BiLDiRiLERI PROCEEDINGS. CiLT III/VOLUME

2011 -- ESKişEHiR Uluslararası Katılımlı i. ALi NUMAN KıRAÇ TARIM KONGRESi VE FUARI 27-30 Nisan 2011 ESKişEHiR BiLDiRiLERI PROCEEDINGS CiLT III/VOLUME III 1st National Agriculture Congress and Exposition on be half of Ali Numan Kıraç with International Participation April27-30, 2011 EditörlerIEdited by Dr. Hasan TOSUN Dr. Ece TURHAN Dr. Zehra AYTAÇ

2011 Uluslararası Katılımlı i. Ali Numan Kıraç Tarım Kongresi ve Fuarı 27-30 Nisan, 2011 ESKişEHiR VAN EKOLOJİK KOŞULARıNDA FARKLI EKİM ZAMANI UYGULAMALARININ BAZI SOYA FASULYESİ (GLYCINE MAX (L.) MERRlLL) çeşitlerinde VERİM VE VERİM ÖGELERİNE ETKİsİ Mete BAYDAŞ1, Murat TUNÇTÜRK 2 öz Bu araştırma, 2008 yılında Van ekolojik koşullarında farklı ekim zamanı uygulamalarının bazı soya fasulyesi çeşitlerinde verim ve verim öğelerine etkisinin belirlenmesi amacı ile yapılmıştır. Çalışma Van ili Edremit ilçesi' nde sulu koşullarda Tesadüf Bloklarında Bölünmüş Parseller Deneme Deseni' ne göre üç tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Araştırmada üç değişik soya fasulyesi çeşidi C Amsoy 71, LN-89-2364, Irregious) ve üç farklı ekim zamanı (1 Mayıs, 15 Mayıs, 30 Mayıs) denemeye alınmıştır. Denemede bitki boyu, ana dal sayısı, ilk bakla yüksekliği, bitkide bakla sayısı, baklada tohum sayısı, bitki başına tohum verimi, bin tane ağırlığı, hasat indeksi, tohum verimi, protein oranı, protein verimi, yağ oranı ve yağ verimi gibi özellikler incelenmiştir. Araştırma sonucuna göre, en yüksek tohum verimi 252.69 kg/da ile ikinci ekim zamanı (15 Mayıs) uygulamasında Irregious soya fasulyesi çeşidinden, en yüksek yağ oranı ise % 18.84 ile ikinci ekim zamanı (15 Mayıs) uygulamasında LN-89-3264 soya çeşidinden elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Soya fasulyesi, Glycine max CL.) Merill, çeşit, ekim zamanı, ' ABSTRACT This study was conducted in order to determine the effect of different sowing application periods on yield and productivity components of some soybean cultivars in the ecological conditions of Van city in 2008. The study was carried out within the context of three replications based on divided pareeling trial pattern in random blocks under aquatic conditions in Edremit town of Van city. In the study, three different soybean cultivars (Amsoy 71, LN-89-2364, Irregious) were sown in three different soybean periods (I May, IS May, 30 May) and thus underwent field trials. In the trials, such productivity components as plant height, main branch number, first legume height, legume number in the plant, seed number in the legume, seed yield per plant, one-thousand grain weight, harvest index, seed yield, protein rate, oil rate were investigated. According tç the results of our investigation, the highest seed yield was found to be 252.69 kg/da in the second sowing period (ls May) from Irregious soybean cultivar and the highest oil rate was found to be 18.84 % in the application of second sowing period (15 May) from LN-89-3264 soy bean cultivar. Key words: Soybean, Glycine max CL.) Merill cultivar, sowing time 1 Yük. Zir., Müh. Tarla Bitkileri Bölümü, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van, Türkiye, e-posta: metebaydas@yyu.edu.tr 2 Doç Dr., Tarla Bitkileri Bölümü, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van, Türkiye, e-posta: murattuncturk@hotmail.com 2239

