HR.Ü.Z.F.Dergisi, 2007, 11(1/2):39-47 J.Agric.Fac.HR.U., 2007, 11 (1/2): 39-47 GÜNEYDOĞU ve DOĞU ANADOLU BÖLGELERİNDE ANTEPFISTIĞI, BADEM ve KİRAZ BAHÇELERİNDEKİ AVCI COCCINELLIDAE TÜRLERİ, YAYILIŞ ALANLARI ve AVLARI Halil BOLU * İnanç ÖZGEN Ahmet BAYRAM Muharrem ÇINAR Geliş Tarihi: 02/06/2006 ÖZET Bu çalışma 1992-2004 yılları arasında Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi nde yer alan Adıyaman, Diyarbakır, Elazığ, Mardin, Siirt ve Şanlıurfa illeri antepfıstığı, badem ve kiraz bahçelerinde yapılmıştır. Çalışma sonucunda, Coccinellidae familyasına dahil toplam 34 tür belirlenmiştir. Bu türlerden 32 tanesinin avcı tür olduğu belirlenmiş ve en fazla türe 26 adet ile badem bahçelerinde rastlanmıştır. Bunu 22 ve 9 tür ile antepfıstığı ve kiraz bahçeleri izlemiştir. Belirlenen 34 coccinellid türü içerisinde en yaygın olarak Coccinella semptempunctata Linnaeus, Hyperaspis quadrimaculata Redtenbacher ve Oenopia conglabata (Linnaeus) olmuştur. Yaygınlığı ve yoğunluğu en düşük türler ise Pharoscymnus numidicus Pic., Nephus ludyi Weise, Oenopia oncina (Olivieri), Platynaspis luteorubra (Goeze), Scymnus (Pullus) auritus Thunberger ve Scymnus (Pullus) syriacus Marseulolarak saptanmıştır. Antepfıstığı, badem ve kiraz bahçelerinde avcı coccinellid türlerinin beslenebileceği 28 av belirlenmiştir. Bu avlar içerisinde Aphididae ve Cicadellidae familyaları en fazla tür içeren familyalar olarak dikkat çekmiştir. Anahtar Kelimeler: Coccinellidae, Antepfıstığı, Badem, Kiraz, Güneydoğu ve Doğu Anadolu COCCINELIDAE SPECIES, DISTRIBUTION AREAS and THEIR PREYS in PISTACHIO, ALMOND and CHERRY ORCHARDS in SOUTHEASTERN and EASTERN ANATOLIA REGIONS ABSTRACT This study was carried out the whole pistachio, almond and cherry orchards in Adıyaman, Diyarbakır, Elazığ, Mardin, Siirt and Şanlıurfa in Southeastern and Eastern Anatolia Region of Turkey between 1992-2004 years. In total, 34 coccinellids species were determined, 32 of which were predators. Most diverse species was recorded in almond orchard with 26 species, which followed by pistachio and cherry orchards with 22 and 9 species respectively. Most frequently found coccinellid species were: Coccinella semptempunctata Linnaeus, Hyperaspis quadrimaculata Redtenbacher and Oenopia conglabata (Linnaeus). The less abundant and less frequently found coccinellids species were Pharoscymnus numidicus Pic., Nephus ludyi Weise, Oenopia oncina (Olivieri), Platynaspis luteorubra (Goeze), Scymnus (Pullus) auritus Thunberger and Scymnus (Pullus) syriacus. In addition, 28 prey species were determined from pistachio, almond and cherry orchards. Most of the prey species were belonging to Aphididae and Cicadellidae. Keywords: Coccinellidae, Pistachio, Almond, Cherry, Southeastern and Eastern Anatolia Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, 21280, Diyarbakır Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, 2110, Diyarbakır Karamürsel Tarım İlçe Müdürlüğü, Kocaeli * Sorumlu Yazar. hbolu@hotmail.com
GİRİŞ Coccinellidae familyasına dahil üyeler rengarenk, erginleri oval ve kubbemsi şekilde, uzunlukları 1 mm ile 10 mm arasında değişen böceklerdir ve genellikle her habitatta bulunurlar. Ülkemizde, Uğurböcekleri, Gelinböcekleri ve Uçuçböcekleri olarak tanınırlar. Dünya da 5000 den fazla coccinellid türü tanımlanmıştır. Coccinellidler genel olarak entomofag böceklerdir. Ergin ve larva dönemleri yaprakbiti, yaprak piresi, koşnil ve kabuklubit gibi yumuşak vücutlu böcekler ile beslenirler. Sadece birkaç türü fitofagtır. Bu nedenle Coccinellidae familyası biyolojik mücadele açısından oldukça önemli bir familyadır. Ülkemizde Coccinellidae