142 BÖLÜM-5 MENFEZ-DİFÜZÖR VE DAMPERLER 5.1 GİRİŞ Havalandırma tesisatı tasarlanırken, doğru debi ve basınçta seçilmiş bir havalandırma santralinden, havalandırma kanal sistemiyle dağıtılan şartlandırılmış hava, dağıtım kontrol sistem elemanları kullanılarak; mahallerden istenilen debi, hız, atış yönlendirmesi ve atış mesafesine ulaştırılır. Ayrıca havalandırma tesisatının imalat, montaj ve iş tesliminde hava dağıtım kontrol elemanları kullanılarak hava sızdırmazlık testleri, hava debisinin ayarlanması ve hava kanalı sisteminin debi ile basınç dengeleme işleri yapılır. 5.2 MENFEZLER Bir havalandırma sisteminin en son unsurudur ve mahal içinde bulunmaktadır. Menfezlerden genel olarak beklenenler şunlardır: 1. Gerekli hava debisini vermesi 2. Havanın mahal içinde yayılmasını sağlamak 3. Rahatsız edici hava akımları oluşturmaması 4. Havayı doğrudan toplayıcı menfezlere göndermemesi 5. Gürültü oluşturmaması 6. Mimari tasarımın uygun olması Menfezler havanın akış yönüne göre şu şekilde sınıflandırılabilir: Dağıtıcı ve Toplayıcı Menfezler: Genellikle şartlanmış havayı mahal içine veren veya mahalden emen menfezlerdir. Dağıtıcı ve toplayıcı menfezlerin temel tipleri şunlardır: Çift Sıra Kanatlı Dağıtıcı Menfez: Havalandırma sistemlerinde, üfleme menfezi olarak kullanılır. Kanat açıları ayarlanabilir. Duvar üzerinde, yatay atışlar için tasarlanmıştır. Kanala doğrudan monte edilebilir. Paralel kanatlı veya zıt kanatlı damperlerle kullanılabilir (Şekil-5.1a). Tek Sıra Kanatlı Toplayıcı Menfez: Genellikle mahal havasını veya mahal havasının çok kirli, çok sıcak bir bölümünü mahalden emen menfezlerdir. Kanat açıları ayarlanabilir. Kanala doğrudan monte edilebilir. Paralel kanatlı veya zıt kanatlı damperlerle kullanılabilir (Şekil-5.1b). Kare Petek Menfez: Havalandırma sistemlerinde, emiş menfezi olarak kullanılır. 12x12 mm ince petek lameller sayesinde net emiş alanı fazladır, dolayısıyla basınç kayıpları azdır. Zıt kanatlı damperlerle kullanılabilir (Şekil- 5.1c). Perfore Menfez: Altıgen deliklere sahip menfezler olup, emme ve üfleme kanallarında kullanılabilir. Standart olarak 22 mm-32 mm çerçeveli ve çerçevesiz olarak imal edilir (Şekil-5.1d). Menteşeli Kare Menfezler: Menteşeli kare petek menfezler; alçıpan tavan uygulamalarında hem serbest emiş menfezi, hem de kontrol kapağı olarak kullanılırlar. Gizli tavan fan-coil uygulamalarında sıkça kullanılmaktadır. Transfer (Kapı) Menfezi: Kapılarda, emiş menfezi olarak kullanılır. Negatif basınç istenen mahallerde, emilen havanın, kapılardan alınmasına olanak sağlar (Örneğin tuvaletler, karantina odaları). Ayrıca pozitif basınç istenen mahallerde, üflenen havanın, üflenen havanın, kapılardan atılmasına olanak sağlar (Şekil-5.1e). Yuvarlak Kanal Menfezi: Spiral kenetli hava kanal uygulamalarında emiş ve üfleme menfezi olarak kullanılır. Yönlendirici kanatlar menfez ön yüzünden el ile ayarlanır ((Şekil-5.1f). Lif Tutucu Menfezler: Özellikle ameliyathanelerde, alt emiş menfezi olarak kullanılır. Hijyenik ortamlarda kullanıldığından dolayı paslanmaz malzemeden yapılırlar.
143 Fan-Coil Emiş ve Müdahale Kapak Menfezi: Fan-coil ünitelerinde emiş menfezi olarak kullanılır. Herhangi bir arıza durumunda müdahale kolaylığı sağlar. Filtresi mevcuttur (Şekil-5.1g). Çok Yönlü Menfez: Yüksek tavanlı ortamlarda havayı dört ayrı yöne dağıtan sabit açılı menfezlerdir. 3,8 m yüksekliğinden başlayan ve daha yüksek mekânlarda kullanılır (Şekil-5.1h). Lineer Menfez: İnce ve uzun menfez tiplerine verilen isimdir. Özellikle fan-coil üstlerinde, bilgisayar odalarındaki yükseltilmiş tabanlarda, konferans salonu, bekleme salonu gibi geniş mahallerde havalandırma menfezi olarak, yüzme havuzu kenarlarında ızgara olarak ve daha birçok amaçla kullanılırlar. Lineer görünüm istenen ortamlar için birçok elemanın birleşmesiyle metrelerce uzunlukta menfez elde edilebilmektedir (Şekil-5.1i). a) Çift sıra kanatlı dağıtıcı menfez b) Tek sıra kanatlı toplayıcı menfez c) Kare petek menfez d) Perfore (petek) menfez e) Transfer (kapı) menfezi f) Yuvarlak kanal menfezi g) Fan-coil emiş ve müdahale kapak menfezi h) Çok yönlü menfez i) Lineer menfez Şekil-5.1 Menfez çeşitleri 5.3 DİFÜZÖRLER (ANEMOSTAT) Besleme havasını farlı yönlerde ve düzlemlerde dağıtan hava çıkış elemanlarına difüzör denir. Aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir: Alüminyum Kare Tavan Difüzörleri: Teknik özellikleri bakımından haddelenmiş alüminyum profilden imal edilir. 1, 2, 3 ve 4 yönlü, kare veya dikdörtgen yapılabilir. Dampersiz ve zıt açılır damperli yapılır. Standart imalat, doğal renkte eloksallıdır. İstendiğinde analog renklendirme, selülozik veya sentetik fırın boya yapılmaktadır (Şekil-5.2a).
