesiyle oluşan durumdur. A B C C D E 1) A ve B çalışmaları X tarafından atıf verilmiştir. 2) X ve Y çalışmaları bibliyometrik olarak birleşmektedir. Çünkü her ikisi de C ye atıf yapmışlardır. 20

ATIF DİZİNİ Citation index Kullanıcılarının bir yazarı ya da belirli bir çalışmayı arayabileceği/araştırabileceği ve o yazar ya da çalışmaya atıf yapan yazar ve çalışmaları öğrenebileceği bir indekstir. ISI Institute of Scientific Information AHCI Arts & Humanities Citation Index SCI Science Citation Index SSCI Social Sciences Citation Index http://ip-science.thomsonreuters.com/cgi-bin/jrnlst/jloptions.cgi?pc=ss 21

İKİNCİ BÖLÜM ETKİ FAKTÖRÜ Impact Factor 22

ETKİ Impact Bir çalışmanın ya da çalışma grubunun öneminin ya da etkisinin ölçümüdür. Etki, belirli bir süre zarfında bir çalışmanın ya da çalışma grubunun almış olduğu atıf sayısıdır. Bu nedenle, atıf oranı ile aynı anlama gelmektedir. 23

ETKİ FAKTÖRÜ Impact factor Bir grup çalışmanın önemi ya da etkisine yönelik bir ölçümdür. ETKİ FAKTÖRÜ = Çalışma tarafından alınan atıf sayısı Grupta yer alan çalışma sayısı 24

ETKİ FAKTÖRÜ Impact factor 2013-2014 döneminde A dergisi 20 makale yayımlamıştır. 15 atıf almıştır. B dergisi 20 makale yayımlamıştır. 50 atıf almıştır. C dergisi 240 makale yayımlamıştır. 300 atıf almıştır. 15 / 20 = 0.75 50 / 20 = 2.50 300 / 240 = 1.25 Yani, bu dönemde C dergisinde yayımlanan bir makale, ortalama 1.25 atıf almaktadır. 25

ETKİ FAKTÖRÜ Impact Factor Impact factor Journal impact factor Journal influence Citation rate Impact Bir çalışmanın ya da çalışma grubunun öneminin ya da etkisinin ölçümüdür. Bir çalışmanın ya da çalışma grubunun almış olduğu atıf sayısıdır. http://admin-apps.webofknowledge.com/jcr/jcr?rq=record&rank=1&journal=ann+tourism+res 26

BEKLENEN ETKİ FAKTÖRÜ Expected impact factor Çok sayıda dergiden toplanan makaleler için yapılan bir etki faktörü hesaplamasıdır. Belirli bir süre zarfında yayımlanan ve belirli bir konu üzerinde yazılmış olan makaleler üzerinde bu hesaplama yapılabilir.! Bu makalelerin beklenen etki faktörü hesabı için, yayımlandıkları dergilerin etki faktörü katsayılarının ortalamaları alınmaktadır. Expected citation rate 27

YAZAR ETKİ FAKTÖRÜ Author impact factor Tek bir yazar tarafından yapılmış olan çalışmalar için etki faktörünün hesaplanmasıdır. I. Yöntem YAZAR ETKİ FAKTÖRÜ = Yazarın çalışmalarının aldığı atıf sayısı Yazarın çalışmalarının sayısı Üniversitelerdeki akademisyenlerin yayın performansı değerlendirmesi bu yolla yapılabilir 28

YAZAR ETKİ FAKTÖRÜ Author impact factor II. Yöntem SOP (3* IA) + (2*IJ) + (4*IC) (3* 0,75) + (2*2,50) + (4*1,25) 3 makale yayımlamıştır 2 4 2,25 + 5 + 5 = 12,5 29

DİSİPLİN ETKİ FAKTÖRÜ Discipline impact factor Alanda (disiplin) yer alan temel dergilerin (core journals) önem derecelerini tanımlamak için kullanılan bir ölçümdür. Etki faktöründen farklı olarak DIF hesaplamak için, alanda yer alan yüksek etki faktörü katsayısına sahip dergilerden en az bir tanesinin tanımlanmış olması gerekmektedir. 30