türleri üzerinde değişik kültür bitkilerinde faunistik ve taksonomik çalışmalar yapılmıştır. Uygun (1981) Türkiye Coccinellidae faunası üzerinde taksonomik çalışmalar yapmıştır. Özbek ve Çetin (1991) Doğu Anadolu Bölgesi nde Coccinellidae faunasını belirlemişlerdir. Bolu (1998) Güneydoğu Anadolu Bölgesi antepfıstığı alanlarındaki Coccinellidae faunasını saptamıştır. Tezcan ve Uygun (2003) İzmir ve Manisa yöresi ekolojik üretim yapılan kiraz bahçelerindeki, Bolu (2005) Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgelerindeki badem ağaçlarındaki Coccinellidae faunasını belirlemişlerdir. MATERYAL ve METOT Antepfıstığı alanlarındaki sürvey çalışmaları 1992-1999 yılları arasında, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan Adıyaman (Besni), Mardin (Midyat, Ömerli), Siirt (Merkez, Aydınlar) ve Şanlıurfa (Merkez, Birecik, Bozova, Halfeti) illerinde; Kiraz bahçelerinde 2001-2002 yılları arasında, Mardin (Merkez, Yeşilli ve Ömerli) ve Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan Elazığ (Merkez, Sivrice ve Harput) illerinde; Badem ağaçlarındaki çalışmalar ise 2002-2004 yılları arasında, Diyarbakır (Çermik, Ergani), Mardin (Akbağ, Cevizpınarı, Ömerli, Yeşilli) ve Elazığ (Gezin, Harput, Keban, Sivrice) illerinde yürütülmüştür. Avcı Coccinellidae türleri ve beslendikleri avları oluşturan zararlılar Darbe" ve Gözle Kontrol örnekleme metotları ile belirlenmiştir. Örnekleme yapılan bahçelerin ilaçlanmamış ve bakımsız olmasına özen götserilmiştir. Araştırmalar sırasında önce çıplak gözle gerektiğinde büyüteç yardımıyla meyve ağaçlarının kök boğazı, gövde, dal, yaprak, tomurcuk, çiçek ve meyveler üzerinde bulunan avcı coccinellid türlerinin ergin dönemleri dikkatlice incelenerek hangi avlar ile beslendikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Toplanan örnekler petri kapları içerisinde buz kabında laboratuvara getirilerek sayılmış, numara verildikten sonra tekniğine uygun olarak etiketlenip koleksiyon için hazırlanmışlardır. Ayrıca, doğada larva döneminden tür tanımı yapılamayan coccinellid larvaları besinleri ile birlikte plastik kutulara alınarak laboratuvara getirilmiştir. Laboratuar Çalışmaları Araziden toplanıp takımlarına ayrılmış olarak getirilen örnekler türlere göre ayrı ayrı sayıldıktan sonra, usulüne göre iğnelenip, etiketlenerek koleksiyon kutularına alınmıştır. Ayrıca, laboratuara besinleri ile birlikte getirilen larvalar değişik ebatlardaki kültür kaplarında 26±1 C sıcaklık, 65±5 orantılı nem, 3500 lux ve 16 saat aydınlatmalı iklim odalarında kültüre alınarak ergin dönemleri elde edilmeye çalışılmıştır. Aynı yöntemle avcı coccinellidlerin hangi türler üzerinde beslendikleri belirlenmiştir. Toplanan Coccinellidae familyasına ait türlerin teşhisleri Sayın Prof. Dr. Nedim Uygun (Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü) tarafından yapılmıştır. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Antepfıstığı, badem ve kiraz bahçelerinde yapılan çalışmalar sonucunda 32 tanesi avcı tür olmak üzere Coccinellidae familyasına dahil toplam 34 tür saptanmıştır (Çizelge 1). En fazla tür 26 adet ile badem bahçelerinde belirlenmiştir. Bunu 22 ve 9 tür ile antepfıstığı ve kiraz bahçeleri izlemiştir. Belirlenen 34 coccinellid türü içerisinde en yaygın olanları Coccinella semptempunctata, Hyperaspis quadrimaculata ve Oenopia conglabata olarak kayıt edilmiştir. Yaygınlığı ve yoğunluğu en düşük türler olarak da Pharoscymnus numidicus, Nephus ludyi, Oenopia oncina, Platynaspis luteorubra, Scymnus auritus ve Scymnus syriacus olarak saptanmıştır. Genel avcı olan bilinen Adalia bipunctata yaprakbitleri, kırmızıörümcek ve kabuklubitler ile beslenir. Bu tür daha önceden farklı kültür bitkilerinde ve değişik bölgelerde kayıt edilmiştir: Balıkesir, Denizli, İzmir (Giray, 40