GİRİş Baklagiller familyasından olan soya fasulyesi dünyada en önemli endüstri bitkilerindendir. Tohumlarında % 36-40 protein, % 18-24 yağ, % 26 karbonhidrat ve % 8 madensel maddeler içeren soya, insan ve hayvan beslenmesinde önemli bir yere sahiptir. Ayrıca değişik sanayi kollarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Soya, içerdiği değerli besin maddeleri nedeniyle 250 den fazla farklı alanda kullanılmaktadır (İncekara, 1972). Dünyada üretilen yenilebilir bitkisel yağın yaklaşık % 35' lik kısmı soya bitkisinden karşılanmaktadır (Mounts vd., 1987). Doymamış yağ asidi yüksek olan soya yağı beslenmede kötü huylu protein (LDL) oranının azalmasına yardımcı olmaktadır. Soya, Omega-S yağ asidi olarak da bilinen linolenik asit yönünden de oldukça zengindir (Öner, 2006). Baklagil bitkisi olması nedeniyle köklerindeki nodüllerde simbiyotik olarak yaşayan Rhizobium (Bradyrhizobium) japonlcum bakterisi sayesinde havanın serbest azotunu fikse edebilme yeteneğindedir. Soya fasulyesi atmosferden yılda i0-20 kg/da azot bağlayabilir (Smith ve Hume, 1987). Türkiye' de soya yetiştiriciliğine ilk olarak 1940 yılında Karadeniz Bölgesi' nde başlanmıştır. 1975 yılında Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı tarafından Çukurova Bölgesi' nde 2. ürün soya yetiştiriciliği geliştirme projesi başlatılarak, ekim alanı ve üretim miktarının arttırılmasına rağmen sonraki yıllarda bazı ekonomik ve tarımsal faktörlerden dolayı yetiştiriciliği azalmıştır (Arıoğlu, 2000). Türkiye' de son yıllarda soya üretiminde kaydedilen düşüşlerde temel neden, takip edilen fiyat ve pazar politikaları olarak gösterilmektedir. Yeterli desteği alamayan üretici, katma değeri yüksek ürünler yerine düşük maliyetle üretilen buğday gibi ürünlere yönelirken, sanayiciler iç piyasadan soya temin etmek yerine daha ucuza yurt dışından ithal etme yoluna gitmektedir. Yerli düşük soya üretiminin artan iç piyasa talebini karşılayarnaması sonucu ülkemizde ham yağ açığı oluşmakta, yem sektörü küspe ihtiyacını karşılayamamakta ve kaçınılmaz bir sonuç olarak da ithalat yoluna gidilmektedir. Ülkemiz birçok yağ bitkisinin üretimine uygun ekolojilere sahip olmasına rağmen, bitkisel yağ açığımız her geçen gün artmaya devam etmektedir. Yağ açığımızın giderilmesi amacıyla, farklı ekolojilerde yetiştirilebilecek yağ bitkilerinin saptanması ve uygun üretim tekniklerinin belirlenmesine yönelik araştırmalar ile üretimi teşvik edici programların başlatılması, uzun vadede ülke ekonomisine önemli katkılar sağlayacaktır. Tarımsal üretim açısından oldukça zengin potansiyele sahip olan ve fazla alternatif bitkinin bulunmadığı Van ili' nde sadece arpa, buğday, şeker pancarı, patates, yonca ve korunga üretiminin yapıldığı gözlenmektedir. Halbuki bitkisel yağ açığımızın kapatılmasında önemli roloynayabilecek soya bitkisinin erkenci çeşitlerinin Van ili' nde de ekim nöbeti sistemine dahil edilmesi gerektiği kanısındayız. Bu açıdan bakıldığında yağ açımızın kapatılmasında soya bitkisi, ayçiçeği ve diğer yağ bitkileri yanında değerlendirilebilecek önemli bir yağ bitkisi olarak görülmektedir. Bu çalışmanın amacı, Van ekolojik koşullarında farklı soya fasulyesi çeşitlerinde uygun ekim zamanını tespit etmek ve denemeye alınacak soya fasulyesi çeşitlerinde bazı verim ve verim öğelerini belirlemektir. