BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK

ULUSLARARASI İSTANBUL BASKIRESİM ETKİNLİKLERİ BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK INTERNATIONAL ISTANBUL PRINTMAKING ACTIVITIES

Engravist hakkında Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU ENGRAVİST Organizasyon Kurul Bașkanı Mağara dönemiyle başlatılan insanlık tarihi, resim ve baskıresim sanatının başlangıcını da oluşturmaktadır. Yazının başlangıcından önce kullanılan baskıresim sanatı, dünyanın her yerinde ortak bir dil olarak kabul edilmektedir. Püskürtme yöntemiyle şablon baskı, boyalı ellerin bir yüzeye aktarılmasıyla yüksek baskı gravür, çukurdaki boyaların bir yüzeye aktarılmasıyla ise çukur baskı gravür sanatı tarih içinde çeşitli evre ve yöntemler geçirerek günümüze kadar gelmiştir. Güzelliği, Kültürel geçmişi ve üzerinde kurulmuş medeniyetlerle sürekli adından söz ettiren İstanbul, önce kitap sanatlarında görülen tahra basma gravürleriyle, sonradan özellikle 19. ve 20. Yüzyılda merak ve cazibe merkezi olması sebebiyle birçok sanatçıya ilham kaynağı olmuştur. Osmanlı toprakları ve kültürüne olan merak Anadolu nun hemen hemen her şehrinin gravür baskılarının yapılmasına sebep olurken; İstanbul un güzelliği, ihtişamı bu detaylı betimlemelerden fazlaca nasiplenmiştir. Gravür konusundaki geçmişe dayalı bir altyapısı olan İstanbul un Osmanlı Devleti nden sonra yapılan gravür eserlerinde azalma görülmektedir. Sanat fakültelerinde var olan atölye imkanlarının özel atölyelerde olma olasılığının az olması gibi birçok nedenle İstanbul a ait yani gravürlerin çok az üretilmesi, önce Uluslararası İstanbul Gravürleri Çalıştayı ve sergisini ortaya çıkarmış, buna ilaveten aynı konu başlığı ile geçmişten günümüze İstanbul gravürleri konulu bildirili bir sempozyum fikrinin gerçekleşmesine sebep olmuştur. İstanbul temalı Uluslararası Engravist Gravür Çalıştayı ve Sergisi, Türkiye, Balkanlar ve diğer akraba topluluklar arasında gerçekleştirilen ve özellikle günümüz İstanbul gravürlerinin üretilmesini sağlamak amacıyla Uluslararası Engravist İstanbul Baskıresim Etkinlikleri olarak 28 Şubat-4 Mart 2016 tarihlerinde İstanbul da Yıldız Teknik Üniversitesi Baskıresim atölyelerinde gerçekleştirilmiştir. Etkinlik, İngilizce engraving ve İstanbul un ilk üç harfi bir araya getirilerek oluşturulan ENGRAVIST markasıyla yapılan baskı resim etkinliğimiz, kapsam ve eylem olarak Türkiye de bir ilk olma özelliğini barındırmaktadır. Birleştirici, eğitici, öğretici, güzelleştirici, diyalog kurucu, yardımlaşmaya açık ve çoğaltılabilme özelliğine sahip olan gravür sanatının İstanbul un kendine has güzelliğinin bir araya getirilmesi şüphesiz hem eğitim bakımından, hem sanatsal, hem kültürel bakımdan birçok önemli açığın kapanmasına katkıda bulunmuştur. Desteklenmesi halinde gelenekselleştirilmesini planladığımız bu etkinliğin zaman zaman genel, zaman zaman odaklanılmış teknikler üzerinden tekrarlanması düşünülen bu etkinliklerin bienallere, trianellere, festivallere ve uluslararası etkinliklere dönüştürülmesi hedeflerimiz arasındadır. 3

Organizasyon Komitesi Engravist 2016 Sempozyum Onursal Başkanı: Rektör Prof. Dr. İsmail Yüksek Sempozyum Başkanı: Dekan Prof. Dr. Turan Sağer Organizasyon Kurul Başkanı: Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Organizasyon Kurul Başkan Yardımcısı: Öğr. Gör. Mehmet İlhan Bilim Kurulu Prof.Dr. Melihat Tüzün Namık Kemal Üniversitesi Doç.Dr. Nedret Yaşar Kemerburgaz Üniversitesi Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Doç. Musa Köksal Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. Salih Denli Kemerburgaz Üniversitesi Prof.Safet Spahiu Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof.Nafi Jashari Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof. Nehat Beqiri Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Doç.Dr. Kenan Zekic Uluslararası Saraybosna Üniversitesi, Bosna Hersek Doç.Peno Penev St Cyril and St Methodius University of Veliko Tırnovo, Bulgaristan Sempozyum Düzenleme ve Yayın Kurulu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Uludağ Üniversitesi Yrd.Doç. Ali Kılıç Kemerburgaz Üniversitesi Öğr.Gör. Mehmet İlhan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Zeynep Özge Kalyoncu Plato Meslek Yüksek Okulu Arş.Gör. Çağatay Bilsel Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nesli Gül Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Bahadır Uçan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Murat Toprak Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr. Gör. Ahmet Ziya Sandıkçıoğlu Basın Koordinatörü

Çalıştay Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Burak Satar Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Arş.Gör. Çağatay Bilsel Arş.Gör. Nesli Gül Sergi Seçici Kurul Prof.Dr. Melihat Tüzün Doç.Dr. Nedret Yaşar Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Öğr.Gör. Emrah Günay YTB Temsilcisi Sergi Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Ahmet Dolunay Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Serpil Akdağlı Arş.Gör. Çağatay Bilsel Editör Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yapım Tablet İletişim www.tabletiletisim.com 5 Basım Haziran 2016, İstanbul Tor Ofset ISBN 978-975-17-0000-1 Tüm hakları saklıdır. İzinsiz kopyalanamaz.