144 a) Kare tavan difüzörleri b) Yuvarlak tavan difüzörü c) Çok yönlü difüzörler d) Türbülanslı difüzörler e) Dekoratif difüzörler f) Girdaplı (swirl) difüzörler g) Gemici difüzörü h) Deplasmanlı difüzörler i) Uzun atış mesafeli difüzörler j) Jet nozullar k) Slot difüzörler l) Döşeme girdap (swirl) difüzörü m) Panel difüzör n) DSW21 Difüzör o) Lineer difüzör Şekil-5.2 Difüzör (anemostat) çeşitleri
145 Yuvarlak Tavan Difüzörleri: Yuvarlak tavan difüzörleri çok miktarda hava üflemeye elverişlidir. Havanın en iyi şekilde yayılmasını sağlar. Hava çıkış sesi ve direnci diğer tiplere nazaran daha azdır (Şekil-5.2b). Çok Yönlü Difüzörler: Hem konfor hem de endüstriyel alanlarda uygulamaya müsaittir (Şekil-5.2c). Türbülanslı Difüzörler: Sabit kanatlı türbülanslı difüzörler kanat yapılarından dolayı soğutma uygulamalarında kullanılırlar. Tavan yüksekliğinin 2,6-4 m arasında olduğu mekânlar için uygundurlar. Ayrıca hava debisinin %100 den %25 e düşürüldüğü durumlar için idealdirler. Ayarlanabilir kanatlı türbülanslı difüzörler ise, fabrikalar, havalimanları, tiyatrolar, bankalar, konser salonları, konferans salonları gibi çok yüksek tavan uygulamalarının olduğu yerlerle tavan yüksekliğinin 4 m den fazla olduğu toplantı salonları tavan uygulamalarında şartlandırılmış havanın alt noktalara ulaşması için kullanılırlar ve havaya burgu hareketi vererek ortamın homojen olarak ısıtılması ve soğutulmasını sağlarlar. Kanat hareketi elle veya servomotorla yapılmaktadır. Çalışma sıcaklık aralığı -10 C ile + 15 C arasında olup, ürün sabit ve %100 den %40 a kadar değişen hacimsel debiler için uygundur (Şekil-5.3d). Girdaplı (Swirl) Difüzörler: Taze havanın mahal havası ile süratli bir şekilde karışmasını sağlamak için üfleme ve toplama kanallarında kullanılır (Şekil-5.2f). Gemici Difüzörleri: Genellikle gemilerde tercih edildiğinden bu adla anılırlar (Şekil-5.2g). Deplasmanlı Difüzörler: Yüksek derecede zararlı atığı olan fabrikalarda hava koşullandırılması bu zararlı maddelerin kullanılan bölgeden uzaklaştırılması için kullanılır. Yüksek Isı yüklemelerin ve hafif kirlenmenin olduğu, toz ve fiber parçacıklarının dışarıya atılması gereken durumlarda kullanılır (Şekil-5.2h). Jet Nozullar: Klima tesisatlarında üfleme kanallarında kullanılmak üzere, jet difüzörler büyük hacimli mekânlarda havalandırma işleminin tavan difüzörleri yapılması mümkün olmayan veya pratik olmadığı durumlarda uygun çözümler sunmaktadır. Uzun atış mesafelerini (maksimum 25 m) yakalayabilmek ve homojen bir dağılım sağlayabilmek için üflenen hava sıcaklığı ile ortam sıcaklığı arasındaki farka bağlı olarak havanın yönlendirilmesi gerekir. Yaz aylarında üflenen soğuk havanın insanların üzerine direkt olarak yönlendirilmemesi ve dağılımın daha iyi olması için jet difüzör yukarı yönlendirilir. Kış aylarında ise üflenen sıcak havanın daha aşağılara dağılabilmesi için yönlendirme aşağıya doğru yapılır. Jet nozullar, yataydan +30 ve -30 her doğrultuda yönlendirilebilmektedir (Şekil-5.2j). Jet nozullar mükemmel tasarımı ve aerodinamik yapısı ile yüksek hava debilerinde bile oldukça düşük ses seviyesine sahiptir. Bu özelliği sayesinde sessizliğin çok önemli olduğu konser salonları, tiyatrolar, müzeler gibi büyük ve yüksekliği fazla olan mekânlarda dahi rahatlıkla kullanılabilmektedir. Lineer Difüzörler: Yönlendirici kanatlarla, düşey veya yatay hava akışı sağlanabilir. Hava miktarının ayarı, hava akışını doğrultan damperle yapılamaktadır. Çok bölmeli difüzörlerde, her bölüm ayrı olarak ayar edilebilir. İstenildiğinde; yan kapakları ile (montajlı veya ayrı) bir de plenum kutusu ile verilmelidir (Şekil-5.2o). 5.4 HAVA BESLEME TERİMLERİ Havalandırma tekniğinde kullanılan menfez ve difüzörler için bazı önemli terimler vardır: Atış Uzaklığı (Difüzyon yarıçapı): Hava jetinin ortalama hızının belirli bir V uç hızına kadar düştüğü nokta ile menfez arasındaki yatay uzunluktur (Şekil-5.3). Düşme: Belirli bir atış uzaklığında, jet merkezi ile menfez yatay ekseni arasındaki düşey uzaklıktır (Sıcak hava jetinde: Yükselme).
146 Şekil-5.3 Menfezin hava atış uzaklığı ve düşmesi Çıkış Hızı: Jetin menfezden çıkışındaki hava hızıdır. Uç Hızı: Jetin ucundaki hava hızı (V uç=0,15.1,0 m/s) Zarf: Jetin belirli bir hıza karşılık gelen dış yüzü (Şekil-5.4). Şekil-5.4 Hava dağılımındaki dış zarf Yayılma: Belirli bir uç hızında jet genişliğidir (Şekil-5.5). Şekil-5.5 Hava jetindeki yayılma Serbest Jet: Herhangi bir engelle karşılaşmayan jet (Şekil-5.6). Birincil Hava: İç hacme girişte, jeti oluşturulan şartlandırılmış hava (Şekil-5.6). İkincil Hava: Jet ile sürüklenen (endüklenen) ortam havası (Şekil-5.6). Şekil-5.6 Serbest jet, birincil hava ve ikincil hava Tavan Etkili Jet: Tavana çok yakın ilerleyen ve tavandan etkilenen jet (Şekil-5.7)
147 Şekil-5.7 Tavan etkili jet Ortam Havası: Yaşanılan bölge içindeki hava (Şekil-5.8). Ortam Havası Hızı: İnsanlı bölge içindeki ortalama hava hızıdır (Vr). Yaşanılan Bölge: Döşemeden 1,70 m (veya 1,80 m) yüksekliğe kadar çıkan, duvarlara 15 cm ye kadar yaklaşan, ortam içinde insanların bulunduğu kısımdır (Şekil-5.8). Şekil-5.8 Ortam havası, yaşanılan bölge Rahatsız Edici Hava Akımı (Draft): Ortam havası içinde oluşan, insanları rahatsız edecek kadar yüksek hızda hava akımı. Bu hız, hava sıcaklığına bağlı olarak 0,20 ile 0,30 m/s arasında değişir. Durgun Bölge: Ortam içinde hava hızının sıfır veya sıfıra yakın olduğu bölge Sıcaklık Farkı (dt): Birincil havanın, ortama girişteki sıcaklığı ile ortam sıcaklığı arasındaki fark Kenar Oranı: Dikdörtgen menfezlerde uzun kenar ile kısa kenarın uzunluklarının oranı. Menfez Brüt Alanı: Menfezin dış kenarlarının çevrelediği tüm yüzeyin alanı Menfez Net Alanı: Menfezin hava geçiş yüzeyinin (veya kesitinin) alanı Koanda Etkisi: Tavan, duvar veya döşeme gibi düz bir yüzeye çok yakın yerleştirilmiş bir menfezden, bu yüzeye paralel doğrultuda verilen hava jeti, menfez çıkışından sonra yüzeye yapışır ve tekrar ayrılıncaya kadar bir süre yol alır. Pratikte daha çok, yüksek kotlara yerleştirilen duvar menfezlerinden ve tavan yıkayıcılarından çıkan hava jetlerinde karşılaşılan bu fiziksel olaya Koanda etkisi denir. Bazı menfez tipleri için koanda etkisi önemlidir (Şekil-5.9).