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırma, Van ili' ne bağlı Edremit ilçesi' nde çiftçi arazisinde yürütülmüştür. Denemelerde Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü' nden temin edilen 2 erkenci (Amsoy 71, LN-89-3264) ve i orta erkenci (Irregious) soya fasulyesi çeşitleri kullanılmıştır. Denemenin yürütüldüğü 2008 yıll: ve uzun yıllar ortalamasına göre araştırmanın yapıldığı bölgenin yağışla ilgili verileri incelendiğinde, denemenin yürütüldüğü 2008 yılında yağış miktarı 318.7 mm ile uzun yıllar ortalamasından (380.4 mm) daha düşük oranda gerçekleşmiştir. Sıcaklıkla ilgili veriler değerlendirildiğinde deneme yılı yetiştirme sezonunda (Mayıs-Ekim) ortalama sıcaklık 17.9 "C ile 2240

uzun yıllar ortalaması (16.9 "C ) değerine göre daha yüksek değerlerde gerçekleşmiştir. Nispi nem miktarı oranları 2008 yılında (% 52.9), uzun yıllar ortalamasına göre (% 59.4) daha düşük değerler de oluşmuştur. Toprak analiz sonuçlarına göre, araştırma alanının farklı derinliklerinden alınan toprak örneklerinin kumlu killi-tınlı bünyeli, kuvvetli alkalin reaksiyonlu, organik madde içerikleri yüksek (% 4.50-4.75), kireç içeriği bakımından fazla kireçli (%14.2-16.0), hafif tuzlu (%0.011-0.016), potasyum içeriğinin çok yüksek (125-304 mg/g) olduğu belirlenmiştir. Fosfor içeriği (3.22-5.70 ppm) yetersiz olup özellikle alt toprak katmanında çok az miktarda bulunmuştur. Çalışmada 3 farklı ekim zamanın (i Mayıs, 15 Mayıs ve 30 Mayıs), 3 soya fasulyesi çeşidinde verim ve bazı verim öğelerine etkisi incelenmiştir. Araştırma, Tesadüf Bloklarında Bölünmüş Parseller Deneme Deseni' ne göre üç tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Ana parsellere çeşitler alt parsellere ise ekim zamanları şansa bağlı olarak dağıtılmıştır. Denemede bloklar arasında 2 m, parseller arasında ise 1 m mesafe bırakılmıştır. Her parselin alanı 3 m x 4m = 12 m 2 olarak planlanmış ve sıra arası mesafe 60 cm olarak düzenlenmiştir. Ekim iki hafta ara ile 1 Mayıs, 15 Mayıs ve 30 Mayıs tarihlerinde markörle açılan çizilere elle yapılmış, bitki sapa kalkma döneminde ilk çapa ile birlikte sıra üzeri mesafe 5 cm olacak şekilde seyreltme yapılmıştır. Hasatta parseli oluşturan 5 sıradan her iki yandaki birer sıra ve parsel başlarından 50 cm' lik mesafe kenartesiri olarak gözlem dışı bırakılmıştır. Ölçüm ve tartımlar 1.8 m x 3 m= 5.4 rn" lik alan üzerinden yapılmıştır. Denemede ekim öncesi 20 kg/da % 18-46'llk DAP gübresi (Diamonyumfosfat) tüm parsellere serpme olarak verilerek ve tırmıkla toprağa karıştırılmıştır. Araştırmada ekimden hasada kadar geçen süre içerisinde 6 kez sulama yaprlmrştır. Sulama salma