6 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Prof. Dr. Ahmet Şinasi İŞLER, Tarihsel Süreç İçinde Avrupa da Basılan Kitap ve Haritalarda Ağaçbaskı, Metal Gravür ve Taşbaskı Tekniği İle Çoğaltılan Panoramik İstanbul İllüstrasyonlarından Örnekler The Examples from Panoramic stanbul Illustrations with Replicated Printed Books and Maps in Wood Printing, Metal Engraving and Lithography Technique in The Historical Process in Europe Arş. Gör. Bahadır UÇAN, Gravürler Üzerinden İstanbul Efsaneleri Istanbul Legends Via Engravings Bora FER, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Toplu Taşıma ve Gündelik Hayat Public Transportation and Everyday Life in 19th Century stanbul Engravings Arş. Gör. Ceren ÇALIŞKAN, Osmanlı Dönemi Seyahatname ve Gravürlerinde Julia Pardoe ve William Henry Bartlett in İzlenimleri Julia Pardoe and William Henry Bartlett s Impressions on the travel book and engraving in the Ottoman Period Çağatay BİLSEL, 19. Yüzyilda Türkiye ye Gelen Yabanci Sanatçilarin Gözünden İstanbul Görünümleri, Dönemin Yaşami, Giyim Ve Kuşamini Tanitan Gravürler İncelenmesi The Examination of Engravings on the Istanbul views, life period, clothing and finery from eyes of foreign artists arriving to Turkey on 19th century Öğr. Gör. Emrah GÜNAY, Haydarpaşa Garı nın Kent Belleğindeki Yeri Haydarpasa Train Station In The Memories Of The City" Öğr. Gör. Erkan ÇİÇEK, Öğr. Gör. Ahmet DOLUNAY, İstanbul un 19. Yüzyılında Gravürlerle Yaşam Sahneleri The Living Scenes of Istanbul with Ingravings in the 19th Century" Doç. Güldane ARAZ AY, Görünümler ve Ötesi Behind The Images Arş. Gör. Gülderen GÖRENEK BEYAZ, Devrim Erbil in Sanatı ve İstanbul Temalı Gravürleri Devrim Erbil s Art and İstanbul Themed Engraving Doktora Öğrencisi Hatice KARADOĞAN, Geçmişten Günümüze Gravür Tekniğinin Resim Sanatında Yeri ve İstanbul Gravürleri Until Nowadays The Situation of Engraving Technic in the Paint Art and The Engraving of Istanbul Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN,, İstanbul Temalı Gravür Çalışmalarında The Exlibris Examples on the Istanbul Themed Engravings Workigns Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU, Celal ESER, Sanayi- Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri The Fine Arts School Teacher Engravist Napier s Gravures in The Journal of Servet-i Funun" Doç. Dr. M. Sinan NİYAZİOĞLU, Tasvir Mi? Temsil Mi? 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde İkonografik Dil The Desciription or The Represent? The Iconographic Language Istanbul Engravings in the 19th Century Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL, 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu Istanbul Hippodrome in The 18th and 19th Centuries Gravure Okt. Necla TOSMUR, Osmanlı Gravür Sanatında Harem Resimleri The Harem Paintings on the Ottoman Engraving Art Arş. Gör. Saliha Nesli GÜL, Aliye Berger Gravürlerinde İstanbul un İzleri Influence of Istanbul at The Engravings of Aliye Berger Nur CEMELELİOĞLU ALTIN, Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları The Visual Presentation of History: 15th and 16th Century Istanbul Maps Öğr. Gör. Özlem ERZURUMLU JORAYEV, Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU, William Henry Bartlett in İstanbul Gravürlerinde Giyim Kuşam The Clothing and Finery on The William Bartlett s Istanbul Engravings 08 28 34 42 54 70 76 82 88 96 112 122 128 138 148 156 164 172

BİLDİRİLER PROCEEDINGS Doktora Programı Özlem VARGÜN, İstanbul Haliç Gravürlerinde Kentin Anlam Haritaları The Meaning Maps of The Urban on the Istanbul Golden Horn Engravings Yrd. Doç. Salih DENLİ, İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler The Istanbul Engraving And Oriental (Eastern) Signs Doç. Dr. Seza SİNANLAR USLU, Gravürlerle Bir Meydanın Öyküsü The Story of a Square with The Engravings Yrd. Doç. Sezin TÜRK KAYA, Arş. Gör. Şerife ŞEN, Ahmet Şinasi İŞLER in Gravürlerinde İstanbul Yorumları The Istanbul Comments on The Ahmet Şinasi İŞLER s Engraving Works Arş. Gör. Tuğba RENKÇİ TAŞTAN, Ressam Melchıor Lorck un İstanbul Temalı Baskıresimleri The Painter Melchior Lorck s Istanbul Themed Printingpictures Ubeydullah BİNOL, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları The Urban Houses in The Istanbul Engravings on The 19th Century Yrd. Doç. Umut GERMEÇ, Çağdaş İstanbul Gravürleri The Contemporary Istanbul Engravings Öğr. Gör. Volkan YAVUZ, Pietercoecke Van Aelst Gravürlerinde İstanbul Istanbul In The Engravings Of Pieter Coecke Van Aelst Prof. Dr. Üzlifat ÖZGÜMÜŞ, Doç. Dr. Rabia ÖZAKIN, Öğr. Gör. Umut ÇELİK, Konservatör Serra KANYAK, Gravürlerde Ayasofya The Hagia Sophia in the Engravings Öğr. Gör. Zeynep Özge KALYONCU, Gravürlerde İstanbul da Gündelik Yaşam; Boğaz ın Güzellikleri Gravürleri Üzerine Bir Araştırma The Daily Living in Istanbul Engravings; A Research on The Bosphorus Beauty Engravings 184 192 198 204 210 216 222 236 244 254 7