148 Şekil-5.9 Koanda etkisi 5.5 GELENEKSEL ODA HAVA DİFÜZYON MODELLERİ İyi tasarlanmış bir oda hava difüzyon şeması şartlandırılmış bir odaya verildiğinde, oda sakinleri için hiçbir rahatsızlık sağlamaz. Geleneksel bir difüzyon düzenlemesiyle, yaşanılan bölge üzerine birincil hava verildiğinde oda havası veya ikincil hava ile karışır. Bu işlem sonunda başlangıçta besleme ve oda havası arasındaki sıcaklık ve hız farkları, besleme havası jetini yaşanılan bölgeye ulaştırır, sıcaklık ve hız oda şartlarına ulaşır. Hava terminal cihazının yerleşimi, tipi ve boyutu; besleme jeti ve oluşan oda havasının davranışlarını doğrudan etkileyecektir. Tam iklimlendirme şemalarında besleme havasının ısıtma veya soğutma çevrimi için kullanımı da jet yörüngesini ve oda hava hareket modelini değiştirecektir. TABLO-5.1 Menfez yerine bağlı olarak oluşacak hava hareketi
149 5.6 TEMEL MENFEZ VE DİFÜZÖR PERFORMANS VERİLERİ 5.6.1 Atış Mesafesi Hava besleme difüzörleri ve menfezleri için veriler; genellikle atış mesafesi veya özel bir jet terminal hızının difüzyon yarıçapına bağlıdır. Kabul edilebilir bir terminal hızı, hava terminal cihazının tipine, şartlandırılan alanın özel gereksinimlerine ve oda sakinlerine bağlı olarak değişir. Kritik uygulamalar için en büyük jet terminal hızı 0,25 m/s olabilirken endüstriyel ısıtma sistemlerinde jet hızları 1 m/s kadar hızlara çıkabilir. 5.6.2 Hava Besleme Difüzörleri Dairesel, lineer ve kare tavan difüzörleri etkin ve öngörülebilir oda hava dağılımı sağlarlar. Bu difüzörler için; jet atışı, jet terminal hızı ve yaşam bölgesindeki oda hava hızı arasında güçlü bir ilişki mevcuttur. Böylelikle veriler difüzyonun maksimum ve minimum çapı ile ifade edilir ki bu da uygun ve emniyetli bir seçim tekniği sağlar. Bir difüzör tarafından kapsanan en küçük alandaki minimum difüzyon çapı, yaşam bölgesinde 0,25 m/s ortalama hava hızı sağlar. Bir difüzör tarafından kapsanan en büyük alandaki maksimum difüzyon çapı, yaşam bölgesinde 0,1 m/s ortalama hava hızı sağlar. Veriler, odanın tavanına ve 2,7 m difüzörün montaj yüksekliği için verilmiştir; her metre ilave montaj yüksekliği için bir metre ekleyin. 5.6.3 Hava Besleme Menfezleri Menfezler genelde tavana monte edilen difüzörlerin hava hareket modelinden daha az öngörülebilir ve daha az verimlidir. Buna ek olarak jet terminal hızı, atış mesafesi ve oda hava hareketi arasındaki ilişki zayıftır. Bu nedenle veriler, belirli bir terminal hızı için atış mesafesinin bir formu olarak temsil edilir. Yaşam bölgesine giren maksimum jet hızını ve böylelikle kaçınılması gereken konforsuzlukları belirlemek mümkündür. 5.6.4 Egzoz Hava Terminal Cihazları Seçim genellikle maksimum gürültü seviyesine veya basınç kaybına göre yapılır. Birçok uygulamalarda bir egzoz menfezi hava hareketini kendisinden sadece 0,5 m civarında etkilenir. 5.6.5 Gürültü Seviyeleri Tablo ve nomograflardaki veriler aşağıdaki formlardan biri şeklinde gösterilir: dba Seviyesi: Tahmin edilen maksimum gürültü kriteri (dba) düşük ses gücü üzerine temellenmiştir. Lw dba: Maksimum dba ses güç seviyesi Lw NR: Maksimum NR ses güç seviyesi Kritik projeler için kapsamlı akustik analiz gerekebilir. Üretici firmaların akustik el kitaplarını kullanarak birçok menfez ve difüzörün oktav bandı ses seviyelerini hesaplamak mümkündür. 5.7 VERİ DÜZELTME FAKTÖRLERİ 5.7.1 Isıtma ve Soğutma Sıcaklık Farkları (t) Son test verileri (besleme ve oda hava sıcaklıkları eşittir) izotermal hava koşulları için sunulmuştur. Bireysel tablolar ve grafikleri, uygulanabilir ısıtma veya soğutma farkları için düzeltme faktörleri içerir. 5.7.2 Terminal Hızı (V t) Atış hızları gereken en uygun terminal hızına uygun olarak düzeltilmelidir. Ticari projeler için menfezler, genelde 0,25-0,5 m/s hızlar için seçilirken tavana monte edilen difüzörler özel uygulamaya bağlı olarak 0,25-1 m/s jet terminal hızlarında seçilirler. 5.7.3 Jet Dağılımı Besleme havası olabildiğince geniş bir yayınımla ortama verilerek sürüklenme iyileştirilmelidir ve bunun sonucunda daha küçük hava terminal cihazları seçilmelidir. Atış mesafesi için gerekken düzeltme katsayıları her bir ürün için ayrı nomograflar ve tablolar halinde verilmiştir.
150 5.8 TAVAN TİPİ HAVA TERMİNAL CİHAZLARININ SEÇİMİ Menfez ve difüzörlerin tipi ve yeri çoğunlukla mimari ve diğer gereksinimler dikkate alınarak yapılır. Şayet böyle yapılırsa performans verileri, seçim sonuçlarının uygun olup olmadığını belirlemek için kullanılır. Eğer bağımsızca bir seçim yapılacaksa aşağıdaki seçim verileri en uygun hava terminal cihazının belirlenmesi için kullanılabilir. Genelde bir terminal cihazının boyutlandırması atış mesafesine göre yapılır fakat her aşamada akustik seviyesini veya basınç kaybı değerlerinin uygunluğunu dikkate almak gereklidir. Gerekli olan menfez veya difüzör tipine karar verildikten sonra, seçim için toplam hava debisi ve oda boyutu gibi seçim için gerekli bilgiler ile birlikte, hava terminal cihazı ölçekli çizimleri de yararlı olacaktır. 5.8.1 Lineer Yarıklı (Slot) Difüzörler Bu difüzörler tavandan düz bir tavan yüzeyi boyunca bir ya da iki yönde yatay difüzyon sağlamak için ayarlanabilir. Jetin oda havasını sürüklediği gibi, düşey düzlemde genişler ve yaşam bölgesine ani olarak girmesi önlenmelidir. Aşağıdaki tabloyu kullanarak, tavan yüksekliğine göre maksimum atış miktarı belirlenir: TABLO-5.2 Lineer yarıklı (slot) difüzör için tavan yüksekliğine bağlı maksimum atış mesafesi Çok sayıda lineer yarıklı difüzör düzenlemesinde tavan yüzeyi, maksimum atış mesafesine göre uygun şekilde bölünür. Difüzör kısmının gerçek uygulanabilir boyutu belirlenir. Birim difüzör debisini bulmak için toplam hava debisini gerçek difüzör boyuna bölerek hesaplayınız. Maksimum atış mesafesi ve difüzör birim hava debisi bilgileri yardımıyla seçim diyagramı üzerinde iki adet çizgi çizilir; biri minimum üfleme yarıçapının ve diğeri maksimum üfleme yarıçapının üzerinden geçer. Bu mümkün olan bir seçim bandını ortaya çıkarır. En uygun seçim için genellikle ekonomi (en az sayıda difüzör) ile konfor (belirli bir uygulama için ideal oda havasını sağlayacak şekilde maksimum difüzör kullanımı) arasında bir denge kurulmalıdır. Optimum seçimde, tek yuva difüzörün altına düşerse, gerektiğinde aktif uzunluk daha sonra azaltılabilir. Optimum seçim sekiz yuvadan daha büyük olduğu takdirde, böyle bir slot difüzör düzenlemesi pratik değildir ve daha fazla bilgi için üretici firma aranmalıdır. Şekil-5.10 Yarıklı (slot) difüzörden yatay eksende minimum ve maksimum atış mesafeleri 5.8.2 Dairesel, Kare ve Dikdörtgen Difüzörler Dairesel difüzörler bir dairesel hava dağılımı sağlarken kare ve dikdörtgen cihazlar tavan etkisine bağlı olarak 4, 3, 2 veya 1 yönlü hava akışı seçilebilir. 4 yönlü veya dairesel yönlü seçimden hangisi yapılırsa yapılsın hava akışında en yüksek verim elde edilir.