yöntemiyle, bütün parsellere, her seferinde 10 cm yüksekliğindeki tavalar doluncaya kadar, üniform bir şekilde uygulanmıştır. Hasat, bitkilerin sarararak yapraklarını döktüğü, baklaların kahverengileştiği ve tohumların sertleştiği dönem tespit edilerek 1-20 Ekim tarihleri arasında elle toplanarak yapılmıştır. Hasat edilen bitkilerin ölçüm, sayım ve harmanlama işlemleri laboratuarda yapılıp ortalama değerleri alınmıştır. Parsel verimleri ise, bitkiler demetler halinde kurutulduktan sonra dövülmek sureti ile harman yapılarak hesaplanmıştır. Bu çalışmada, bitki boyu, ana dal sayısı, bitkide bakla sayısı, baklada tane sayısı, bin tane ağırlığı, tohum verimi, yağ oranı ve yağ verimi gibi özellikleri incelenmiştir. Elde edilen değerler bölünmüş parseller deneme desenine göre varyans analizine tabii tutulmuş ve ortalama değerler LSD önem testine (%5) göre gruplandırılmıştır (Düzgüneş vd., ı987). BULGULAR VE TARTIŞMA Yapılan varyans analizi sonuçlarına göre ekim zamanı uygulamalarının baklada tane sayısı hariç incelenen bütün özellikler üzerine etkisi istatistiki olarak önemli bulunmuştur. Çeşitlerin ise ana dal sayısı ve baklada tane sayısı hariç incelenen diğer özellikler üzerine etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (Tablo ı). 2241

Tablo ı. Farklı ekim zamanlarının soya fasulyesi çeşitlerinde verim ve verim özeliklerine etkisine ilişkin varyans analizi sonuçları * Baklada Bitki Ana dal Bakla Bin tane Tohum Yağ Yağ tane Boyu sayısı sayısı ağr verimi oranı verimi sayısı Ekim Zamanı (EZ) öd ** ** Çeşit (Ç) ** Öd ** öd SxP öd Öd ** öd öd ** ** P<O.05 düzeyinde önemli. ** P<O.Oi düzeyinde önemli Farklı ekim zamanı uygulamaları sonucunda soya fasulyesi çeşitlerinde elde edilen bitki boyu ortalamaları 63.3-67.4 cm arasında değişiklik göstermiştir. Çalışmada en yüksek boylu bitkiler 67.4 cm ile ilk ekim zamanı (1 Mayıs) uygulamasından, en kısa boylu bitkiler ise ikinci ekim zamanı (15 Mayıs) uygulamasından ölçülmüştür. Konu ile ilgili yapılan çalışmalar da (Uncu ve Arıoğlu, 2009; Beyyavaş vd., 2007) yaptığımız çalışmanın bulgularına benzer şekilde bitki boyu değerlerinin erken ekimlerde arttığını, ekim tarihindeki gecikmeyle bitki boyunun olumsuz etkilendiğini tespit etmişlerdir. Araştırmada en yüksek boylu (75.2 cm) bitkiler Amsoy 71 çeşidinden elde edilirken, en kısa boylu (56.9 cm) bitkiler LN-89-3264 çeşidinden elde edilmiştir. Çalışmada elde edilen değerler bazı araştırmacıların (Boydak vd., 1998; Tayyar ve Gül, 2007; ) yürüttüğü çeşit adaptasyon çalışmalarında alınan sonuçlar ile uyumlu olurken diğer araştırmacıların (Erdoğmuş vd., 2007; Okçu vd., 2007) sonuçlarından daha düşük olmuştur. Bu farklılığın çalışmalarda farklı karakterdeki çeşitlerin kullanılması ve bu çalışmaların değişik ekolojik şartlarda yürütülmesinden kaynaklandığı sanılmaktadır. Farklı ekimzamanı uygulamalarında en yüksek ana dal sayısı 3.33 adet ile ilk ekim zamanı uygulamasından, en düşük ana dal sayısı 2.88 adet ile üçüncü ekim zamanından elde edilmiştir. Ana dal sayısı ortalama değerleri bakımından ikinci ve üçüncü ekim zamanı uygulamaları arasındaki