112 Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, The Exlibris Examples on the Istanbul Themed Engravings Workigns Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN Yıldız Teknik Üniversitesi / mek@yildiz.edu.tr İstanbul Teknik Üniversitesi / gulacti@gmail.com ÖZET İstanbul un coğrafi güzellikleri, sarayları, günlük yaşamdan görüntüleri ve önemli törenleri batı toplumunu her zaman cezbetmiştir. Hükümdarların saray yaşantılarını, Osmanlı kültürünün günlük yaşamdaki ve sanattaki etkisini öğrenmek isteyen araştırmacılar sık sık İstanbul a ziyaret etmişlerdir ve bu ziyaretçilerin içinde sanatçılarda yer almıştır. Yüzyıllar boyunca seyahatlerin düzenlendiği İstanbul dan dönüşte resmedilen gravürler, araştırmacıların günümüzde İstanbul ile ilgili bilgilere ulaşılmasına da ışık tutmaktadır. Gravürlerin yanı sıra ekslibrislere de konu olan İstanbul, çizimlerde tema olarak kullanılmıştır. 500 yıllık geçmişe sahip olan İstanbul gravürlerinin çeşitliliği ve sayısı fazla olmasına karşın İstanbul temalı ekslibrislerin sayısının az olduğu görülmüştür. Şehir için ekslibris yapılamamasından dolayı sadece bir konu içinde tema olarak İstanbul silüeti kullanılabilmiştir. Ekslibrislerde ayrıca İstanbul un simgeleri de yer almıştır. Fakat ekslibris sayısı İstanbul gravür örneklerine kıyaslanamayacak kadar azdır. Özellikle gravür tekniğiyle yapılmış ve temasında İstanbul un bulunduğu ekslibrisler üzerinden hazırlanan araştırmada ekslibrislerin bilgilerine ve yapılış nedenlerine yer verilmiştir. Ayrıca İstanbul temalı olup, farklı tekniklerle yapılmış ekslibrislere de değinilmiştir. Anahtar Kelimeler: Gravür, İstanbul, Ekslibris, Grafik, Tasarım ABSTRACT Geographical beauty, palaces, instances from daily life and ceremonies for special days of Istanbul have always fascinated Western mind. Curious about the Ottoman sultans lives in their embellished palaces and the influence of the public s daily life on art, explorers, researchers and artists frequently came to experience and taste life in Istanbul. Engravings done by those artists who made countless trips to Istanbul shed light on what it meant to live in Istanbul in the past. Besides engravings, there are some works of ex libris on Istanbul, which are considerably low in number despite the fact that countless examples can be given for engraving. The reason for this is that the city per se cannot be the theme of ex libris whereas its silhouette can only be stylized thematically in a work of ex libris, which is designed specifically for an individual. In this study, which is particularly about the works of ex libris whose theme is related to theme, the techniques of and the reasons for these specific samples analyzed. In addition, works of ex libris which have their theme as Istanbul are also studied. Keywords: İstanbul, Engraving, Exlibris, Graphic, Desing GRAVÜR SANATI VE İSTANBUL Gravür, baskı yöntemiyle resim yapma yöntemlerinden biridir ve bilinen ilk yöntemlerdendir. Aynı resmin sınırsız sayıda zahmetsizce çoğaltılmasını sağlayan baskı yöntemlerinden en yaygın türü gravürdür. Resmin içinde bulunan renk tonlarının farklılıklarına göre sert bir yüzeyde belli yükseklikler oluşturacak şekilde oyulması ve ardından bu yüzeylerin renklendirilip kağıda aktarılmasıdır. Gravür, baskı sanatları içinde belki de en ilgi çekici olanıdır. Gravürün belgesel ve sanatsal değer taşıması, onun yüzyıllar boyunca çeşitli tekniklerde kullanılmasını sağlamıştır. Fransızca gravure, İngilizce engraving, Almanca gravierung,

