4. BORULAR Yapı ve çevre düzenleme çalışmalarında, yeşil alanların sulanmasında ve çatı konstrüksiyon çalışmalarında kullanılan yuvarlak kesitli yapı materyalidir. Kullanış amaçlarına göre borular metal (çelik, pik, alüminyum, bakır vb.), PVC, PE, beton ve asbest'ten yapılmış olabilir. 4.1. Çelik Borular Peyzaj mimarlığı konstrüksiyonunda kullanılan su boruları düşük karbonlu kaynak olabilme kabiliyeti yüksek TS 33-1 ile belirlenmiş çelikten yapılır. Bu çeliğin Çekme mukavemeti 33-50 kg/mm2 ve kaplama uzaması L=5 d, % 18'dir. Çelik borular TS 301 ve DIN 2440 normlarına göre boyuna dikişli olarak üretilir ve 50 Atü basınç ile test edilir. Bu testlerden sonra uçlarına 1/16 koniklikle diş açılıp manşon takılır. Çelik borularda boru ucu vida anma çapı inç olarak verilir. 3/8 inç'ten 4 inç'e kadar üretilen borular çeşitli et kalınlıklarında yapılır. Bu borulara ilişkin ölçüler aşağıda verilmiştir: Anma Çapı Dış Çap Et Kalınlığı Boru Ağırlığı inç mm mm mm Kg/m 3/8 10 17.2 2.35 0.90 1/2 15 21.3 2.65 1.30 3/4 20 26.9 2.65 1.68 1 25 33.7 3.25 2.57 1.1/4 32 42.4 3.25 3.32 1.1/2 40 48.3 3.25 3.82 2 50 60.3 3.65 5.38 2.1/2 65 76.1 3.65 6.90 3 80 89.9 4.05 8.96 4 100 114.3 4.50 12.80 Bütün çelik borular TS normlarında ve teknik şartlara uygun olarak 6.5 m boyunda yapılırlar. Sipariş üzerine yapılan borular özel boyda olabilir. Sıhhi tesisatta kullanılan galvanizli boruların iki ucuna diş açılmış ve bir tarafı çelik manşonlu diğer tarafı açılan dişin korunması için plastik (siyah) manşonlu olarak satılır. Çelik borular imalat işlemlerinde yüksek sıcaklıkta, çap ve kalınlıklarında redüksiyon gördüğü için dikiş yeri ortadan kalkar ve kaynaktan dolayı bünye değişikliği kaybolarak homojen, emniyetli, hassas ve kaliteli bir yapı kazanır. Çelik konstrüksiyon için yaygın kullanılan boruların başında su ve gaz boruları gelir. Bunu özel maksatlı alçak basınç kazan boruları, sanayi boruları, soğuk çekilmiş borular, paslanmaz çelik borular, spiral kenetli borular, dikişli su ve gaz boruları gibi çeşitleriyle özel maksatlı borular bir yelpaze teşkil eder. Boruların paslanmasını önlemek için galvaniz kaplama yapılmaktadır. Sıcak daldırma yöntemi ile kaplanan borular kaplamadan önce borunun yüzeyi kaplamaya hazırlanmak üzere kostik, asitsülfirik ve flüks banyolarından geçirilir. Sanayi işlerinde ve konstrüksiyonda kullanılan siyah borular iki ucu havşalanmış (dişsiz ve manşonsuz)olarak pazarlanır. Galvanizli borular park, bahçe ve havuz su devridaim
sistemlerinde, değişik çaplardaki siyah çelik borular ise seraların ısıtma sistemlerinde yaygın olarak kullanılır. 4.2. Sert Plastik PVC ve PE Borular Sentetik materyal ürünü olan sert plastik borular, çelik borulara alternatif olarak peyzaj mimarlığı çalışmalarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Özellikle temiz su boruları 4-6-10 Atü'lük olarak yeşil alan sulama projelerinde, su gösterilerinde ve oyun alanı drenajı ile pis su boşaltma tesisatlarında kullanılır. Polivinilklorür (PVC) termo plastik bir madde olup normal sıcaklıklarda serttir. Uygun sıcaklıkta eritilerek enjeksiyon makinalarında boru olarak çekilir. PVC borular yapıştırma muflu ve geçme muflu olarak iki çeşittir. Geçme muflu borularda lastik conta sızdırmazlık için kullanılır. Sert plastik boruların çapları fi 25 ile 250 mm arasında değişen boyutlarda yapılırlar. Boru çapı ve boru et kalınlığı arasında paralellik vardır. Boru et kalınlığı arttıkça basınca dayanıklılık artar ve boru çapı büyür. Sert PVC plastik borular yapıldıkları PVC maddesinin gerilim sınır değerlerine (kgf/cm2) göre PVC 60 ve PVC 100 olmak üzere iki sınıfa ayrılır. Piyasa için üretilen temiz su PVC plastik boruları PVC 100 sınıfına dahildir. Ortalama yoğunluğu 1.40 gr/cm3'dür. Sert PVC plastik boruların boru uçları boru eksenine dik kesilmiş olmalı, borularda kabarcık ve boşluk bulunmamalı, doku