DİSİPLİN ETKİ FAKTÖRÜ Discipline impact factor DIF yinelenen bir ölçüm süreciyle hesaplanmaktadır. Aşama 1 Alan için açıkça önemli olduğu anlaşılan bir ya da birkaç dergi belirlenir. Bu dergilere atıf seti denir Aşama 2 Alan içindeki önem derecesinden emin olmadığımız bir başka dergi daha belirlenir. Bu derginin alandaki temel dergiler arasında olup olamayacağı test edilir. Bu aday dergi için DIF hesaplanır. 31

DİSİPLİN ETKİ FAKTÖRÜ Discipline impact factor Aşama 2 DIF = Atıf setinde yer alan dergilerden aday dergideki makalelere yapılan atıf sayısı Aday dergideki makale sayısı 32

DİSİPLİN ETKİ FAKTÖRÜ Discipline impact factor Aşama 3 Aday derginin DIF değerinin alt sınırdan yüksek çıkması durumunda, bu dergi de artık atıf setine eklenir. Aşama 4 & 5 Tekrar yeni bir aday dergi belirlenir ve 2. aşama ile 3. aşama o dergi için yinelenir. Tüm bu işlemler atıf setinin artık neredeyse değişmediğini görünceye kadar sürdürülür 33

DIŞARIDAN ATIF Citation outside CSIF 34

DIŞARIDAN ATIF Citation outside 35

ANINDALIK İNDEKSİ Immediacy index Bir grup çalışmanın (özellikle bir dergideki makalelerin) ne kadar çabuk atıf aldıklarının ölçümüdür. Anındalık indeksi = Dergide 2013 yılında yayımlanan makaleler üzerinden bu yıl dergiye yapılan atıf sayısı Dergide 2013 yılında yayımlanan makale sayısı 36

ANINDALIK İNDEKSİ Immediacy index 2013 yılında 20 makale yayımlamış, 1 atıf almış 1 / 20 = 0.05 20 makale yayımlamış, 5 atıf almış 5 / 20 = 0.25 240 makale yayımlamış, 12 atıf almış 12 / 240 = 0.05 37

ANINDALIK İNDEKSİ Immediacy index ANINDALIK İNDEKSİ = ETKİ FAKTÖRÜ Atıf yapan makaleler ile atıf yapılan makaleler aynı yıl içinde olmalılar! 38

ÖNEM İNDEKSİ Importance index Önem, Bir yazar ya da çalışmanın başka yazar ya da çalışmalar tarafından atıf alabilme eğilimidir. O halde, daha önemli çalışma ya da yazarların az önemli olanlara kıyasla daha fazla atıf alacaklarını belirtmek mümkündür. 39

ÖNEM İNDEKSİ Importance index? Importance = Influence Daha çok belirli bir çalışmanın ya da yazarın diğer bir tanesi üzerindeki etkisini/tesirini ifade eder. 40

ÖNEM İNDEKSİ Importance index Önem indeksi Belirli bir konu alanında, bir derginin diğer bir grup dergi üzerindeki göreceli öneminin ölçümüdür. Önemin en açık kanıtı, dergide yayımlanan makalelerin ne sıklıkta atıf aldıkları ve verdikleridir. 41

ÖNEM İNDEKSİ Importance index O halde önem indeksinin hesaplanması, bir grup derginin birbirlerine atıf verme sıklıklarının ölçülmesi anlamına gelmektedir. Bu veriler için atıf matrisi kullanılır. Önem indeksi = A dergisinden B dergisine yapılan atıf sayısı A dergisinden analiz edilen gruptaki diğer dergilere yapılan tüm atıflar 42

ÖNEM İNDEKSİ Importance index A J T 200 atıf yapılmış O halde A dergisinden J dergisine önem indeksi 15/200= 0.075 15 i J dergisine 125 i A, J ve T dergilerine 75 i dışarıdaki çalışmalara. Bir derginin önem indeksi, derginin diğer dergilerle arasında oluşan indekslerin ortalaması olarak da ifade edilebilir. 43

TESİR AĞIRLIĞI Influence weight İncelenen belirli bir konu alanında, bir derginin diğer bir grup dergi üzerindeki göreceli tesirini/etkisini ölçmektir. Tesir in en açık kanıtı, dergide yayımlanan makalelerin ne sıklıkta atıf aldıkları ve verdikleridir. 44