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Osmanlıca da hakk kelimeleriyle ile ifade edilen gravür sözcüğü; ahşap ya da metal baskı levhalarıyla çeşitli kazı resim teknikleri kullanılarak gerçekleştirilip çoğaltılmış her tür sanatsal ürün anlamına gelmektedir (Arslan dan akt Güzel, 2010, s. 61). Metal üzerine kuru kazıma ve asitleme teknikleri ise teknolojik gelişmeler sayesinde sanatçıların işini kolaylaştıracak kolaylıklar ile günümüze kadar gelmesine neden olmaktadır. Kazıma aşamalarıyla birlikte baskı aşamasında da teknolojik gelişmelerden faydalanılmaktadır. Yeni elektronik baskı makineleri ve kazıma aparatları sanatçıların yalnız çalışabilmelerine imkan sağlamaktadır. Geçmişte sanatçının atölyesinde yalnız gravür hazırlaması zorluklar barındırmaktaydı, bu yüzden atölyede yardımcıya ihtiyaç duyuluyordu. Gravürün Osmanlı Devleti nde yayılmasının nedenlerinden biri de seyyahların atölyelerinde gravür hazırlama aşamalarında yardımcı bulundurmalarıydı. Osmanlı Devleti ne seyahat eden Batılı sanatçıların beraberinde getirdikleri sanatsal üsluplar, kaldıkları süre içerisinde yetiştirdikleri öğrencilerle kalıcı hale gelmiştir. 18. ve 19. yüzyıllarda Batılı elçilerin maiyetinde, seyyahlarla birlikte veya kendi olanaklarıyla İstanbul a çok sayıda ressam gelmiştir. Avrupa da bu dönemde gelişen baskı teknikleri, bu ressamların yaptıkları betimlemelerin gravürlü albümler ve seyahatnameler yoluyla yaygınlaşmasına olanak sağlamış ve 19. yüzyılda Oryantalizmin ortaya çıkışını gerçekleştirmiştir (Çötelioğlu, 2009:14). Gravürün uygulama aşamasındaki zorluğunun yanı sıra aynı eserin kolay çoğaltılabilmesi ve kitap içerisinde de kullanılabilmesi nedeniyle seyyahların tercih etmesine neden olmaktaydı. Çünkü çizimlerin yağlıboya ile tuval üzerine resmedilmesi hem taşınabilirlik açısından zorluklar barındırması hem de aynı eserden tekrar yapılması seyyah sanatçı için yorucu olmaktaydı. Bu yüzden gravür tekniği çoğaltılabilir eserler üretilmesinde döneminin kolay yöntemi olması seyahat halindeki sanatçıların tercih etmelerine neden olmuştur. Harita ve yerleşke siluetlerinin yoğunlukta olduğu gravürlerde ayrıca günlük yaşamdan kesintiler ve günlük giysi çizimleri de bulunmaktadır. Günümüze kadar ulaşabilmiş İstanbul a ait ilk gravür örneği Pieter Coeck Van Aalst a ait Beyoğlu ndan çizilmiş İstanbul Panoramasıdır (Şekil 1). Flaman Asıllı sanatçı Pieter Coeck Van Aalst Kanuni Sultan Süleyman ın (1520-1566) ilk dönemlerinde 1525 yılları civarında İstanbul a gelmiştir (Çötelioğlu, 2009:18). İstanbul a ait eski gravürlerden biri de Giovanni Andrea Vavassore dir. Çötelioğlu na göre Vavassore fetihten sonraki ilk İstanbul görünümlerinden biri olan haritasıyla İstanbul u Batılılara tanıtan bir sanatçıdır (Çötelioğlu, 2009:18). Sanatçının eserinde şehrin haritası ayrıntılı bir şekilde işlenmiştir. Ayrıca çizimde dönemin padişahı ve yöneticilerine de yer verilmiştir. 113 Șekil 1- İstanbul Haritası (Giovanni Andrea Vavassore) Giovanni Andrea Vavassore nin İstanbul da bulunduğu dönemde şehrin panoramalarını yapmasıyla birlikte başka sanatçılarda İstanbul a gelip eserler üretmeye başlamıştır. İstanbul un cazibesine kapılan seyyah sanatçıların ilgisini kent yaşamı ve Osmanlı kültürü çekmiştir. İnsanların günlük yaşamıyla birlikte kendin harita özelliğindeki panoromik resimlemelerini yapan sanatçılardan biri de 1525 yılında İstanbul a gelen ve Kanuni Sultan Süleyman ın portresini yaparak 2. kez padişah portresi yapabilen ressam Melchior Lorichs tir. Çötelioğlu sanatçı için; Danimarka asıllı ressam, mimar, gravürcü, haritacı ve yazar olup 1525 yılında Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu nun elçisi olarak atanan Augier Ghiselin de Busbecq in maiyetinde İstanbul a gelmiştir. Burada kaldığı dört yıl içerisinde sayısız desen ve resim yapan sanatçının en ünlü eseri, 11 m. uzunluğunda ve 21 parçadan oluşan İstanbul Panoramasıdır. Gerçekçi ve gözleme dayalı bir anlayışla betimlenen resim, 16. yy İstanbul u için erken tarihli önemli bir belgedir, demiştir (Çötelioğlu, 2009:22). Ayrıca Melchior Lorichs den sonra İstanbul a gelen