1970); Bursa, Kocaeli, Sakarya (Altay ve ark., 1972); Afyon, Ankara, Hakkari, Rize (Uygun, Çizelge 1. 1992-2004 yılları arasında toplanan Coccinellidae türleri ve yayılış alanları Türler Antepfıstığı Badem Kiraz Adalia bipunctata (Linnaeus) 7,9,10,12,13,18 Adalia decempunctata (Linnaeus) 7,9,10,12,13,14,18 Adalia fasciatopunctata revelierei 7,10,12,13,18 (Mulsant) Chilocorus bipustulatus (Linnaeus) 10,18 14 Coccinella semptempunctata Linnaeus 2,3,4,5,11,15,16,17,19 1,6,7,9,10,12,13,16,18,20 14,16,20 Coccinella undecimpunctata Linnaeus 3,4,5,11,15,16,17,19 1,6, Exochomus nigromaculatus (Goeze) 2,3,4,17,19 1,6,10,18 Exochomus quadripustulatus (Linnaeus) 17 1,6,7,10,12,13,18 14,16 Hippodamia variegata (Goeze) 2,3,5,11,15,16,17,19 1,6,7,10,18 Harmonia quadripunctata Puntop 10,12,13,18 Hyperaspis quadrimaculata 2,3,4,5,11,15,16,17,19 1,6,7,9,10,12,13,16,18,20 14,16,20 Redtenbacher Hyperaspis repensis (Herbest) 3,11,15,17 10 Nephus (Sidis) caneparii Fürseh&Uygun 1,6,10, Nephus nigricans Weise 1,6,7,9,10,12,13,16,18,20 Nephus ludyi Weise 17 Oenopia conglabata (Linnaeus) 2,3,4,5,11,15,16,17,19 1,6,7,9,10,12,13,16,18,20 14,16,20 Oenopia oncina (Olivieri) 7,10,12,13,18 Pharoscymnus numidicus Pic. 19 13 Pharoscymnus pharoides Marseul 2,3,4,5,11,15,16,17,19 1,6,7,9,10,12,13,16,18,20 Platynaspis luteorubra (Goeze) 7,10,13,18 Psyllobora bisoctonotata (Mulsant) 14 Psyllobora vigintiduopunctata (Linnaeus) 8,9,10,12,13,14,18 Scymnus (Pullus) apetzi Mulsant 3,11,17 Scymnus (Pullus) araraticus Khnzorian 2,3,4,5,11,15,16,17,19 1,6,7,9,10,12,13,16,18,20 Scymnus (Pullus) auritus Thunberger 6,9,13, Scymnus (Pullus) bivulnerus 3,5,11,15,16,17,19 Capra&Fürsch Scymnus (Pullus) flagellisiphonatus (Fürseh) 17 1,7,9,10,18 Scymnus (Pullus) pallipediformis Günther 16 1,6,7,9,10,12,13,16,18 Scymnus(Pullus) quadriguttatus Capra 3,11,19 16 Scymnus (Pullus) sturalis Thunberger 3,4,5,11,15,16,17,19 Scymnus (Pullus) subvillosus (Goeze) 19 1,6,7,9,10,12,13,16,18,20 14,16,20 Scymnus (Pullus) syriacus Marseul 3,5,11,19 Stethorus gilvifrons (Mulsant) 2,3,5,17,19 1,6,7,9,10,12,13,16,18,20 20 Stethorus punctillum Weise 3,5,11,15,16,17,19 Toplam Tür Sayısı 22 25 8 1: Akbağ, 2: Aydınlar, 3: Besni, 4: Birecik, 5: Bozova, 6: Cevizpınarı, 7: Çermik, 8: Elazığ, 9: Ergani 10: Gezin, 11: Halfeti, 12: Harput, 13: Keban, 14: Mardin, 15: Midyat, 16: Ömerli, 17: Siirt, 18: Sivrice, 19: Şanlıurfa, 20: Yeşilli 41
Erzurum (Alaoğlu ve Özbek, 1987), Erzurum (Özbek ve Çetin, 1991); Adana, Niğde (Ulusoy ve ark., 1999); İzmir, Manisa (Tezcan ve Uygun, 2003); Diyarbakır, Elazığ (Bolu, 2005). Adalia decempunctata nın yaprakbiti ve kabuklubitler üzerinde beslendiği belirtilmiştir; Ege bölgesi (Soydanbay-Tunçyürek, 1976); İzmir (Öncüer, 1977); Ankara, Bursa, İçel, Rize (Uygun, 1981); Ankara (Düzgüneş ve ark., 1982); Adana, Niğde (Ulusoy ve ark., 1999); İzmir, Manisa (Tezcan ve Uygun, 2003); Diyarbakır, Elazığ, Mardin (Bolu, 2005). Adalia fasciatopunctata revelierei yaprakbiti gibi yumuşak vücutlu avlar ile beslenmektedir ve Balıkesir, Denizli, İzmir (Giray, 1970); Ankara, Bursa, Hakkari, İzmir (Uygun, 1981); Ankara (Düzgüneş ve ark., 1982); Ege Bölgesi (Erkin, 1983); Erzurum (Alaoğlu ve Özbek, 1987); Doğu Akdeniz Bölgesi (Karaca ve Uygun, 1990), (Yumruktepe ve Uygun, 1994); Konya (Elmalı ve Toros, 1994); Tekirdağ (Özder ve Toros, 1999); Adana, Niğde (Ulusoy ve ark., 1999); İzmir, Manisa (Tezcan ve Uygun, 2003) illerinde kayıt edilmiştir. Coccoidea üst familyasına dahil türler ile beslenen