homojen olmalıdır. Boru üzerinde hiçbir zaman keskin ve derin çizgiler ve kesit daralmaları görülmemelidir. PVC 100 tipi borularda su emme 4 mg/cm2 den çok, sıcaklık etkisi ile uzunlamasına ölçü değişimi %5'den, çevrede ölçü değişimi ise % 2.5'ten fazla olmamalıdır. Sert PVC boruların standart boyu 6 metredir. Borunun baş ve kuyruk kısımlarının profili değişik olur ve boru başında conta yuvası bulunur. Boru kuyruğu başa kolay geçebilecek şekilde pahlı (havşalı) yapılmıştır (Şekil 4.1.). Sert PVC boru fitingsleri deveboynu, kır döküm redüksiyon, körtapa, pompa bağlantısı, erkek vana bağlantısı (E parçası), dişi vana bağlantısı (F parçası) tamir manşonu, manşon ve contalar olarak sıralanabilir (Şekil 4.2.). Sert plastik boruların döşenmesi hızlı ve kolaydır. Uygun derinliğe toprak altına döşendikleri zaman çok dayanıklıdır. Döşeme işçiliği azdır. Yapıştırma veya contalı olarak döşenebilirler. Kırık ve çatlakların onarılması kolaydır. Bu amaçla tamir manşonları kullanılır. Sert plastik borular kum yatak üzerine, en az 60 cm derine döşenmelidir. Boru üzerinin 10 cm kum tabakası ile kapatılması borunun basınç karşısında kırılmasını önler. Plastik borular sıvı sıcaklığının 60 C nin üzerine çıktığı sistemlerde kullanılamaz. Boruların dış çapları işletme basıncına göre değişik olur. Borunun ısınması veya borudan sıcak su taşınması ile boru boyunda değişimler beklenir. Bu nedenle PVC basınçlı temiz su borularının kapalı sistemler ve toprak altında kullanılmaları tavsiye edilir. PVC boru sistemleri pas ve aşınmaya karşı dayanıklıdır. Buna karşın sert PVC basınçlı borular ısı ile boy değişimi çelik borulara göre 7 defa daha büyüktür. Bu nedenle bu boruların montajında ısı farklarından meydana gelen boy değişimlerini dikkate alınmalıdır. DIN 8061'de PVC borular için ısı genleşme katsayısı 0.08 mm/m C olarak verilmektedir. Sert PVC plastik borular Poz No 24060, TS 201 ve TS 274 ile standartlara alınmıştır.
Şekil 4.1. PVC Boru Şekil 4.2. PVC Borular İçin Kır Döküm Fitingsler Fasikül No. 8
PVC 100 Sert plastik temiz su borularında ölçüler aşağıda verilmiştir: Kullanma Basıncı Boru çapı Anma çapı 6 Atü 10 Atü 16 Atü (mm) (mm) Boru et kalınlığı (mm) 20 15-1.2 1.5 25 20-1.5 1.9 32 25-1.8 2.4 40 32 4.3 6.7-50 40 1.8 2.4 3.7 63 50 1.9 3.0 4.2 75 65 2.0 3.6 5.6 90 80 2.7 4.3 6.7 110 100 3.2 5.3 8.2 125 110 3.7 6.0 9.2 140 125 4.1 6.7 10.4 160 150 4.7 7.7 11.6 200 175 5.9 9.6-225 200 6.6 10.8-250 225 7.3 11.9-280 250 8.2 13.4-315 300 9.2 15.0-355 350 10.4 16.9-400 400 11.7 19.1 - PVC termoplastik bir madde olduğu için işletme basınçlarında işletme ısısına dikkat edilmesi gerekir. PVC basınçlı borular için verilen mukavemet değerleri ve işletme basınçları +20 C için verilmiş maksimum değerler olarak düşünülür. PVC boruların soğuk su sistemlerinde olduğu kadar sıcak ılıca sularının iletiminde kullanılması halinde bu özellikleri dikkate alınmalıdır. Sıcaklığın değişken olduğu durumlarda dikkatli çalışmak gerekir. PVC ye etki eden tehlikeli maddeler için plastik borular kullanılmamalıdır. Polietilen (PE) borular, polietilenden dikişsiz olarak yapılan su ve diğer sıvıların iletilmesinde kullanılan daire kesitli sentetik bir malzemedir. Polietilen borular polietilen cinsine göre sert (PE) ve yumuşak (PE) olmak üzere iki çeşittir. Sert PE boruların işletme basınçları 2.5, 3.0, 4.0, 6.0 ve 10 Atü, yumuşak PE boruların işletme basıncı 2.5, 6.0 ve 10 Atü (kgf/cm2) olarak yapılmaktadır. Polietilen borular erime noktasının 10 C altındaki bir sıcaklıkta şekillendirilebilmektedir. Ayrıca dış çapın dört katına eşit bir yan çapla boruların bükülmesinde, bükülen yerde çatlama, kırılma ve dökülme görülmemelidir. PE borularda ortalama yoğunluk 0.92 gr/cm3 kabul edilir. Tüm plastik borular suyun tadını değiştirmemeli, sağlığa zararlı maddeler katmamalı, bakteri üremesine ortam sağlamamalıdır.