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Corneille Bruyn ise İstanbul un güzelliklerinden çok etkilenerek bir yıl İstanbul da yaşamıştır. Özellikle İstanbul panoramaları içeren gravürler yapan Bruyn, Üsküdar tarafından çizilen gravürinde Sarayburnu, Haliç ve Galata görüntülerini betimleyen gravürler hazırlamıştır. İstanbul daki seyahatlerini tamamlayarak ülkelerine geri dönen seyyahların ve sanatçıların hazırladıkları ve İstanbul daki gezilerini anlatan kitapları ve sergiledikleri gravürleri sayesinde Avrupa da İstanbul un popülaritesi artarak daha fazla seyyahın gelmesine neden olmuştur. Ayrıca seyyahlar kadar ressamların ve mimarların da ilgisini çekmeye neden olmuştur. İstanbul a gelen ressamlara Osmanlı Padişahlarının sağladığı imkanların duyulması, İstanbul un cazibesini arttırmıştı. Avrupa nın içinde bulunduğu ekonomik krizler ve kiliselerin sanatın üstünde yarattığı baskıdan bunalan sanatçılar için İstanbul yeni bir merkez konumundaydı. İstanbul a gelerek eserler üreten sanatçılar sayesinde araştırmacılar İstanbul un tarihsel gelişimini ve kültürel özelliklerini eserler üzerinden öğrenebilmektedir. Güzel e göre Fotoğraf makinesinin icadından önce, gezginlerin gezip gördükleri yerleri belgelemek için kullandıkları gravür, Doğu ya seyahat eden sanatçıların en fazla rağbet ettikleri tekniklerden biridir (Güzel, 2010, s. 66). Bu tarihsel belge niteliği taşıyan gravür eserler üreten sanatçılardan biri de L espinasse dir. L espinasse eserlerinde Osmanlı kültürünü tanımlayan çizimler hazırlamıştır ve çizimleri bu yüzden önemli bir belge olarak görülmektedir. Lale Devri nin (1703-1730) önde gelen eğlence yerlerinden biri olan Kâğıthane mesiresinde hareketli bir günlük yaşam sahnesinin betimlendiği resimde, arka planda S adabad Sarayı görünür (Şekil 2). Sultan III. Ahmet döneminde Sadrazam Damat Paşa tarafından saray, 1730 yılında Patrona Halil İsyanı nda yıkılmış, III. Selim (1789-1807) ve II. Mahmud (1808-1839) dönemlerinde yenilenmiştir. Resim sarayın III. Selim dönemindeki görünümünü belgelemektedir (Çötelioğlu, 2009:34). 114 Șekil 2- İstanbul Panoraması (L espinass) İstanbul a ait yapıların gravürlerini yapan bir diğer sanatçıda Fransız ressam Jean Baptiste Hilair dir. Resimleri 18. yy sonları ile 19. Yüzyılın başlarında İstanbul ve Osmanlı yaşamı için belge değeri taşıyan sanatçı, İstanbul da çalıştığı süre içerisinde dönemin padişahı I. Abdulhamid in bir portresini de yapmıştır (Çötelioğlu, 2009:44). Sanatçının İncili Köşk betimlemesi, Gouffier in Le Voyage Pittoresque De La Greece adlı kitabının ikinci cildinde yer alır. Topkapı sarayının günümüze gelmeyen sahil köşklerinden biri olan İncili Köşk, 16. yüzyıl sonlarında seyir köşkü olarak Sadrazam Koca Sinan Paşa tarafından Mimarbaşı Davut Ağa ya yaptırılarak III. Murad a sunulmuştur (Şekil 3) (Çötelioğlu, 2009:44).

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Șekil 3- İncili Köșk betimlemesi (Gouffier) 115 Șekil 4- Tophane de Çeșme. Tașbaskı (A.I.Melling) 1842 yılında gelen Fransız ressam Eugene Flandin de İstanbul un kalabalıklaşmış şehir yapısından kesitleri çizmiştir. Mihrimah Sultan Cami ve çevresini gösteren çizimi de önemli gravürlerinden biridir (Şekil 4). Osmanlı dönemi gravür eserlerinin gelişimini Güzel şöyle özetlemektedir Osmanlı mparatorluğu konulu 16. ve 17. yüzyıl gravürlerinde çoğunlukla kentlerin genel durumları belirtilmeye çalışılırken, sonraki yüzyıllarda bu anlayış yerini daha ayrıntıcı bir yaklaşıma bırakmıştır. 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl gravürlerinde sanatçı kentin önemli alanları ve mekânlarını ayrıntılı bir biçimde ele almayı tercih etmiştir. 16. ve 17. yüzyıllarda yapılan bazı gravürlerde minyatür havası sezilirken daha geç örneklerde yağlı boya resme bir yaklaşım söz konusudur... Figürlerdeki hareketlilik de 18. yüzyıl ve sonrası gravürlerinde daha gerçekçi ve canlı bir biçimde verilmiştir. 19. yüzyılda gravürlerin yapısında geometrik hatların gittikçe yumuşadığı ve resmin artık yağlıboya etkisine sahip olduğu görülmektedir. (Güzel, 2010, s. 70). Gravürün gerçekçi yansıtmacılığının devam ettiği süreçte teknolojik gelişmeler devam etmekteydi. Özellikle fotoğraf makinasının icadı, gravür sanatında değişmelere neden olacaktı. Sanatçıların fotoğraf makinalarıyla tanışmaları, makinaya sahip olmaları ve seyahatlerinde çizmek yerine fotoğrafını çekme ve fotoğraftan çizim yapması ya da fotoğrafın kullanılmasıyla sanatçıların çizimden uzaklaşması, fotoğraf makinasının icadının ardından basılmış gravür sayısının, icadın öncesindeki baskı sayısına oranıyla anlaşılmaktadır. Gravürle yapılmış İstanbul resimlemelerinin yerini İstanbul fotoğrafları yer almıştır. II. Abdulhamid in İstanbul albümleri bunun önemli bir örneğinir. Daha sonra kameranın icadıyla fotoğrafla birlikte Osmanlı Devleti nin son dönemine ait videoların çekildiği de bilinmektedir.