151 Aşağıdaki tabloyu kullanarak tavan yüksekliğine bağlı olarak maksimum atış mesafesi veya üfleme yarıçapı belirlenir. Bu, hava jetinin yatay planda genişleyerek doğrudan yaşam bölgesine girmesini engeller. TABLO-5.3 Dairesel, kare ve dikdörtgen difüzörler için tavan yüksekliğine bağlı maksimum atış mesafesi Ölçekli bir tavan planı kullanarak maksimum atış mesafesi sağlamak için alan iki kere uygun karelere bölünür. Her bir alanın merkezindeki bir daire veya kare difüzör, şimdi toplam hava akımından kendi oranını kullanmak için seçilebilir. Tablo ve grafikleri kullanarak tatminkâr atış parametresini veren difüzör boyutları belirlenir. En ekonomik seçim gerekli atış mesafesine çok yakın minimum üfleme yarıçapını sağlayacaktır. Ancak en optimum seçim, muhtemelen en ekonomik seçim ile oda hava hareketini en konforlu sağlayan seçimi buluşturacaktır. Şayet maksimum üfleme yarıçapını gereken atış boyundan daha küçük difüzör karşılıyorsa, odada yetersiz hava akışı ve yüksek seviyede durgunluk ortaya çıkacaktır. Alternatif bir terminal cihazı düşünülmelidir. Benzer şekilde minimum üfleme yarıçapı gereken atış boyundan daha büyük difüzörden sağlanıyorsa muhtemelen özel hava terminal cihazı uygun değildir. Mümkünse difüzör seçimleri tablolarda verilen sınırlar içinde olmalıdır; çok düşük boğaz hızlarına inilen seçimlerin yapılması zayıf hava difüzyonuna neden olacaktır, örnek olarak ısıtma çevriminde yüksek seviyede durgunluk ve soğutma çevriminde hava akımı ayrışmaları oluşacaktır. Şekil-5.11 Dairesel, kare ve dikdörtgen difüzörlerin minimum ve maksimum atış mesafeleri 5.9 DUVAR TİPİ HAVA TERMİNAL CİHAZ SEÇİMİ 5.9.1 Lineer Menfezler Yüksek seviyede bir yan duvara veya bölmeye monte edilen sürekli menfezler, lineer yarıklı (slot) difüzörlere benzer bir şekilde işlem görür. Menfez tavan etkisinden yararlanmak için monte edilirse; hava düşmesi riski minimize olduğu gibi bu, her zaman soğutma diferansiyeli için faydalıdır. Baş seviyesinde hava akımlarını önlemek için, tavan yüksekliğine göre en fazla atış mesafesi aşağıdaki tabloda gösterilen rakamlarla sınırlı olmalıdır:
152 TABLO-5.4 Lineer menfez için tavan yüksekliğine bağlı maksimum atış mesafesi Gerekli atış mesafesi yukarıda gösterilen maksimum atışı aşarsa, odanın her iki yanında havanın üflenmesi ya da bir alternatif terminal cihazı kullanmayı düşünün. Toplam akış debisini, maksimum kullanılabilir aktif uzunluğa bölerek menfez kapasitesini hesaplayın. Belirli bir uygulama için en uygun terminal hız belirleme; yıl boyunca çalışan lineer menfezlerde 0,3-0,4 m/s terminal hızı tatmin edicidir. Seçim çizelgelerini kullanarak, gerekli kapasite ve atış mesafesine bağlı en uygun ızgara yüksekliğini belirlenir. Tavan etkisini artırmak, havayı tavan yüzeyine doğru havayı yönlendirmek için yönlendirme kanatlarını kullanımını göz önünde bulundurun. Şekil-5.12 Tek ve çift yönlü yatay düzlemdeki lineer menfezler için atış mesafeleri 5.9.2 Bireysel (Özel) Menfezler Duvar tip besleme menfezleri yatay düzlemde havayı tavan etkisiyle veya olmadan yayma avantajına sahiptir. Mümkün olduğunca besleme havasını yaymak için faydalı alanın kullanılması atış mesafesini düşürür ve daha küçük menfez ve daha küçük kanala dolayısıyla daha verimli bir difüzyona neden olur. Maksimum kullanılabilir atış mesafesi tavan yüksekliğine bağlı olarak aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. TABLO-5.5 Bireysel (özel) menfezler için tavan yüksekliğine bağlı maksimum atış mesafeleri
153 Gerekli atış mesafesi yukarıdaki tablodaki değeri aşarsa alternatif bir düzenleme seçmelisiniz. Uygun menfez yerleşimi seçin ve bireysel menfez debisini hesaplayınız. Atış mesafesine bağlı olarak en uygun terminal hızını belirleyin; genellikle ısıtma/soğutma uygulamalarında duvar menfezleri için bir jet terminal hızı 0,25 ila 0,4 m/s olarak alınabilir. Seçim tablolarını ve grafiklerini kullanarak en uygun menfez boyutunu belirleyin. Genişlik ile yükseklik oranı 2:1 ile 5:1 arasındaki menfezler kare menfezlere göre daha az üfleme problemleri oluşturur, çünkü besleme hava jetinde düşme problemi daha az ortaya çıkar. Şekil-5.13 Bireysel (özel) menfezler için atış mesafeleri 5.9.3 Serbest Jet Uygulamaları Önceki başlıklarda açıklanan hususlar, hava jetinin tavana yakın olarak tahliye edildiği, tavan etkisinin dikkate alındığı durumlardır. Terminal cihazı herhangi bir yüzeyden uzağa monte edildiğinde hız düşümü daha ani gerçekleşir ve atış mesafesi azalır. Seçim tabloları ve grafiklere uygulanacak düzeltme faktörünün belirlenmesi için aşağıdaki tabloyu kullanın (Tablo-5.6). TABLO-5.6 Farklı terminal cihazları serbest jet uygulama mesafeleri Yukarıda verilen bilgiler genelleştirilmiştir ve düzeltmeler sadece bireysel ürünler için verilen özel bilgiler olmadığında uygulanmalıdır. 5.9.4 Dikey Projeksiyon Yüksek tavan (4 m den daha büyük) uygulamaları için yüksek seviyede kullanılan menfez ve difüzörler hassas dikey projeksiyon şemalarının kullanımı mantıklı olabilir. Benzer şemalar performans verileri ve çok başarılı ısıtma ve havalandırma şemaları için oldukça dikkatli seçim teknikleri gerektirir. Tam bir iklimlendirme şeması ile dikey atış profili oldukça değişecektir çünkü kaldırma kuvvetleri jet hava akımı üzerin oldukça güçlü bir etki oluşturur. Bu tür fabrikalar, depolar, spor salonları ve genel amaçlı salonları gibi projeler iyi bir ısıtma çevrimi için tasarlanmıştır. Yolcular genellikle yetişkindir ve daha özel konfor koşullarını gerektirir çünkü konser salonları ve resepsiyon alanları, soğutma çevrimi için tasarlanmış olmalıdır.
154 Şekil-5.14 Yatay ve düşeyde serbest jet atış mesafeleri Şekil-5.15 Isıtma ve soğutma uygulamalarında dikey projeksiyonda menfez hava akışları Menfez seçimi ve yerleşimi için aşağıdaki yol izlenebilir: 1. Her hacme üflenecek hava miktarı belirlenir. 2. Her hacme konulacak menfez sayısı ve tipi belirlenir. Bunun için gerekli hava miktarı, atış için kullanılacak mesafe, düşme mesafesi, yapının karakteristikleri ve mimari yaklaşım gibi faktörler göz önünde tutulur. 3. Menfezler oda içinde havayı mümkün olduğunca homojen ve düzgün olarak dağıtabilecek bir biçimde yerleştirilir. 4. Üretici kataloglarından hava miktarı, çıkış hızı, dağıtım biçimi ve ses düzeyi gibi performans bilgilerini kontrol ederek uygun boyutta menfez seçilir. Örnek: Bir ortamdaki hava debisi 5000 m 3 /h ve 10 adet dağıtıcı menfez kullanılacaktır. Tavan yüksekliği 3 m ve kanat açıları 45 olarak ayarlanması halinde uygun menfez boyutlarını seçiniz. Çözüm: Her bir menfezde 5000/10=500 m 3 /h hava debisi düşer. Tablo-5.7 den buna en yakın değer 500 m 3 /h debili, 1000 cm 2 lik bir menfez seçilebilir. Atış mesafesi: 3 m Düşme mesafesi: 1 m Hava hızı: 2,3 m/s Basınç kaybı: 0,2 mmss Örnek: Bir işyeri havalandırma sisteminde 25 adet çift sıra üfleyici menfez kullanılacaktır. Her bir menfez debisi 600 m 3 /h, tavan yüksekliği 3,5 m olduğuna göre uygun menfez kesitini ve diğer özelliklerini bulunuz (Kanat ayar açıları 45 olarak kabul edilecektir). Çözüm: Tablo-5.7 den 1000 cm 2 menfez seçilirse: Atış mesafesi: 3,4 m Düşme mesafesi: 1,2 m Hava hızı: 0,3 m/s Statik basınç kaybı: 0,6 mmss