Chilocorus bipustulatus Ege bölgesi (Soydanbay-Tunçyürek, 1976); İzmir (Öncüer, 1977); Aydın, Denizli, İzmir (Uygun, 1981); İzmir, Manisa (Tezcan ve Uygun, 2003) da bulunduğu kayıt edilmiştir. Coccinella semptempunctata yaprakbitlerinin çok önemli bir doğal düşmanıdır ve bu tür aynı zamanda diğer yumuşak vücutlu böcekler ile de beslenir. Bu tür, Ege Bölgesi (Soydanbay-Tunçyürek, 1976); İzmir (Öncüer, 1977); Türkiye (Uygun, 1981); Ankara (Düzgüneş ve ark., 1982); Erzurum (Özbek, 1986); Erzurum (Alaoğlu ve Özbek, 1987); Erzurum (Özbek ve Çetin, 1991); Güneydoğu Anadolu Bölgesi (Bolu, 1998); Adana, Niğde (Ulusoy ve ark., 1999); İzmir, Manisa (Tezcan ve Uygun, 2003); Diyarbakır, Elazığ, Mardin (Bolu, 2005) da bulunduğu kayıt edilmiştir. Coccinella undecimpunctata bu tür yumuşak vücutlu böceklerin avcısı olarak bilinmektedir. Daha önceden farklı kültür bitkilerinde ve değişik bölgelerde kayıt edilmiştir: Balıkesir, Denizli, İzmir (Giray, 1970); Doğu Akdeniz Bölgesi (Uygun, 1981); Erzurum (Özbek ve Çetin, 1991); Güneydoğu Anadolu Bölgesi (Bolu, 1998); Mardin (Bolu, 2005). Yaprak bitlerinin ve kabuklubitlerin avcısı olarak bilinen Exochomus nigromaculatus daha önceden farklı kültür bitkilerinde ve değişik bölgelerde kayıt edilmiştir: Balıkesir, Denizli, İzmir (Giray, 1970); (Soydanbay- Tunçyürek, 1976); İzmir (Öncüer, 1977); Adana, Adıyaman, Antalya, Elazığ (Uygun, Güneydoğu Anadolu Bölgesi (Bolu, 1998); Elazığ, Mardin (Bolu, 2005). Exochomus quadripustulatus Aphidoidea ve Coccoidea üst familyasına bağlı birçok tür ile beslenir. Balıkesir, Denizli, İzmir (Giray, 1970); Ege Bölgesi (Soydanbay-Tunçyürek, 1976); Artvin, Rize (Bozan ve Aslıtürk, 1975); İzmir (Öncüer, 1977); Doğu Akdeniz Bölgesi (Uygun, 1981); Ankara (Düzgüneş ve ark., 1982); Erzurum (Özbek ve Çetin, 1991); Güneydoğu Anadolu Bölgesi (Bolu, 1998); Adana, Niğde (Ulusoy ve ark., 1999); Diyarbakır, Elazığ, Mardin (Bolu, 2005) illerinde kayıt edilmiştir. Hippodamia variegata polifag bir tür olup farklı kültür bitkilerinde ve değişik bölgelerde kayıt edilmiştir: Afyon, Hakkari, Rize (Uygun, 1981); Doğu Akdeniz Bölgesi (Yumruktepe ve Uygun, 1994); Güneydoğu Anadolu Bölgesi (Bolu, 1998); İzmir, Manisa (Tezcan ve Uygun, 2003); Diyarbakır, Elazığ, Mardin (Bolu, 2005). Harmonia quadripunctata, yaprakbitleri ile beslenen bu tür daha önceden farklı kültür bitkilerinde ve değişik bölgelerde kayıt edilmiştir: Denizli, Bursa, Adana, Afyon, Ankara, Isparta (Uygun, 1981); Elazığ (Bolu, 2005). Hyperaspis quadrimaculata yaprakbiti ve kabuklubitler ile beslenen bu tür daha önceden farklı kültür bitkilerinde ve değişik bölgelerde kayıt edilmiştir: Balıkesir, Denizli, İzmir, Muğla, Adana, Mardin, Gaziantep (Uygun ve Fürsch, 1981); Ankara (Düzgüneş ve ark., 1982); Antalya (Özkan, 1986); Güneydoğu Anadolu Bölgesi (Bolu, 1998); Diyarbakır, Elazığ, Mardin (Bolu, 2005). Hyperaspis repensis, yaprakbiti ve kırmızıörümceklerle beslenmekte Uygun (1981) ve bu tür Güneydoğu Anadolu Bölgesi antepfıstığı alanlarında kaydedilmiştir (Bolu, 1998); Elazığ (Bolu, 2005). Nephus (Sidis) caneparii Adana, Antalya ve Hatay illerinde kayıt edilmiştir (Fürsch ve Uygun, 1980); Elazığ, Mardin (Bolu, 2005). Nephus nigricans, daha önceden farklı kültür bitkilerinde ve değişik bölgelerde kayıt edilmiştir: Balıkesir, Denizli, İzmir (Giray, 42