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, GRAVÜR VE EKSLİBRİS SANATI Ekslibris, sanat eserine dönüşmeden önce bir sahiplenme göstergesi olarak kullanılmıştır. Pektaş a göre Ekslibris, kitapseverlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde adlarının ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu özgün yapıtlardır (Pektaş, 2016). Aslen Latince olan Ekslibris, İngilizce olarak Bookplate ve ekslibrisin ilk olarak yapıldığı Almanya da ise, Bibliothekzeichen olarak karşılanır. Ekslibris,.. nın kitabı nın kitaplığından anlamını taşır. Örneğin; Ekslibris Ahmet Yaman, Ahmet Yaman ın kitaplığından anlamına gelir (Güneş, 2006, s.5). Kelime anlamı olarak sahiplenme, eserin sahibini belirtme anlamlar içeren ekslibris, anlam kayması yaşamadan aynı üslubla günümüze kadar devam eden etmiştir. Tekcan a göre ise; Ekslibris, günümüze ait çağdaş bir tanımla, üzerinde kitap sahibinin adı ile birlikte resim de bulunan sipariş üzerine tasarlanmış iletişim nesnesidir (Tekcan, 2011, s.1). Tekcan ayrıca, ekslibris bir iletişim nesnesidir. Bu iletişimi de sanat ve tasarım yoluyla kurar. Kütüphane sahibinin, kitabını ödünç verdiği kişi ile iletişimini sağlar. Kitabın geri getirilmesi konusunda karşısındakini uyarır, şeklinde açıklamıştır (Tekcan, 2011, s.1). Ekslibris in kullanım alanı sınırlı olduğu için günümüze kadar değişmeden gelebilmiştir. Sadece kitabın ilk sayfasında kullanılan ekslibris, yöntem ve uygulama bakımından çeşitlilik kazanmıştır. Pektaş a göre, Kitabın kartviziti ya da tapusudur. Kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarır (Pektaş, 2016). Ekslibrisler, ilk yapıldığı yıllarda kitabın sahibinin şu sözlerini iletirdi: Bu kitap benimdir ve çok değerlidir, onu çalmayın ve lütfen geri getirin. Günümüzde ise ekslibrisi olan kişinin ilettiği söz şudur: Ben kitap okuyorum, bir kütüphanem var, sanata ve tasarıma değer veriyorum, kitaplarımı keyifle etiketliyorum ve ekslibris koleksiyonu yapıyorum. (Pektaş, Akt. Tekcan, 2011, s.1). Tarihsel gelişimi incelendiğinde ilk olarak Avrupa da ki yönetici insanların sahip oldukları elle yazılan kitaplarda görüldüğü, fakat daha sonra matbaanın icadıyla yazma eserlere oranla benzer kitapların çoğalmasıyla ekslibrisin öneminin arttığı ve kullanımın yayıldığını Pektaş şöyle açıklamaktadır; önceleri sadece kilisenin ve prenslerin ellerinde bulunan çok değerli el yazması kitaplar, matbaanın icadıyla alt düzeydeki soyluların ve eğitim görmüş burjuva sınıfının da eline geçmeye başlamıştır. Böylece tek sayı olma durumunu kaybeden bu kitapların, hırsızlıktan ve değiştirmelerdeki kaybolmalardan korunması için özel bir mülkiyet işareti gerekliliği doğmuştur (Pektaş, 2014, s.12). Gerçek anlamda ilk ekslibrisin 15. yüzyılın üçüncü çeyreğinde Güney Almanya da kullanıldığı bilinmektedir. Araştırmacılara göre bunlardan ikisi, Hildebrand Brandenburg ve Wilhelm von Zell isimli kitap sahiplerinin adına yapılmıştır (Pektaş, 2014, s.12). Bilinen diğer bir ekslibris ise Hans Igler e aittir. 1450 yıllarında Igler/ kirpici (Almanca hedgedog) takma adıyla bilinen Alman papaz Johannes Knabensberg için yapılan ve çayırdaki çiçeği ısıran bir kirpinin resimlendiği ekslibristir. Ekslibrisin üst kısmında bir şerit içinde Hanns Igler, kirpi sizi öpebilir sözcükleri yer almaktadır (Pektaş, 2014, s.15) (Şekil 5). 116 Șekil 5-1450 yıllarında Hanns Igler için yapılan ekslibris Ekslibrisin sanatsal değer kazanmasındaki en önemli etken zamanla özgün eserlerin artmasıydı. Meraklılarının hediye olarak alıp verdikleri ekslibrisler ile koleksiyon alışkanlığı kazanan ekslibris meraklıları, zamanla koleksiyonlarını paylaşmak ve yeni eserler toplamak için buluşmalar düzenlemeye başlamışlardır. Ülkemizde Ekslibris Sanatı Ülkemizde ekslibirisin kullanımı Osmanlı döneminde başlamıştır. Osmanlı döneminde yaygın olan mühür, ekslibrisin kullanımına hazırlık sağlamıştır. Mühürün, ekslibristen farklı olan tek özelliği içinde resim bulundurmamasıdır. Hat sanatının üstatları tarafından geliştirilen mühürlerin kullanımı, Osmanlı döneminde yazılı kitaplarda sıkça bulunmaktaydı. Mühür kullanımının nedeni de ekslibrisle aynı olup, kitabın sahibinin kim olduğunu belirtmekti. Bu amacı özellikle vakıf kütüphaneleri kullanmıştır. El yazması kitaplarının kaybolmaması ve