155 TABLO-5.7 Dağıtıcı menfez tablosu
156 TABLO-5.7 Dağıtıcı menfez tablosu (devam)
157 Ölçüler Faydalı Alan TABLO-5.8 Toplayıcı menfez seçim tablosu Hava Hızları m/s mm cm² 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 5 6 7 100x200 140 51 77 102 128 153 179 204 255 306 357 100x250 186 68 102 136 170 204 238 272 340 408 476 150x250 280 102 153 204 255 306 357 408 510 612 714 200x250 390 143 214 286 357 428 500 571 714 857 1000 100x300 242 88 133 146 221 265 309 354 442 530 619 150x300 344 126 189 252 315 377 440 503 629 755 881 200x300 484 177 265 354 442 530 619 707 884 1061 1238 300x300 763 279 418 558 697 836 976 1115 1394 1673 1950 150x350 400 146 219 292 366 439 512 585 731 877 1023 200x350 567 207 311 415 519 622 726 830 1037 1244 1452 200x400 660 241 362 483 604 724 845 966 1207 1448 1690 250x400 856 313 469 626 782 938 1095 1251 1564 1877 2190 300x400 1042 381 571 762 952 1142 1333 1523 1904 2285 2666 400x400 1432 524 785 1047 1309 1571 1833 2094 2618 3142 3665 200x450 774 272 408 544 680 816 952 1088 1360 1632 1900 300x450 1181 432 648 864 1080 1295 1511 1727 2159 2590 3023 450x450 1842 673 1010 1346 1683 2020 2356 2693 3366 4039 4712 150x350 605 221 332 442 553 633 774 884 1105 1326 1547 200x500 837 306 459 612 765 918 1071 1224 1530 1836 2142 300x500 1321 483 724 966 1207 1448 1690 1931 2414 2897 3380 150x600 726 265 398 530 663 796 928 1061 1326 1591 1856 300x600 1609 588 882 1176 1471 1765 2059 2353 2441 3529 4117 450x600 2493 911 1367 1822 2278 2374 3189 3645 4556 5467 6378 600x600 3389 1230 1856 2475 3094 3713 4332 4950 6188 7426 8663 200x750 1284 469 704 938 1173 1408 1642 1877 2346 2815 3284 300x750 1991 728 1091 1455 1819 2183 2547 2910 3638 4366 5093 450x750 3144 1149 1724 2298 2873 3448 4022 4597 5746 6895 8044 600x750 4270 1561 2341 3121 3902 4682 5462 6242 7803 9364 10924 300x900 2456 898 1346 1795 2244 2693 3142 3590 4488 5386 6283 450x900 3795 1387 2081 2774 3468 4162 4855 5549 6936 8323 9710 600x900 5163 1887 2831 3774 4718 5661 6605 7548 9435 13322 13209 750x900 5982 2186 3279 4372 5466 6559 7652 8745 10931 13117 15303 900x900 6800 2485 3728 4971 6214 7456 8699 9942 12427 14912 17398 600x1200 6921 2530 3794 5059 6324 7589 8854 10118 12648 15178 17707 750x1200 7740 2829 4243 5658 7072 8486 9901 11315 14144 16973 19802 900x1200 9805 3584 5375 7167 8959 10751 12543 14334 17918 21502 25085 1200x1200 12976 4743 7115 9486 11958 14229 16600 18972 23715 28458 33200 Not: Hava miktarı m³/h Hız m/s 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 5 6 7 St.Basınç Pa 1,0 2,3 3,7 6,0 8,5 11,2 14,7 22,2 30,0 40,0
158 Anma ölçüsü A mm x B mm TABLO-5.9 Kare difüzör (anemostat) seçim tablosu Hava hızı [m/s] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 150 310 Hava debisi m 3 /h 80 160 240 320 400 480 560 640 720 Atış mesafesi min. 0,5 1 1,5 2 2,3 2,7 3 3,5 4 maks.[m] 0,9 2 3 4 4,5 5 5,8 6,3 7 Statik basınç [Pa] 5 17 34 60 72 84 95 11 126 225 385 Hava debisi m 3 /h 195 390 585 780 975 1170 1365 1560 1755 Atış mesafesi min. 0,5 1 1,5 2,5 2,7 3 3,5 4,1 4,8 maks.[m] 0,9 0 2,3 3 5 5,2 5,8 6,7 7,2 Statik basınç [Pa] 5 17 34 60 72 84 95 11 126 300 460 Hava debisi m 3 /h 345 690 1035 1380 1725 2070 2415 2760 3105 Atış mesafesi min. 0,5 1,5 1,7 2,8 3 3,3 3,8 4,4 5,1 maks.[m] 1,2 2,8 3,5 5,6 5,8 6,2 7,4 8 10 Statik basınç [Pa] 5 17 34 60 72 84 95 11 126 375 535 Hava debisi m 3 /h 540 1080 1620 2160 2700 3240 3780 4320 4860 Atış mesafesi min. 0,8 1,5 2 3 3,3 3,6 4,1 4,7 5,4 maks.[m] 1,5 3 4,5 6 6,4 7 7,9 8,1 10,2 Statik basınç [Pa] 5 17 34 60 72 84 95 11 126 450 610 Hava debisi m 3 /h 760 1520 2280 3040 3800 4560 5320 6080 6840 Atış mesafesi min. 0,8 1,5 2,5 3,5 3,7 4 4,4 5 5,7 maks.[m] 1,5 3 5 7 7,3 7,8 8,6 9,9 10,2 Statik basınç [Pa] 5 17 34 60 72 84 95 11 126 525 685 Hava debisi m 3 /h 1050 2100 3150 4200 5250 6300 7350 8400 9450 Atış mesafesi min 0,8 1,7 2,7 3,8 4 4,3 4,7 5,3 6 maks.[m] 1,5 3,2 5,4 7,2 7,8 8,4 9,3 10,4 11,8 Statik basınç [Pa] 5 17 34 60 72 84 95 11 126 600 760 Hava debisi m 3 /h 1350 2700 4050 5400 6750 8100 9450 10800 12150 Atış mesafesi min. 1,1 1,8 3 3,8 4,3 4,6 5 5,6 6,3 maks.[m] 1,8 3,6 5,5 7,5 8,4 9 9,9 11 12,2 Statik basınç [Pa] 5 17 34 60 72 84 95 11 126 675 835 Hava debisi m 3 /h 1700 3400 5100 6800 8500 10200 11900 13600 15300 Atış mesafesi min. 1,1 2,1 3,3 4,1 4,6 4,9 5,3 5,9 6,6 (maks.[m] 1,8 3,9 6 7,8 8,8 9,5 10,2 11,7 13 Statik basınç [Pa] 5 17 34 60 72 84 95 11 126 750 910 Hava debisi m 3 /h 2030 4060 6090 8120 10150 12180 14210 16240 18270 Atış mesafesi min. 1,4 2,4 3,6 4,4 4,9 5,2 5,5 6,2 6,9 maks.[m] 2,2 4,6 7 8,2 9,6 10,2 10,8 12,2 13,6 Statik basınç [Pa] 5 17 34 60 72 84 95 110 126 Örnek: Bir ortamdaki hava debisi 6400 m 3 /h ve bu ortam için 8 adet yuvarlak difüzörkullanılacaktır. Difüzör boyutlarını seçiniz? Çözüm: Bir difüzör için 6400/8=800 m 3 /h debi bulunur. Tablo-5.10 dan 800 m 3 /h debi ile çerçeve çapı 300 mm ve atış mesafesi 3,3 m, basınç kaybı 20 Pa olan difüzör seçilir.
159 TABLO-5.10 Bir firmaya ait yuvarlak difüzör seçim tablosu
160 TABLO-5.11 Bir firmaya ait detaylı yuvarlak difüzör seçim tablosu (detaylı seçim) Örnek: Boyutları 16 m x 8 m, yüksekliği 3,10 m olan bir odada konfor şartının sağlanması için gereken hava miktarı ihtiyacı 3800 m 3 /h tır. Üflenen hava ortam sıcaklığından 8 C daha soğuk olup 4 adet difüzör kullanılacaktır. Konfor bölgesinde hava hızları 0,25 m/s yi geçmeyecektir. Ortam konforu temin edecek şekilde difüzör yerleşim aralıklarını hesaplayınız. Çözüm: 1. Difüzör oda tavanındaki simetrik olarak yerleştirilir. 2. Difüzör başına düşen debi V=3800/4=950 m 3 /h tir. 3. Konfor bölgesine olan uzaklık; Minimum atış mesafesi L=2,0+1,4=3,4 m, Maksimum atış mesafesi; L=4,0+1,4=5,4 m bulunur.