TESİR AĞIRLIĞI Influence weight O halde önem indeksinin hesaplanması, bir grup derginin birbirlerine atıf verme sıklıklarının ölçülmesi anlamına gelmektedir. Bu veriler için atıf matrisi kullanılır. Tesir Ağırlığı = A dergisinden B dergisine yapılan atıf sayısı B dergisinden, analiz edilen gruptaki diğer dergilere yapılan tüm atıflar 45

Atıf yapılan dergiler TESİR AĞIRLIĞI Influence weight Atıf yapan dergiler TOPLAM 15 7 20 42 Annals J. Travel M. 8/12 = 0,667 8 2 12 22 Bir derginin tesir ağırlığı, derginin diğer dergilerle arasında oluşan ağırlıkların 7 3 5 15 ortalaması olarak da ifade edilebilir. TOPLAM 30 12 37 79 46

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GÖRELİ ATIF ETKİSİ Relative Citation Impact 47

GÖRELİ ATIF ETKİSİ Relative Citation Impact Genellikle ülkelere yönelik bir karşılaştırma yapmak için kullanılan göstergedir. Göreli Atıf Etkisi = Bir ülkenin aynı zaman aralığında bir konu alanındaki yayın başına ortalama atıf oranı İlgili alanda dünyadaki yayın başına ortalama atıf oranı 48

GÖRELİ ATIF ETKİSİ Relative Citation Impact > Göreli atıf etkisi = < 1 Alanda Alanda dünya ortalamasının üstünde atıf elde edilmekte dünya ortalaması ile aynı düzeyde atıf elde edilmekte Alanda dünya ortalamasının altında atıf elde edilmekte Braun1999: 428; Katz 2000: 24 Al, 2008 Farklı alanlarda ve farklı zamanlarda yapılan değerlendirmelerde, ABD nin göreli atıf etkisinin 1 den büyük olduğu bulunmuştur. 49

GÖRELİ ATIF ETKİSİ Relative Citation Impact Göreli atıf etkisi ile bazı bibliyometrik göstergeler arasında ilişki olduğu görülmektedir. Al, 2008 Örneğin, bir çalışmada kendine atıf oranı yüksek olan ülkelerin göreli atıf oranının düşük olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Glänzel, Thijs ve Schlemmer 2004:75 50

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM H İNDEKSİ H Index 51

H İNDEKSİ H-index h-indeksi, çeşitli atama ya da ödüllendirme işlemlerinde mümkün olduğunca adil ölçütler geliştirme çabalarının sonucunda ortaya çıkan bir kavramdır. Sadece bir bilim insanının değil, bir grup akademisyenin, bir bölümün, üniversitenin ya da ülkenin verimlilik ya da etki değerlendirilmesi h-indeksi yle uygulanabilmektedir. h-indeksi araştırmacıların atıf dizinleri kapsamındaki bilimsel faaliyetlerini değerlendiren ve araştırmacılar arasında sıralama yapan bir ölçüttür. Al, 2008 52

H İNDEKSİ H-index 1. Atıf dizinleri kapsamındaki dergilerde yapılan her bir yayına, atıf dizinleri kapsamında yapılan atıf sayıları bulunur. 2. Yayınlar en çok atıf alandan en az atıf alana kadar sıralanır. 3. Yayın sayısı ile atıf sayısı için yatay ve dikey eksenlere gelecek şekilde noktalar yerleştirilir. 4. Bu noktalardan geçen bir eğri çizilir. 5. Grafiğe bir açıortay çizilir. 6. Açıortay çizgisi ile eğrinin kesişim noktasının yatay ya da dikey eksendeki izdüşümüne bakılır (burası h-indeksini verir). Al, 2008 Hirsch (2005) 53

H İNDEKSİ H-index Dönemsel bir ayrım söz konusu olmayıp, bilim yaşamı daha uzun araştırmacıların h-indeksi daha yüksek çıkabilmektedir. Bornmann, Mutz ve Daniel 2008: 831 Farklı disiplinlerdeki araştırmacılar birbirleriyle karşılaştırılmamalıdır. Toplam atıf sayısı dikkate alınmaksızın salt h-indeksine bakarak araştırmacıların değerlendirilmesi Al, 2008 54