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, çalınmaması için mühürlenmiştir. Günümüzde koleksiyonunda el yazması kitap bulunduran kütüphanelerdeki kitapların ilk sayfalarında mühürlerin bulunduğu görülmektedir (Şekil 6). Șekil 7 Damat İbrahim Pașa Mühürleriyle bir Kitap (Ankara Milli Kütüphanesi) Mühür geleneği ile birlikte Avrupa dan gelen bilim adamlarının ve seyyahların yanlarında getirdiği kitaplar içerisinde yer alan ekslibrisler sayesinde Osmanlı Devleti döneminde de kitap sahibi kişiler ekslibris ile tanışmış oldular. Pektaş a göre mühürler, ekslibris türüne girmese de özgün kaligrafik yapılarıyla ait oldukları kişilerin arması veya Logotayp ı olarak bu işlevi yerine getirmişlerdir (Pektaş, 2014, s.29). Ülkemizdeki ilk ekslibris örneği bilinmemesine karşın Osmanlı döneminde basılıp içerisinde ekslibris bulunan kitaplardan en eskisi 1777 yılına dayandırılmaktadır. 1777 yılı basımı Osmanlı Tarihi ile ilgili kitapta ekslibris görmek mümkündür (Pektaş, 2014, s.29). Robert Kolej kütüphanesindeki, 1868 yılına ait Aziz Efendi nin Hayalleri anlamına gelen, Muhayyelat-ı Ledun İlahi Aziz Efendi isimli Osmanlıca bir kitaptır. Türk kütüphanelerinde, yabancı kaynaklı kitaplarda daha sık gördüğümüz yabancılara ait ekslibrislerin Osmanlıca bir kitapta görülmesi çok rastlanan bir durum değildir. Ancak bu ekslibrisin sahibi John Kingsley Birge Robert Kolejde müdürlük yapmış bir Amerikalıdır. Uzun yıllar Türkiye de araştırmalar yapmış olan Birge Bektaşiliğin Tarihi isimli kitabin da yazarıdır. Ekslibris Birge nin kitaplığından Robert Kolej kitaplığına bağışlanmıştır. Bu sebeple de John Kingsley Birge ekslibrisin üzerinde Robert Kolej yazısını özellikle kullanmıştır (Tekcan, 2011, s.157) (Şekil 8). Üsküdar Amerikan Lisesi kütüphanesinde bulunan iki örnekten biri çok temiz bir şekilde günümüze kadar kitabın içinde ulaşmıştır. Üzerinde ekslibris yazısı yerine ingilizce out of the library of... yazısı bulunan örnek Helen Elgie Scott a aittir. İyi bir kitap, sadık bir arkadaş ve tecrübeli bir rehberdir açıklaması resmin etrafında yuvarlak oluşturacak şekilde yazılmıştır. İçinde kitap okuyan bir kadın figürünün resmedildiği ekslibris 1910 yılına aittir (Tekcan, 2011, s.152) (Şekil 9). 117

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Șekil 8 - Ekslibris John Kingsley Birge Șekil 9- Ekslibris Helen Elgie Scott Ekslibrislerin şahsa yönelik hazırlanmalarından dolayı Osmanlı döneminde yapılmış ve günümüze kadar ulaşabilmiş İstanbul temalı ekslibrislere rastlanılmamaktadır. İstanbul için de ekslibris yapılamaması mevcut örnek olmamasını etkilemiştir. İstanbul Temalı Üzerinde İstanbul Rumeli Hisarı nın resminin bulunduğu ekslibris örneği ilk İstanbul temalı ekslibris örneğidir. Ekslibris Harold ve Eveline Scott adına tasarlanmış olup şimdi Boğaziçi Kütüphanesi koleksiyonunda yer almaktadır. Eser yüzeyinde paralel olarak yerleştirilmiş ve birbirinin simetriği olan iki ağaç ve bu iki ağacın arasında ise çerçeve ile sınırlandırılmış bir kare içerisinde resim yer almaktadır. Resim Rumeli Hisarı ve bahçesindeki tek katlı yapıların görüntüsüdür. Hisarın arkasında ise boğaz yer almakta ve çevresindeki tepelerin boş oldukları ve günümüzdeki yapılaşmanın başlamadığı görülmektedir. 118 Şekil 10- Ekslibris Harold ve Eveline Scott 1920 li yıllardan itibaren Robert Koleji öğrenci yıllıklarına, yıllık sahibinin kendi ismini yazabileceği boşluklarında bırakıldığı ekslibrisler yapılmıştır (Pektaş, 2014, s.31) (Şekil 11). Ekslibrisin temasında Rumeli Hisarı nın fotoğrafik görüntüsü yer almaktadır. İsim yeri ise boş bırakılmıştır. Evrensel ekslibris olarak olarak tanımlanan bu ekslibris türünde kullanıcı kendi adını ekleyebilmektedir. İstanbul temalı yapılmış diğer bir gravür örneği ise Jessie Martin için yapılmıştır. The Peabody Sisters of Salem isimli kitapta bulunan ve sanatçısının bilinmediği eser 1950 basımlıdır (Pektaş, 2014, s.6) (Şekil 12). Eserde Galata dan Haliç te bulunan yelkenli kayıkların görüntüsü ve arkasında Eminönü meydanı cami silueti bulunmaktadır. Ekslibris te genel olarak İstanbul da gündelik yaşama yer verilmiştir.