161 4. Tablo-5.10 daki seçim tablosundan 950 m 3 /h debi ve 3,4 m minimum atış mesafesi için en uygun ölçü 350 mm bulunur. 5. Aynı tablodan enterpolasyon yöntemi ile; Basınç kaybı, P=14 Pa, Ses güç seviyesi, S=35 db (A) bulunur. 6. Tablo-5.11 deki detaylı seçim tablosundan 350 mm ölçü ve 3,4 m atış mesafesi ve t 0=8 C için T L=0,84 C sıcaklık farkı bulunur. Şekil-5.16 Örnekteki menfez seçimi ve yerleşimi 5.10 HAVALANDIRMA DAMPERLERİ İklim bölgelerine veya iklimlendirilecek olan hacimlere püskürtülen hava debileri motorlu hava damperleri aracılığı ile ayarlanır. Bu damperler denek olarak seçilen bir hacim içine yerleştirilen bir bölge ya da ortam termostatı tarafından denetim altında tutulur. Hava damperleri elektrik motorları veya pnömatik motorlar tarafından devitebilmekte, paralel veya karşıt düzenli kanatlardan oluşturulabilmekte ya da pnömatik körüklü kanatlar kullanılması durumunda bu elemanların şişirilmesi için basınçlı havadan yararlanılabilmektedir. Rijid metal kanatlı hava damperlerinin gürültülü olmak ve kapalıya yakın konumlarda ıslık çıkarmak gibi sakıncaları vardır. Öte yandan bu tip damperler tam kapama konumunda bile hava debisinin tüm olarak kesilmesini sağlayamaz. Oysa pnömatik körüklü esnek hava damperleri uygun koşullarda çalışır. Çalışma sırasında gürültü yayınımı olmadığı gibi damperden geçen hava debisi miktarının duyarlı bir şekilde ayarlanabilmesi de olanaklıdır. Rijid metal kanatlı hava damperleri ancak düşük hızlarda kullanılabildiği halde pnömatik körüklü esnek hava damperlerinin 10 m/s ile 15 m/s gibi hayli yüksek bir hız aralığında kullanılabilmesi imkânı vardır. Havalandırma damperleri kullanım yerine göre aşağıdaki gibi sınıflandırılır: 1. Hacim damperleri (Şekil-5.17) 2. Oransal karışım damperleri (Şekil-5.18) 3. Yüzey ve baypas damperleri (Şekil-5.20) 4. Yangın ve duman damperleri Şekil-5.17 Tek Kanatlı Hacim damperleri
162 Şekil-5.18 Kelebek Damperi Şekil-5.19 Çok kanatlı damper Şekil-5.20 Yüzey ve baypas damperleri Şekil-5.21 Kaymalı damper Damperler şekillerine göre aşağıdaki gibi sınıflandırılır: 5.10.1 Contalı Dikdörtgen Hava Damperi Klima santralleri, hava kanalları ve benzeri sistem ve ünitelerde hava debi ve basınç ayarı için kullanılırlar. Kanat genişliği 108 mm olup kanatların aerodinamik yapıları sayesinde hava akımına karşı oluşan direnç minimuma indirgenir. Kanatlar PVC malzemeden mamul dişli mekanizmasıyla zıt yönlü olarak tahrik edilir. Bu özellik debi kontrolünü kolaylaştırır. Kanatlarda bulunan contalar sayesinde maksimum sızdırmazlık sağlanır. Ayrıca debi ayarı metal kumanda kolu ile kol üzerindeki AÇIK - KAPALI ve ara değerlerine göre yapılmaktadır. Ürün standart olarak alüminyum pres renginde imal edilmekte olup, isteğe bağlı olarak elektrostatik toz kaplama veya alüminyum eloksalla da kaplanabilmektedir. 5.10.2 Yuvarlak Hava Damperi Yuvarlak hava kanallarında debi ayarının sağlanması için kullanılırlar. Debi ayarı klape kolu üzerindeki AÇIK - KAPALI ve ara değerlerine göre yapılır. Esnek kanallarda kullanılması için damperin her iki tarafına kordon çekilir. Kaplama olarak elektrostatik toz kaplama veya isteğe bağlı olarak diğer tüm renkler de boyanabilmektedir. 5.10.3 İris (Diyafram) Damper Yuvarlak hava kanallarında hava debisi ayarlanması ve ölçümü için kullanılmaktadır. Azalan orifis yapısından dolayı kanal kesit alanında düzgün bir hava debisi oluşur. İrisin kapanması homojen bir hava akımı ile birlikte düzgün bir hava debisi ayarı oluşturur. Damperlerde fark basıncının ölçülmesi için manometre bağlantıları bulunmaktadır. Damperin ölçüm hassasiyeti ±%5 olup çalışma sıcaklık aralığı -10 C ile +80 C arasındadır. Ayrıca hava kaçaklarının olmaması için bağlantılar contalanmalıdır.
163 a) Dikdörtgen hava damperi b) Yuvarlak hava damperi c) İris damper d) Mekanik sabit debi ayar damperi (CAV) e) Geri dönüşsüz damper f) Yuvarlak geri dönüşsüz damper g) Değişken debi ayar cihazı (VAV) h) Kontrol kapağı i) Müdahale kapağı j) Hava panjuru k) Kum tutucu panjur l) Akustik panjur m) Dairesel panjur n) Plenum kutusu o) Fanlı serpantin plenum kutusu p) HEPA filtre kutusu r) Dikdörtgen kanal susturucu s) Yuvarlak kanal susturucu Şekil-5.22 Damperler, kapaklar, panjurlar ve plenum kutuları
164 5.10.4 Mekanik Sabit Debi Ayar Damperi Mekanik sabit debi ayar damperi bağımsız bir şekilde ve aynı zamanda herhangi bir elektriksel güce bağlı kalmadan debi kontrolü yapmaktadır. Sistemdeki basınç değişimine göre istenen hava debisini yayla çalışan mekanizmasıyla kendi kendine ayarlamaktadır. Mekanik sabit debi ayar damperleri, havalandırma sistemlerinde mekânlara istenilen taze hava ihtiyacının sabit debide iletilmesinde veya egzoz edilmesinde kullanılırlar. Mekanik olarak kendi kontrolünü kendisi yaparak çalışan sabit debi ayar cihazlarıdır. Herhangi bir servomotor gerektirmeden ±10% sapma oranında sabit debi kontrolü temin etmek üzere kullanılırlar. İstenilen hava debisi, bir alyen anahtar yardımıyla cihaz üzerinden kolaylıkla değiştirilebilir. Dairesel ve dikdörtgen kesitli olarak üretilirler. Mekanik olduğu için motorlu tiplere göre daha ekonomiktir. Minimum 50 Pa ile maksimum 1000 Pa basınç aralığında 2 ile 10 m/s hava hız aralığında kullanılmaktadır. 5.10.5 Geri Dönüşsüz Damper Üfleme ve emiş kanallarında, havanın istenmeyen geri dönüşünü engelleyici olarak kullanılır. Hava itme kuvveti ile orantılı olarak açık veya tam kapalıdır. Kademeli ayar yapılmaz. 5.10.6 Yuvarlak Geri Dönüşsüz Damper Kasa galvanizli çelik sacdan, kanatlar ise alüminyumdan imal edilmektedir. Daha iyi bir sızdırmazlık ve düşük ses seviyesi oluşturmak için conta kullanılır. 5.10.7 Değişken Debi Ayar Cihazı (VAV) VAV terminal cihazları tek kanalda yüksek hızlarda değişken debi veya değişken akış oranlı uygulamalar için tasarlanmış olup hem üfleme hem de emiş için kullanılabilirler. Bunlar iklimlendirme sistemlerinde herhangi bir kontrol, düzenleme ve kapama görevleri için kullanılabilirler. VAV cihazları hava debisinin doğru ölçüm ve kontrolü için tasarlanmıştır. VAV uygulamalarında odaya giren hava hacmi, soğutma yüküne bağlı olarak kontrol edilir. Böylece enerji tüketimi azaltılmış olunur. 5.10.8 Kontrol Kapağı Havalandırma sistemi uygulamalarında klima santralleri v.b. tüm tesisatlarda bakım yapılması gereken yerlerde kolay müdahale edebilmek için kullanılır. Kontrol kapakları çerçeve üzerindeki özel kilit mekanizmasıyla açılıp kapanırlar. 5.10.9 Müdahale Kapağı Havalandırma sistemi uygulamalarında klima santrallerinde v.b. tüm tesisatlarda bakım yapılması gereken yerlerde kolay müdahale edebilmek için kullanılır. Çerçeve içine yerleştirilen çıt çıt mekanizma ile açılıp kapanmaktadır. 5.10.10 Hava Panjuru Banyo, tuvalet, depo, hangar, otopark gibi mekânların havalandırılması için olduğu gibi, sıcak hava apareylerinden sıcak hava üflenmesinde de kullanılmaktadırlar. Ayrıca, havalandırma kanallarında emiş ve egzoz amacıyla kullanılmakta ve sistemi yağmur ve yaprak gibi dış ortam koşullarına karşı korumaktadırlar. 5.10.11 Kum Tutucu Panjur Toz bakımından yoğun olan ortamlarda hava kanalı emiş ve üfleme hatlarının uçlarında yer alıp ön filtreleme yaparak havalandırma sistemini korumak için kullanılırlar. U profil kanat yapısına sahip olup, kanatlar kasa içine düşey doğrultuda şaşırtmalı olarak monte edilir.75-700 µm boyutlarındaki parçalar için parçacık tutma verimi %30 ile %78 arasında değişmekteyken, 350-700 µm boyutlarındaki parçalar için ise parçacık tutma verimi %70 ile %97 arasında değişmektedir. Çekmeceli tip kum tutucu panjurda havayla taşınan toz partiküllerinin oluşan santrifüj kuvvetin etkisiyle kanatlara çarpıp havadan ayrılması, tabandaki deliklerden ürün altındaki çekmeceye birikmesi ve bu çekmece vasıtasıyla tahliye edilmesi şeklinde çalışmaktadır. Ayrıca 20, 25, 30 ve 35 mm lik flanşlarla imalat mevcuttur. Diğer taraftan, alttan boşaltmalı tip kum tutucu panjurda ise, havayla taşınan toz partiküllerinin oluşan santrifüj kuvvetin etkisiyle kanatlara çarpıp havadan ayrılması ve ürünün altındaki deliklerden tahliye olmasıyla çalışmaktadır.