Sert PE borular yağmurlama sulama sistemleri için özellikle seyyar sulama düzenlerinde çok sık kullanılır. Hatta sert PVC boruya tercih edilebilir. Çünkü PE borular esnek, darbeye karşı daha az kırılgan yapısıyla taşınabilir sulama sistemleri için daha çok kullanılır (Şekil 4.3., 4.4. ve 4.5.). Yumuşak polietilen basınçlı borular TS 418/2, sert polietilen basınçlı su boruları TS 418/1, sabit contalı sert PVC 100 Plastik pis su boruları TS 275 olarak düzenlenmiştir. Sert PE borulara ilişkin ölçüler aşağıda verilmektedir: İşletme Basıncı Boru çapı 4 Atü 6 Atü mm Boru et kalınlıkları (mm) 25-2.0 32-2.0 40 2.0 2.3 50 2.0 2.9 63 2.5 3.6 75 2.9 4.3 90 3.5 5.1 110 4.3 6.3 125 4.9 7.1 160 6.2 9.1
Şekil 4.3. PE Yağmurlama Boru ve Ekleri
Şekil 4.4. Taşınabilir Yağmurlama Sulama Sistemi
Şekil 4.5. Yağmurlama Sistemi Ek Parçaları Yumuşak PE borulara ilişkin ölçüler ise aşağıdaki gibi verilmektedir: İşletme Basıncı Boru çapı 6 Atü 10 Atü mm Boru et kalınlığı (mm) 25 2.7 4.2 32 3.5 5.4 40 4.3 6.7 50 5.4 8.4 63 6.8 10.5 75 8.1 12.5 90 9.7 15.0 110 11.8 -
Bükülebilir delikli PE (polietilen) boruların (drenflex), taşıma ve döşeme kolaylıkları nedeniyle, oyun alanlarının toprak drenajı yapımında kullanımı son yıllarda yaygınlaşmıştır. Peyzaj mimarlığı drenaj çalışmalarında kullanılabilen beton ve kil büzler bu çalışmanın "büzler" bölümünde incelenmektedir. 4.3. Vanalar ve Ek Parçalar Soğuk veya sıcak su vanaları, pirinç veya pikten yapılan, su kaçırmayacak nitelikte akışkan kontrol elemanlarıdır. Vidalı veya flanşlı, sürgülü, kosva vana tipleri vardır. Sürgülü (siber) ve glob vanalar, pirinç vidalı ve preste imal edilirler. Çoğunlukla pik döküm, flanşlı (TS 444), gövdesi, kapağı, salmastra kutusu, sürgü ve el çarkı kır dökümden, sürgü ve gövde klavuz dökümden, pirinçten veya pasa dayanıklı çelik milli, örülmüş veya serbest salmastralı, klingeritten sızdırmaz contalı olarak yapılırlar. Peyzaj mimarlığında vanalar, 1 inçten 6 veya 8 inçe kadar özellikle havuz su sistemleri ve sulama projelerinde kullanılırlar. 1 ve 3 inç arasındaki boyutlardaki vanalar küresel olabilir. Daha büyük çalışmalar ve sulama projelerinde sürgülü (şiber) vanalar kullanılır (Şekil 4.6.). Bu vanaların çelik veya PVC borulara bağlanabilmesi için özel ek parçaları örneğin E parçası, F parçası, flanşlı Te, gibi kır döküm ekler gerekebilir (Şekil 4.2.). Şekil 4.6. Vanalar
Küçük su sistem ve sirkülasyonunda ek parça olarak kullanılan fitings'ler gerek çelik borular ve gerekse PVC borular için ayrı ayrı üretilmektedir. Çelik boruların ekleri 1/2 inçten 4-6 inç e kadar değişen ölçülerde manşon, dirsek, Te, redüksiyon, nipel, rakor olarak sayılabilir (Şekil 4.7.). PVC sistemlerin ek parçaları mm cinsinden ifade edilerek düz dirsek, dişli dirsek, düz Te, dişli Te, redüksiyon, körtapa, tamir manşonu, deveboynu gibi isimlerle adlandırılmaktadır (Şekil 4.8). Şekil 4.7. Çelik Boru Fitingsleri
Şekil 4.8. PVC Borularda Kır Döküm Ek Parçalar