1970); Adana, Antalya, Hatay (Uygun, 1981); Ankara (Düzgüneş ve ark., 1982); Ege Bölgesi (Erkin, 1983); Erzurum (Alaoğlu ve Özbek, 1987); Doğu Akdeniz Bölgesi (Karaca ve Uygun, 1990), (Yumruktepe ve Uygun, 1994); Konya (Elmalı ve Toros, 1994); Tekirdağ (Özder ve Toros, 1999); Güneydoğu Anadolu Bölgesi (Bolu, 1998); İzmir, Manisa (Tezcan ve Uygun, 2003); Diyarbakır, Elazığ, Mardin (Bolu, 2005). Nephus ludyi, İçel İlinde turunçgil (Uygun, 1981) ve Siirt ilinde antepfıstığı bahçelerinde kayıt edilmiştir (Bolu, 1998). Oenopia conglabata: Balıkesir, Denizli, İzmir (Giray, 1970); İzmir (Öncüer, 1977); Türkiye (Uygun, 1981); Ankara (Düzgüneş ve ark., 1982); Antalya (Özkan, 1986); Erzurum (Özbek ve Çetin, 1991); Adana, Niğde (Ulusoy ve ark., 1999); Güneydoğu Anadolu Bölgesi (Bolu, 1998); İzmir, Manisa (Tezcan ve Uygun, 2003); Diyarbakır, Elazığ, Mardin (Bolu, 2005) kayıt edilmiştir. Oenopia oncina, daha önceden farklı kültür bitkilerinde ve değişik bölgelerde kayıt edilmiştir: Burdur, Denizli, İzmir (Giray, 1970); Ankara, Denizli, Isparta, Van (Uygun, Diyarbakır, Elazığ (Bolu, 2005). Pharoscymnus numidicus, Elazığ ilinin Keban ilçesi, Çakmak köyü badem bahçesinde N. halli üzerinde 8 Mayıs 2002 tarihinde kayıt edilmiştir. Populasyon bolluğu oldukça düşük bulunmuştur. Bu tür Türkiye böcek faunası için ilk kayıttır (Bolu, 2005). Pharoscymnus pharoides; polifag olan bu tür daha önce Gaziantep (Çelik, 1981); Adana, Antalya, Hatay ve İçel (Uygun, 1981); Güneydoğu Anadolu Bölgesi Antepfıstığı alanlarında kaydedilmiştir (Bolu, 1998); Diyarbakır, Elazığ, Mardin (Bolu, 2005). Yaprakbiti avcısı olan Platynaspis luteorubra Ege Bölgesi (Giray, 1970); Adana, Ankara, Bursa, Denizli, İçel, Van (Uygun, Erzurum (Alaoğlu ve Özbek, 1987); Erzurum (Özbek ve Çetin, 1991); Manisa (Tezcan ve Uygun, 2003); Diyarbakır, Elazığ (Bolu, 2005) illerinde kayıt edilmiştir. Psyllobora bisoctonotata, Mardin ili kiraz bahçelerinde M. cerasi üzerinde kaydedilmiştir. Beslenip beslenmediği konusunda kesin yargıya varılamamıştır. Bu tür daha önce Türkiye de Uygun (1981) tarafından saptanmıştır. Psyllobora vigintiduopunctata, Erysiphaceae familyasına bağlı külleme mantarları ile beslendiği belirtilen (Fürsch, 1967) bu türün, özellikle Gezin de oldukça yüksek populasyon yoğunluğu oluşturduğu belirlenmiş (3 yıl içerisinde 1243 adet örnek toplanmıştır) ve Brachycaudus helichrysi (Kaltenbach), Hyalopterus amygdali Blanch ve Pterochloroides persicae (Cholodkowsky) (Homoptera: Aphididae) nin yoğun olduğu ağaçlar üzerinde gözlenmiştir. Ayrıca bu ağaçların % 80-90 oranında Phytoptus amygdali Bagdasarjan (Acarina: Eriophyidae) ile bulaşık olduğu saptanmıştır. P. vigintiduopunctata ile akar arasında bir ilişki olup olmadığı konusunda karar verilememiştir. Scymnus apetzi; oldukça geniş bir av dizini olan bu tür daha önce Gaziantep (Çelik, Güneydoğu Anadolu Bölgesi antepfıstığı alanlarında kaydedilmiştir (Bolu, 1998). Scymnus araraticus daha önce Adana, Kahramanmaraş (Uygun, 1981); Ankara (Düzgüneş ve ark., 1982); Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde kaydedilmiştir (Bolu, 1998); Diyarbakır, Elazığ, Mardin (Bolu, 2005). Scymnus auritus Bu tür daha önce Ankara (Uygun, 1981); Diyarbakır, Elazığ, Mardin (Bolu, 2005) illerinde kayıt edilmiştir. Scymnus bivulnerus daha önce Ankara (Düzgüneş ve ark., 1982); Güneydoğu Anadolu Bölgesi antepfıstığı alanlarında kaydedilmiştir (Bolu, 1998). Scymnus flagellisiphonatus Adana ve Hatay (Uygun, 1981), Güneydoğu Anadolu Bölgesi antepfıstığı alanlarında (Bolu, 1998); Diyarbakır, Elazığ, Mardin (Bolu, 2005) illeri badem alanlarında kayıt edilmiştir. Scymnus pallipediformis: Adana, Antalya, Bursa, İstanbul, Kırklareli, İzmir, Muğla, Malatya, Mardin, Urfa, Hakkari (Kressl ve Uygun, 1980); Güneydoğu Anadolu Bölgesi antepfıstığı alanları (Bolu, 1998); Diyarbakır, Elazığ, Mardin illeri badem alanları (Bolu, 2005). Scymnus quadriguttatus: Doğu Akdeniz Bölgesi (Karaca ve Uygun, 1990), (Yumruktepe ve Uygun, 1994); Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde (Bolu, 1998) kaydedilmiştir. Scymnus sturalis: Ankara (Uygun, 1981) ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde kaydedilmiştir (Bolu, 1998). Scymnus subvillosus, daha önce Güney Anadolu Bölgesi (Uygun, 1981) Güneydoğu Anadolu Bölgesi antepfıstığı alanlarında (Bolu, 1998), İzmir ve Manisa kiraz bahçelerinde (Tezcan ve Uygun, 2003) ve Diyarbakır, Elazığ, Mardin illeri badem bahçelerinde (Bolu, 2005) bulunmuştur. 43