165 5.10.12 Akustik Panjur Hava kanalı emiş ve egzoz hatlarının uçlarında kanal vasıtasıyla aspiratör veya klima santralinden gelen ses aktarımını azaltmak için olduğu gibi, iç ve dış ortam arasındaki ses aktarımını azaltmak için de kullanılmaktadır. Kanatlar 45 açılı olarak imal edilmekte ve kasaya belirlenen aralıklarla monte edilmektedirler. Ayrıca kanatlar çift cidarlı olup, içteki cidar aşınmaya karşı dayanıklı Ø5 mm gözenekli perfore sacdan, dış cidar galvanizli sacdan imal edilmekte ve iki cidar arasına da akustik malzemesi olarak 50 kg/m 3 yoğunlukta 50 mm kalınlıkta cam yünü konulmaktadır. Aynı zamanda havalandırma tesisatını yağmur, kuş v.b. gibi zararlı etkenlerden korumaktadır. 5.10.13 Dairesel Panjur Genellikle taze hava için emiş amacıyla kullanılır. Doğrudan kanala oturan yuvarlak bir bağlantısı vardır. Panjurun arka tarafına, sistemi sinek vb. gibi küçük hayvanlardan korumak için paslanmaz çelikten bir tel konulmaktadır. Vida montajlıdır. 5.10.14 Plenum Kutusu Yandan veya üstten girişli olarak imalat seçeneği mevcuttur. Klape içten veya dıştan kumandalı olarak imal edilebilmektedir. Menfez veya kare tavan difüzörüne vidalı veya klipsli montaja uygundur. Plenum kutusu tavana tel veya rotla asılarak monte edilir. 5.10.15 Fanlı Serpantin Plenum Kutusu İç ve dış yüzey uygun kalınlıkta kauçuk malzeme ile izole edilir. Bu sayede ısı kaybı ve ses önlenmiş olur. Üfleme havası için yalıtım kullanılırken, emiş için yalıtım kullanılmaz. Gizli tavan tipi fanlı serpantin ve kanallı split klima ağızlarına monte edilir. 5.10.16 HEPA Filtre Kutusu HEPA filtre kutuları, temiz oda, laboratuar, ameliyathane, hastane, kimya endüstrisi, ilaç endüstrisi, gıda endüstrisi ve hijyenik havalandırma sistemlerinde son çıkış noktasında kullanılan HEPA filtrelerin sızdırmaz olarak monte edilmesi amacıyla tasarlanmıştır. Tamamı kaynaklı, ana gövdesi hijyenik ortam gereği sızdırmaz özelliktedir. Filtre montajı ve demontajı pratiktir. HEPA kutusu üzerinde fark basınç (filtre kirlilik) test çıkışları standart olarak bulunur. HEPA filtre takımları 3 ana elemandan oluşur: HEPA kutusu, HEPA filtresi ve difüzör. Kullanılan filtreler odada istenen özelliğe göre H10 dan H14 e kadar değişik sınıflarda olabilmektedir. HEPA filtre kutuları asma tavan montajı için uygundur. Üzerinde bulunan asma delikleri yardımıyla tavana rot çubuklarla asılabilir. Ana dağıtım kanalına esnek kanal ile bağlanabilir. Esnek kanal bağlantısı üstten veya yandan olabilir. 5.10.17 Dikdörtgen Kanal Susturucu Klima ve havalandırma sistemlerinde meydana gelen sesin absorbe edilmesi için kullanılırlar. Susturucuda kullanılan kulis genişlikleri 100 mm ve 200 mm olup içindeki dolgu malzemesi 2 adet 50 mm kalınlığında 50 kg/m 3 yoğunluğundaki bir yüzü cam tülü kaplı taş yünüdür. Kullanılan taş yünü DIN 4102 standardı A2 sınıfına uygun yanmaz özellikte olup, çürüme ve rutubete karşı dayanıklıdır. Taş yününün hava ile temas eden yüzeyinin cam tülü ile kaplı olması 20 m/s ye kadar olan yüksek hava hızlarında yüzeyden partikül uçmasını engeller. Ayrıca susturucular flanşlı olarak imal edilmekte olup, kullanılan mastikli flanşlar 20 mm, 25 mm, 30 mm, 35 mm lik olup; 20 ve 25 mm lik mastikli flanşlarda montaj için M8 cıvata ve somunlar, 30 ve 35 mm lik mastikli flanşlarda ise M10 cıvata ve somunlar kullanılmaktadır. 5.10.18 Yuvarlak Kanal Susturucu Klima ve havalandırma sistemlerinde birbirlerine hava kanallarıyla bağlı mahaller arasında hava kanalları vasıtasıyla olan ses iletimini önlemek için kullanılırlar. Kullanım alanları ise görüşme salonları, ofisler, hastane odaları, müzik odaları, muayenehaneler gibi mekânlardır.
166 5.11 YANGIN DAMPERLERİ Yangın damperi bina otomasyonu ünitelerinden biridir. Belirli bir sıcaklık anında dumanın binanın belirli bir kısmı ya da bir bölümüne yayılmasını engeller. Havalandırma sistemlerinde yangın bölgesinin otomatik olarak yalıtımını sağlar. Yangın damperleri; manyetik yangın kapıları, duman atma fanları, duman damperleri, yangın kornaları, adresliadressiz yangın detektörleri, duman sensörleri, adresli-adressiz ihbar butonları ve diğer yangın algılama üniteleri ile birlikte yangın ihbar panellerinden yönetilirler. Yangın ihbar panelleri üzerine bağlanan ekran sistemi ile izlenebildikleri gibi yazılım kurulumları da yapılır. Yangından koruma amacı ile geliştirilen yöntemler geçmişte ve günümüzde farklılıklar göstermektedir. Geçmişte ana strateji yangının, yangın geçirmez bölmelerde hapsedilmesi şeklindeydi. Bu amaçla standartlarında yangına en az 2 saat dayanıklı bölme duvarları, kapılar vs. gibi yapı elemanları ve havalandırma sisteminde de yangın damperleri öngörülmekteydi. Günümüzde ise, yapı tekniği ve malzemeleri değiştiği gibi, yangından koruma yöntemleri de değişmektedir. Tamamen yağmurlama (sprinkler) sistemleriyle donatılmış yapılarda, bölmelerin yangın dayanım süreleri indirilmiştir. Bu durumda yangın damperlerine gereksinim azalmıştır. Buna karşılık duman kontrol yöntemleri hızla gelişmiş, damperlerin ticari ve sanayi yangın güvenlik alanında önemi artmıştır. Yangın/duman damperleri ile ilgili standartlar arasında; ISO 10294 Hava dağıtım sistemleri yangın damperleri, pren 12101-8 Duman kontrol damperlerinin özellikleri, pren 1366-2 Yangın damperleri dayanım testleri, NFPA 90A İklimlendirme ve havalandırma sistemleri yapım standardı, UL 555 Yangın damperleri, UL555S Duman damperleri ve UL55C Tavan damperleri sayılabilir. Yangın damperleri için daha çok esas alınan standart UL 555 dir. Bu standart kapsamındaki yangın damperleri tasarımında, yangın ihbarı ile birlikte klima ve havalandırma sisteminin kapatıldığı ve daha sonra kanallarda hava akımı yokken yangın damperlerinin devreye girdiği esas alınır. UL 555S ise duman damperini esas alır ve bir sızdırmazlık sınıfı belirler. Daha sonraki gelişmeler hem duman ve hem de yangın damperi olarak kullanılabilecek kombine damperleri ortaya çıkarmıştır. Yangın ve duman geçişinin önlenmesi için kullanılan damperler fonksiyonlarına, tasarım tiplerine, kullanım yerlerine ve malzemelerine göre sınıflandırılır. Fonksiyonlarına göre; a) yangın damperleri, b) duman damperleri c) yangın/duman damperleri, Tasarım tiplerine göre; perde tipi damperler, tek kanatlı damperler, çok kanatlı damperler, çok bölmeli damperler dolgu tipi (intumscent) damperler ve Kullanım yerlerine göre; - tavan damperleri - koridor damperleri - duvar damperleri olarak sınıflandırılabilir. 5.11.1 Yangın Damperleri Yangın damperleri, havalandırma kanallarının yangın zonuna girdiği durumlarda, alev iletimini önlemek üzere kullanılmaktadır. Yangın zonunun duvar, tavan veya döşemesinde aralıkların olduğu durumlarda, alevlerin yayılmasını önlemek amacı ile tasarlanmışlardır. Ayrıca, duvar ve bölmelerdeki havalandırma kanallarındaki boşluklarda kullanılır. Yangına dayanıklı bu damperlerin temel amacı, ısıtma, havalandırma ve iklimlendirme (HVAC) sistemi kanallarının duvarlardan ya da zeminden geçtikleri durumlarda, yangın bölmesi oluşturan duvar ve zeminlerin bu bölme özelliklerini korumalarını sağlamaktır. Yangın bölmesinin sınırları boyunca uzanan yangına dayanıklı kanalların aksine, damperler bir yangın halinde duvar ya da zemin düzleminde kapanmak üzere yerleştirilir.