H İNDEKSİ H-index ÖRNEK B kişisinin aldığı en yüksek atıf 35, diğer yayınlarına yapılan atıflar da 20-35 arasında olsa dahi, 20 tane yayını 20'nin üzerinde atıf almış ise, B araştırmacısının da h-indeksi 20 olmaktadır. Al, 2008 200 yayın yapan A kişisinin bir yayını 500, bir yayını 450, diğer yayınları 250, 150, 100 vb. şeklinde atıflar almıştır. Sadece 20 yayını, 20 ve üzeri atıf almışsa; bu kişinin h-indeksi 20 olmaktadır. 55

BEŞİNCİ BÖLÜM G İNDEKSİ G Index 56

G İNDEKSİ G-index g-indeksi, h-indeksinin geliştirilmesi sonucu ortaya konulmuş bir göstergedir. h-indeksinin yüksek atıf almış yayınların yarattığı etki düzeyine duyarlı olmamasından hareketle geliştirilen g-indeksi, toplam olarak g 2 ya da daha fazla atıf almış g adet yayını tanımlamaktadır. Egghe, 2006:132 Al, 2008 57

27 tane makale 27 ve üzeri adet atıf almış G İNDEKSİ G-index r = makale sıra sayısı 58

G İNDEKSİ G-index Egghe (2006:143) g-indeksinin h-indeksi ile birlikte kullanımını önermektedir g/h oranının yüksekliği, araştırmacının başarısını gösteren bir değerdir. 59

Kaynaklar Al, U. (2008). Türkiye'nin Bilimsel Yayın Politikası: Atıf Dizinlerine Dayalı Bibliyometrik Bir Yaklaşım. (Scientific Publication Policy of Turkey: An Approach to Based on Citation Indexes). (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi. Bornmann, L., Mutz, R. & Daniel, H.-D. (2008). Are There Better Indices for Evaluation Purposes than the H Index? A Comparison of Nine Different Variants of the H Index Using Data from Biomedicine. Journal of the American Society for Information Science and Technology, 59(5), 830-837. Braun, T. (1999). Bibliometric Indicators for the Evaluation of Universities Intelligence from the Quantitation of the Scientific Literature. Scientometrics, 45(3), 425-432. Diadato, V. (1994). Dictionary of Bibliometrics. New York: The Haworth Press. Egghe, L. (2006). Theory and Practise of the G-Index. Scientometrics, 69(1), 131-152. Hirsch, J.E. (2005). An Index to Quantify an İndividual s Scientific Research Output. PNAS, 46 (102), 16569-16572. Hirst, G. & Talent, N. (1977). Computer Science Journals An Iterated Citation Analysis. IEEE Transactions on Professional Communication PC20, 233-238. Gatten, J. N. (1991). Paradigm Restrictions on Interdisciplinary Research into Librarianship. College and Research Libraries, 52, 575-584. 60

Kaynaklar Glanzel, W. & Schoepflin, U. (1999). A Bibliometric Study of Reference Literature in the Sciences and Social Sciences. Information Processing and Management, 35, 31-44. Glanzel W., Thijs B. & Schlemmer B. (2004). Bibliometric Approach to the Role of Author Self-Citations in Scientific Communication Scientometrics, 59 (1), 63-77. Hicks, D. & Potter, J. (1991). Sociology of Scientific Knowledge: A Reflexive Citation Analysis, or Science Disciplnes and Disciplining Science. Social Studies of Sceince, 21, 459-501. Katz, J. S. (2000). Scale-independent Indicators and Research Evaluation. Science and Public Policy, 27(1), 23-36. Yanovsky, V. I. (1981). Citation Analyis Significance of Scientific Journals. Scientometrics, 3, 223-233. http://philosophy.atmhs.com/2013/06/20/a-co-citation-network-for-philosophy/ http://ip-science.thomsonreuters.com/cgi-bin/jrnlst/jloptions.cgi?pc=ss http://admin-apps.webofknowledge.com/jcr/jcr?rq=record&rank=1&journal=ann+tourism+res 61

BİBLİYOMETRİK GÖSTERGELER Arş. Gör. Serhat Adem SOP serhatademsop@anadolu.edu.tr serhatademsop@gmail.com