Scymnus syriacus: Güney Anadolu Bölgesi (Uygun, 1981) ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi antepfıstığı alanlarında kaydedilmiştir (Bolu, 1998). Stethorus gilvifrons, bu tür daha önce Güney Anadolu Bölgesi ve İzmir (Uygun, 1981), Güneydoğu Anadolu Bölgesi Antepfıstığı alanlarında (Bolu, 1998), İzmir ve Manisa kiraz bahçelerinde (Tezcan ve Uygun, 2003) ve Diyarbakır, Elazığ, Mardin illeri badem bahçelerinde (Bolu, 2005) bulunmuştur. Stethorus punctillum; Bu tür, Güney Anadolu Bölgesi (Uygun, 1981) ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi Antepfıstığı alanlarında kaydedilmiştir (Bolu, 1998). Antepfıstığı, badem ve kiraz bahçelerinde yapılan çalışmalar sonucunda belirlenen 32 avcı coccinellid türünün beslendiği böcek türleri Çizelge 2 de verilmiştir. Avcı türlerin beslendikleri zararlı türleri (av) çalışmalar sırasında türler üzerinde yapılan doğrudan gözlemler ve literatür bilgileri esas alınmıştır. Antepfıstığı, badem ve kiraz bahçelerinde avcı coccinellid türlerinin beslenebileceği 28 tür belirlenmiştir (tablo 2). Bu türler içerisinde Aphididae ve Cicadellidae familyası en fazla türü içermektedir. Avcı coccinellid türleri ve beslendiği avlar Çizelge 3 de verilmiştir. Av dizini en farklı olan avcı türler E. quadripustulatus ve O. conglabata olarak belirlenmiştir. Her iki türün 17 farklı zararlı türle az veya çok beslendiği gözlenmiştir. Diğer av dizini geniş türler ise P. pharodies, C. semptempunctata ve S. Araraticus olarak belirlenmiştir. Av dizini en dar türler ise P. numidicus, S. quadriguttatus, N. ludyi, S. auritus ve S. syriacus olarak belirlenmiştir. Bu araştırmada, ülkemiz için önemli kültür bitkilerinden olan antepfıstığı, badem ve kiraz ağaçları üzerinden 34 coccinellid türü belirlenmiştir. Bu türlerden 32 tanesinin avcı Çizelge 2. Antepfıstığı, badem ve kiraz bahçelerinde coccinellid türlerinin beslendiği avlar No Takım Familya Tür 1 Heteroptera Tingidae Monosteira lobulifera Rt. 2 Tingidae Monosteira unicostata (Mulsant & Rey) 3 Tingidae Stephanitis pyri (Fabricius) 4 Homoptera Aphididae Baizongia pistaciae Linnaeus 5 Brachycaudus helichrysi (Kaltenbach) 6 Forda formicaria von Heyden 7 Geoica utricularia (Passerini) 8 Hyalopterus amygdali Blanch 9 Myzus cerasi (Fabricius) 10 Pterochloroides persicae (Cholodkovsky) 11 Cicadellidae Anaceratagallia laevis (Ribaut) 12 Asymmetresca decedens (Paoli) 13 Balcanocerus alkani Wagner 14 Circulifer haematoceps (Mulsant & Rey) 15 Circulifer opacipennis (Lethierry) 16 Empoasca decipiens Paoli 17 Megophthalmus sp. 18 Micantulina stigmatipennis (Mulsant & Rey) 19 Sulamicerus (Idiocerus) stali (Fieber) 20 Coccidae Anapulvinaria pistaciae (Bodenheimer) 21 Eulecanium rugulosum Ashmead 22 Parthenolecanium persicae (Fabricius) 23 Diaspididae Mercetaspis halli (Green) 24 Pistaciaspis pistaciae (Archangelskaya) 44