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Șekil 11- Robert Kolej yıllıkları için yapılmıș Evrensel Ekslibris (Soldaki) Șekil 12- Jessie Martin için ekslibris (Sağdaki) Günümüze ait İstanbul temalı ekslibris örneği ise Alexei Bobrusov a ait olup Hasip Pektaş adına 2010 yılında yaptığı ekslibristir (Şekil 13). Şahıs için hazırlanan ekslibriste İstanbul teması işlenmiştir. Ekslibrisin yüzeyinde İstanbul un önemli turistik simgelerinden olan ve buruşuk kağıt üzerine yerleştirilmiş, kılçıkları görünen, karikatürize edilmiş balık resmi, yanında yarım limon ve arkada Marmara denizinde zincirlemiş gemiler ile birlikte arkada İstanbul silueti yer almaktadır. Modern çizim tekniklerine sahip olan ekslibris renkli baskı olarak hazırlanmıştır. 119 Șekil 13- Alexei Bobrusov un ekslibrisi, 2010 Șekil 14- Ayșen Erte nin Ekslibrisi, 2012 İstanbul temalı bir diğer çalışma da Ayşen Erte ye aittir. 2012 yılında Hasip Pektaş adına yapılmış ekslibris çalışmasında İstanbul da ki Osmanlı mimari yapılarının bir örneği ile İstanbul un simgelerinden olan kuşlar bir arada resmedilmiştir. Renkli olarak basılan ekslibriste sadece gravür tekniği kullanılmayıp bilgisayar destekli uygulamada yapılmıştır (Şekil 14). Modern denemelere örnek olarak son ekslibris örneği Ahmet Şinasi İşler e aittir. İşler in İstanbul temalı ekslibrisinde Haliç ten Galata kulesi ve arkasında tarihi yarımada görüntüsü yer almaktadır (Şekil 15).

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, 120 Șekil 15- Ahmet Șinasi İșler e ait ekslibris Sonuç ve Öneriler Gravür tekniğinin gelişimiyle birlikte sanatçılar eserlerini kopyalama imkanı kazanmıştır. Özellikle seyahat eden sanatçılar için gravür önemli bir gelişme olmuştu. Gezi süresince hazırladıkları eskizleri levhalara aktararak, elde ettikleri bilgileri kitaplarda paylaşabilme imkanı kazanmışlardı. Ayrıca bu gravürlerden günümüze kadar ulaşabilenler, tarihsel belge özelliği de taşımaktadır. Gravür tekniği ile yapılan ekslibrislerde, diğer gravür eserler gibi değer kazanmıştır. Bunun sebebi de eserlerde bir mesaj gizli olmasıdır. Kitabın sahibinin mesajını barındıran ekslibrisler, kitabı elde eden kişiye, elindeki eserin asıl sahibini hatırlatmaktaydı. Özellikle geleneğimizdeki mühürlerle benzer özelliğe sahip olduğu için toplumumuzda da kolaylıkla kullanılmaya başlanmıştır. Günümüze kadar ulaşabilen bu alışkanlık, artık bir sanat dalı olarak kabul edilmektedir. Gravür resimlerden farklı olmayıp, aynı hassasiyetle ve estetik duygularla hazırlanan ekslibrisler, sanat eseri olarak sergilenebilmekte ve korunmaktadır. Koleksiyonerler tarafından arşivlenen ekslibrisler, günümüzde müzelerde de sergilenmektedir. Kuralları gereği şehir için tasarlanamayan ekslibrislerden bazıları, şahıs adına hazırlanmasına rağmen, tema olarak İstanbul konusu işlenmiş ekslibrislerin var olduğuna araştırmada yer verilmiştir. Bu ekslibris örnekleri incelenmiş ve başarılı eserler oldukları görülmüştür. İstanbul temalı bu ekslibrislerin sayıca arttırılması ve yeni tasarımların koleksiyonlara eklenmesi gerekmektedir. Ekslibris ile kültürel değerler paylaşılmalı ve gelecek kuşaklara aktarılmalıdır. KAYNAKÇALAR AMICIS, Edmondo de (Çev-Filiz Özdem), (2013). İstanbul İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. ÇÖTELİOĞLU, Aysel (2009). İstanbul un Yüzleri 1, İstanbul un Yüz Ressamı, İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları. GÜMÜŞOĞLU, ŞENTÜRK, Gülfidan (2011). 20.Yüzyıl Türk Gravür Sanatında Figüratif Eğilimler, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. GÜNEŞ, F. (2006), Yükseköğretim Grafik Sanatı Eğitiminde Ekslibrisin Önemi Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Güzel Sanatlar Eğitimi Ana Bilim Dalı, Resim-İş Öğretmenliği Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul GÜZEL, E. (2010), Ege Bölgesi Kent Mimarisinin Seyahatname Ve Gravürlere Yansıması (18. Ve 19.YüZyıllar), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi, Van PEKTAŞ, H. (2016). Ekslibris Nedir? http://www.aed.org.tr/tr/ekslibris/ adresinden 19.02.2016 tarihinde alınmıştır. TAŞKALE, Faruk (2008). Fatih Divanı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eğitimi Kursları El Sanatları Dergisi, Sayı 6, İstanbul: Merkez Eğitim Yayıncılık. TEKCAN, G. E. (2011). Bir İletişim Aracı Olarak Ekslibris Ve İşlevi Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi,

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Grafik Tasarım Anasanat Dalı, Grafik Tasarımı Programı, Sanatta Yeterlik Tezi. İstanbul. 121