167 Yangın damperleri, statik ve dinamik yangın damperleri olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Statik sistemlerde kullanılan yangın damperleri, isimlerinden de anlaşılacağı üzere, kanal sistemlerinde veya damper kapandığı zaman herhangi bir hava akımı olmayan açıklıklarda kullanılmaktadır. Statik sistemlerde kullanım amacıyla tasarlanan yangın damperleri, sadece bir yangın durumunda otomatik olarak kapanan statik HVAC sistemlerinde kullanılır. Dinamik sistemlerde kullanılan yangın damperleri, fan basıncının sadece bir yangın durumunda devrede olacağı durumlarda gereklidir ve hava hızı ile sistem fanı tarafından üretilen basınç karşısında açılmamaları gereklidir. Dinamik sistemlerde kullanım amacı ile tasarlanan yangın damperleri, bir yangın esnasında çalışmaya devam eden dinamik HVAC sistemlerinde kullanım amacı taşır ve statik sistemlerde de kullanılabilir. Dinamik ve statik sistemlerde kullanılmak üzere tasarlanan her iki yangın damperi de, genellikle 90 dakika veya 180 dakika bir yangın direncine sahip olacak şekilde üretilir. Dinamik sistemlerde kullanılan yangın damperlerinde de, damperin tasarlanmış olduğu azami hız ve statik basıncı belirtilen bir hava akım ölçümü mevcuttur. 5.11.2 Duman Damperleri Duman damperleri, hava ve duman geçişine direnç sağlayacak şekilde tasarlanmış olan kanal ve hava girişlerine monte edilmek amacı ile kullanılır. Cihazlar, otomatik olarak çalışmak üzere tasarlanmış olup, bir duman tetkik sistemi ile kumanda edilir ve gerekli olan durumlarda, bir uzaktan kumanda istasyonundan da konumları değiştirilebilir. Duman kontrol damperleri duman tahliyesi için açık konum ve bölümlemeyi muhafaza etmek kapalı konum olmak üzere genellikle iki emniyet konumu ihtiva eden tek ya da çok kanatçıklı damperlerdir. Doğru pozisyonda olmalarını temin eden bir kontrol sistemine bağımlı oldukları için ısıl tetikleme mekanizmaları ihtiva etmezler. Duman bariyerlerine kanalların girdiği yerlerde veya tasarlanmış bir duman kontrolü sistemi kapsamındaki diğer yerlerde, duman damperleri gerekli olabilir. Duman bariyeri, duvar veya tavan tertibatı gibi, yatay veya düşey ve daimi olan bir membrandır ve duman akışını önlemek üzere tasarlanmış ve yapılmıştır. Duman damperleri, bir yangın durumunda fanların kapatıldığı HVAC sistemlerinde ve ayrıca, bir yangın durumunda çalışmak üzere tasarlanmış duman kontrol sistemlerinde kullanılabilir. Duman damperleri, hava hız ve basıncı karşısında da çalışmak üzere tasarlanmıştır. Şekil-5.23 Prizmatik ve yuvarlak duman damperleri UL tarafından sertifikaları verilen duman damperleri, test şartları altında damperde ölçülen hava kaçak seviyesini belirten bir sınıflandırmaya sahiptir. Ayrıca, damperin tasarlanmış olduğu azami hız ve statik basıncı belirten bir hava akım ölçümü de mevcuttur. Duman damperlerini değerlendirmek üzere kullanılan temel standart UL 555S dır.
168 TABLO-5.11 Duman damperinde sızıntı sınıfına göre farklı basınçlarda hava sızıntı değerleri 5.11.3 Yangın ve Duman Damperleri Yangın ve duman damperleri veya kombine yangın damperi olarak bilinen damperler, gerek yangın gerekse duman bariyeri olarak belirlenmiş yerlerde kullanılmak üzere tasarlanmıştır. Yangın ve duman damperleri, belirli süre yangına dayanıklı oldukları gibi duman damperleri gibi sızıntı sınıfı da belirlenir. Kombine damperleri gerek Yangın Damperleri Standardı UL 555 ve gerekse Duman Damperleri Standardı UL 555S ye uygunluk gösterir. Koridor Damperleri Koridor damperleri, sadece spesifik koridor tavan konstrüksiyonlarında monte edilmek üzere değerlendirilmiş yangın ve duman damperleri kombinasyonudur. Spesifik koridor tavan konstrüksiyon ayrıntıları, damperler ile beraber temin edilen montaj talimatlarında yer almaktadır. Koridor damperleri, hava kanallarının dâhili koridorların tavanlarına girdiği veya bu tavanlardaki yatay açıklarda sona erdiği yerlerde kullanılmak üzere tasarlanmıştır. Tavan Damperleri Tavan damperleri, yangına dirençli döşeme tavan veya çatı-tavan tertibatlarında ısının geçişini sınırlamak üzere kullanılmaktadır. Tavan damperleri, sadece ısı bariyerleri olarak görev yapmak amacı taşıdığı için ve duman bariyerleri olarak kullanımlarını tanımlamadığı için, bu ürünler duman geçişini sınırlamak için kullanılmamaktadır. Tavan damperleri, yangına dirençli membran tavanlara giren hava menfezlerinde, bir ısı bariyeri olarak işlev göstermek üzere kullanılır. Hava kanalları ihtiva eden ve her bir kanal çıkışının üzerinde menteşeli kapı tipi damperlerin kullanımını öngören döşeme tavan veya çatı-tavan tasarımlarından, menteşeli kapı tipi damperlerin yerine, tavan damperlerinin kullanımı düşünülebilir. Tavan Damperleri için UL 555C ile ölçülen yangın performansında, hava hareketinin, bir yangının başlangıcında etkin olarak durdurulacağı varsayımı esas alınmaktadır. Perde Yangın Damperleri Katlanır perde yangın damperleri, damperin üst kısmına katlanarak hava yolu içinde en fazla serbest alanın oluşmasına olanak tanıyan, birbiri içine geçen bir dizi kanatçık şeklinde imal edilirler. Kanatçıklar normalde 72 C ± 4 C sıcaklığa ayarlanmış bir ısıl tetikleme mekanizması vasıtası ile açık tutulurlar. Yangının bir bölgeden diğerine geçişini önlemek amacı ile bu kanatçıklar aşağı düşmek ya da bir yay tarafından harekete geçirilmek sureti ile hava yolunu kapatırlar. Dolgulu Yangına Dayanıklı Damperler Dolgulu yangın damperleri, yangının bir bölgeden diğerine geçişini önlemek amacı ile sıcaklığa bağlı olarak yer alan dolgu (intumescent) faaliyeti ile genişleyerek hava yolunu kapatan komponentler ihtiva ederler. Dolgu malzemeleri yangına karşı sağlamlık açısından ana komponentleri teşkil ederler. Aktivasyon sıcaklıkları seçilen dolgu malzemesine göre değişir ve bu sıcaklıklar genellikle 120-270 C arasındadır. Birtakım dolgulu damperler, yangın ve sıcak dumanı hapsederken, duman sensörleri ile yangın alarm paneli vasıtası ile ara yüz sağlama yolu ile soğuk dumanı da hapsedebilecek bir elektromekanik aygıtı da ihtiva ederler. Çok Kanatlı Yangın Damperleri Çok kanatlı damperler bir çerçeve dâhilinde bir dizi bağlantılı ve kendi ekseni etrafında dönen kanatçıklar ile imal edilirler. Bu kanatçıklar açık konumlarından normalde 72 C ± 4 C sıcaklığa ayarlanmış bir termal tetikleme mekanizması vasıtası ile salınırlar. Kanatçıklar kendi eksenleri etrafında dönerek/hareket ederek hava yolunu kapatmak vasıtası ile yangının geçişine engel olurlar.