25 Suturaspis pistaciae Lindinger 26 Psyllidae Agonoscena pistaciae Burckhardt & Lauterer 27 Amblyrhina turciana Klim. and Lodos 28 Acarina Tetranychidae Tetranychus urticae Koch. No: Zararlı numarası Çizelge 3. Antepfıstığı, badem ve kiraz bahçelerinde bulunan avcı coccinellid türleri ve avları Türler Antepfıstığı Badem Kiraz A. bipunctata 5,10,22,23 A. decempunctata 5,10,22,23,27 A. revelierei 5,10,22,23 C. bipustulatus 22,23 C. semptempunctata 1,2,6,12,13,19,26 1,2,3,5,8,14,16,17,18,27 2,3,11 C. undecimpunctata 1,2,12,19,26 1,2,3,5,8,14,16,27 E. nigromaculatus 6,12,21,22,23 5,8,10,12,16,22,23,27 E. quadripustulatus 1,2,4,6,12,20,21,24,25,26 1,2,3,5,8,10,16,22,23,27 2,3,9,11 H. variegata 5,22,23 H. quadripunctata 5,8,10 H. quadrimaculata 6,12,24,26 5,8,10,16 9 H. repensis 6,12,24,26 5,8,10,16,27 N. caneparii 1,5,8,10 N. nigricans 1,5,8,10 N. ludyi 26,27 O. conglabata 1,2,4,6,12,20,21,24,25,26 1,2,3,5,8,10,16,22,23,27 2,3,9,11 O. oncina 1,5,8,10 P. numidicus 23 25 P. pharoides 1,2,6,12,20,21,24,25,26,28 1,2,3,5,8,10,16,22,23,27 P. luteorubra 1,5,8,10 S. apetzi 30 S. araraticus 1,2,12,20,21,24,25,26 1,2,3,5,8,10,16,22,23 S. auritus 5,8, S. bivulnerus 12,26 5,8,10,16 S. flagellisiphonatus 30 5,8,10,16 S. pallipediformis 30 5,8,10,16 S. quadriguttatus 30 9 S. sturalis 12,20,21,24,25,26 S. subvillosus 1,2,12,26 1,2,3,5,8,10,16,27 S. syriacus 12,20,24,26 S. gilvifrons 20,21,24,25,26,28 22,23 9 S. punctillum 20,21,24,25,26,28 olduğu saptanmıştır. Çalışmanın yapıldığı iller ve ülkemiz için ekonomik öneme sahip bu kültür bitkileri dikkate alındığında 32 avcı coccinellid sayısı oldukça önemli bir rakamdır. Bu çalışma ile doğal biyolojik savaşta önemli bir yer tutan ve ümit var türleri kapsayan Coccinellidae türlerinin antepfıstığı, badem ve kiraz alanlarındaki yayılış alanları ve beslendikleri zararlılar (av) belirlenmiştir. Çalışma sonucu ortaya konulan bu bilgilerin adı geçen kültür bitkilerinde ileride yapılabile- 45
cek yapılacak Entegre Mücadele projelerine katkı sağlayarak ışık tutacağı kanısındayız. Teşekkür Çalışma sırasında toplanan örneklerin teşhisini yapan, sayın Prof. Dr. Nedim Uygun, Prof.Dr. Fevzi Önder, Prof. Dr. Seval Toros, Doç.Dr.Ayla Kalkandelen, Doç.Dr.Şaban Güçlü ve Dr.Işıl Özdemir e teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Alaoğlu. Ö. ve Özbek, H. 1987. Erzurum ve çevresinde patateslerde bulunan avcı böcek türleri. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 18 (1-4), 15-26. Altay, M., Gürses A. ve Uyar, K. 1972. Marmara Bölgesi nde kabuklu bitler (Coccidae) üzerinde çalışmalar. Zirai Mücadele Araştırma Yıllığı, 6, 29. Bolu, H. 1998. Güneydoğu Anadolu Bölgesi antepfıstığı (Pistacia vera L.) alanlarında bulunan avcı coccinellidae türleri, yayılış alanları ve zararlı Agonoscena pistaciae burckhardt ve lauterer (Homoptera; Psyllidae) nın populasyon değişimi üzerinde araştırmalar. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Diyarbakır Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, araştırma projesi sonuç raporu, Proje No: BK/97/ 05/04/104. Bolu, H. 2005. On the coccinellid fauna (Coleoptera) of almond orchards in southeastern Anatolia. Zoology in the Middle East., 35, 110-111. Bozan, İ. ve Aslıtürk, H. 1975. Doğu Karadeniz Bölgesi çaylıklarında fauna tesbiti üzerinde çalışmalar. Zirai Mücadele Araştırma Yıllığı, 9, 31-32. Çelik, M. Y. 1981. Gaziantep ve çevresinde antepfıstıklarında Psylloidea'ya bağlı önemli zararlı türlerin tanınmaları, yayılışları, konukçuları, kısa biyolojileri ve doğal düşmanları üzerinde araştırmalar. Tarım ve Orman Bakanlığı, Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Genel Müdürlüğü, Adana Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Araştırma Eserleri Serisi No 51, Ankara108 sayfa. Düzgüneş, Z., Toros, S., Kılınçer. N. ve Kovancı, B. 1982. Ankara ilinde bulunan Aphidodea türlerinin parazit ve predatörleri. Zirai Mücadele ve Karantina Genel Müdürlüğü, Ankara, 251 sayfa. Elmalı, M. ve Toros, S. 1994. Konya ilinde buğday tarlalarında yaprakbiti doğal düşmanlarının tesbiti üzerinde araştırmalar. Türkiye 3. Biyolojik Mücadele Kongresi Bildirileri, İzmir, 13-28. Erkin, E. 1983. İzmir ili ve çevresinde taş ve yumuşak çekirdekli meyve ağaçlarında zararlı Aphididae (Homoptera) türlerinin doğal düşmanları, konukçuları, yayılışları ve önemlilerinin etkililik durumları üzerinde araştırmalar. Türkiye Bitki Koruma Dergisi, 7 (1), 29-49. Fürsch, H. 1967. Die Kaefer Mitteleuropas, FREUDE, H., K.W. HARDE und G. A. LOHSE Band 7, Goecke und Evers, Krefeld, 310 sayfa. Fürsch, H., ve Uygun, N., 1980. Neue Scymnini aus der Türkei. Sonderdruck aus dem Nachrichtenblatt der Bayerischen Entomologen 29. Jahrgang, Nr. 6. Giray, H. 1970. Harmful ve useful species of Coccinellidae (Coleoptera) from Aegean Region with notes on their localities, collecting dates ve hosts. Yearbook of the Faculty of Agriculture of Ege University, 1 (1), 35-50. Karaca, İ. ve Uygun, N. 1990. Doğu Akdeniz Bölgesi turunçgillerinde zararlı Aonidiella aurantii (Maskell) (Homoptera, Diaspididae) nin doğal düşmanları ve bunların değişik turunçgil tür ve çeşitlerinde populasyon gelişmesinin saptanması. Türkiye 2. Biyolojik Mücadele Kongresi Bildirileri, Ankara, 97-108. Kressl, E. ve Uygun, N. 1980. Zur kenntnis von Scymnus Arten aus der Türkei (Col., Coccinellidae). Mitt. Abt. Zool. Lveesmus. Joanneum, 9 (3), 189-202. Öncüer, C. 1977. İzmir ili meyve ağaçlarında zarar yapan Coccidae (Homoptera) familyasına bağlı önemli kabuklu bit türlerinin doğal düşmanları üzerinde araştırmalar. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınlar, No: 336, 129 sayfa. Özbek, H. 1986. Erzurum da yoncadaki böcek faunasının tesbiti. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 17 (1-4), 1-20. Özbek, H. ve Çetin, G. 1991. Doğu Anadolu Bölgesi Coccinellidae (Coleoptera) faunasının tesbiti üzerinde araştırmalar. Türkiye Entomoloji Dergisi, 15 (4), 193-202. Özder, N. ve Toros, S. 1999. Tekirdağ ilinde buğdaylarda zarar yapan yaprakbiti türlerinin doğal düşmanları üzerinde araştırmalar. Türkiye 4. Biyolojik Mücadele Kongresi Bildirileri, Adana, 501-512. 46
Özkan, A. 1986. Antalya ve çevresi yumuşak çekirdekli meyve ağaçlarının Coleoptera ve Heteroptera takımlarına ait faydalı böcek türleri, tanınmaları, konukçuları ve önemlilerinin etkinlikleri üzerinde araştırmalar. Antalya Biyolojik Mücadele Araş. Enst. Md. Araştırma Eserleri Serisi, Ankara, No. 5, 80. Soydanbay-Tunçyürek, C. M. 1976. Ege Bölgesi turunçgil ve incir kabuklubitlerinin parazit ve predatörleri. Bitki Koruma Bülteni, 10 (1), 30-52. Tezcan, S. ve Uygun, N. 2003. İzmir ve Manisa yöresi ekolojik üretim bahçelerinde saptanan Coccinellidae (Coleoptera) türleri üzerinde bir değerlendirme. Türkiye Entomoloji Dergisi, 27 (1), 73-79. Ulusoy, R., Vatansever, G. ve Uygun, N. 1999. Ulukışla (Niğde) ve Pozantı (Adana) yöresi kiraz ağaçlarında zararlı olan türler, doğal düşmanları ve önemlilerinin üzerinde gözlemler. Türkiye Entomoloji Dergisi, 23 (2), 111-120. Uygun, N. 1981. Türkiye Coccinellidae (Coleoptera) faunası üzerinde taksonomik araştırmalar. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları 157. Bilimsel Araştırma ve İnceleme Tezleri, 48, 110 sayfa. Uygun, N. ve H. Fürsch, 1981. Die Hyperaspis Arten der Türkei (Coleoptera, Coccinellidae). Nachrichtenblatt der Bayerischen Entom., 30 (1), 12-15. Yumruktepe, R. ve Uygun, N. 1994. Doğu Akdeniz Bölgesi turunçgil bahçelerinde saptanan yaprakbiti (Homoptera: Aphididae) türleri ve doğal düşmanları. Türkiye 3. Biyolojik Mücadele Kongresi Bildirileri, İzmir, 1-12. 47