fark istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Çetintaş ve Koç (1993), soyada yaptığı ekim zamanı çalışmasında bulgularımıza benzer şekilde, en yüksek ana dal sayısını birinci ekim zamanı (14 Nisan) uygulamasından elde ettiklerini bildirmişlerdir. Çeşitlere göre çalışmada en yüksek (3.13 adet/bitki) ana dal sayısı Amsoy 71 çeşidinden elde edilirken, en düşük (2.86 adet/bitki) ana dal sayısı LN-89-3264 çeşidinden elde edilmiştir. Farklı soya çeşidi kullanılarak yapılan çalışmalarda; Yılmaz vd., (2005) ve"bek ve Arıoğlu (2005)' nun sonuçları ile bu çalışmanın bulguları benzerlik göstermektedir. Farklı ekim zamanı uygulamaları sonucunda en yüksek bakla sayısı ikinci ekim zamanı (15 Mayıs) uygulamasından (66.7 adet) elde edilirken, birinci ekim zamanı uygulamasından elde edilen bakla sayısı değeri ile arasındaki fark istatistikselolarak önemsiz bulunmuştur. Çalışmada en düşük bakla sayısı üçüncü ekim zamanı (30 Mayıs) uygulamasından (55.5 adet) elde edilmiştir. Bu çalışmanın sonucuna benzer şekilde, Kara (2003), yaptığı çalışmada soya fasulyesinde geciken ekim zamanı uygulamalannın bakla sayısını azalttığmı belirtmiştir Denemede kullanılan çeşitler arasında en yüksek bakla sayısı Amsoy 71 çeşidinden (64.2 adet) elde edilirken, bakla sayısı bakımından Irregious çeşidi ile aralarında istatistiksel bir farklılık bulunmaııııştır. Çalışmada en düşük bakla sayısı değeri (59.2 adet) LN-89-3264 çeşidinden elde edilmiştir. Çalışmada elde edilen bakla sayısı değerleri, Söğüt (2005), Arıoğlu ve Çalışkan (2004), Boydak vd., (1998)' nın sonuçlarıyla benzerlik göstermektedir. 2242

Soya çeşitlerinin ekim zamanlarına tepkisinin farklı olması, aynı zamanda çeşitlerden elde edilen ortalama bakla sayısının farklı değerlerde oluşması oıtalama bakla sayısı bakımından EZ x Ç interaksiyonunun istatistikselolarak % i düzeyinde önemli çıkmasına neden olmuştur (Tablo 1). Farklı ekim zamanlarının uygulandığı soya fasulyesi çeşitlerinden elde edilen ortalama değerlere göre EZ x Ç interaksiyonunda en yüksek bakla sayısı 7 1.5 adet/bitki ile Amsoy 7 i soya çeşidinin i5 Mayıs ekim zamanı uygulamasından elde edilmiştir (Tablo 2). Tablo 2. Farklı zamanlarda ekilen so Çeşitler Ekim Bitki Boyu Zamanı (cm) Amsoy 71 1 Mayıs 15 Mayıs 30 Mayıs 77.3 3.66 66.5 a 72.7 2.86 71.5 a 75.5 2.86 54.7 cd Ort 75.2 a 3.13 64.2 a 3.06 1 Mayıs 59.0 3.06 58.7 be LN-89-3264 15 Mayıs 56.9 2.53 60.3 b 30 Mayıs ~.9 3.00 ~.7~ Ort 56.9 c 2.86 59.2 b 2.99 lrregious 1 Mayıs 15 Mayıs 30 Mayıs 65.9 3.26 66.7 a 60.4 3.30 68.3 a 59.7 2.80 53.0 d 2.97 2.99 3.03 2.98 2.93 3.00 Ort 61.9 b 3.12 62.8 a 2.97 1 Mayıs ort. 67.4 a 3.33 a 64.0 a 3.00 15 Mayıs ort. 63.3 b 2.90 b 66.7 a 3.00 30 Mayıs ort. 63.4 b 2.88 b 55.5 b 3.02 Lsd 2.43 0.31 4.92 0.069 CV (%) 13.04 13.41 10.66 2.39 'Ortalamalar arasındaki fark Asgari Önemli fark (LSD Testi) metoduyla P<O.05 seviyesinde değerlendirilmiştir. Soya fasulyesinde farklı ekim zamanı uygulamaları sonucunda baklada tohum sayısı 3.00-3.02 adet/bakla, çeşitlere göre elde edilen baklada tohum sayısı 2.97-3.06 adet/bakla değerleri arasında değişim göstermiştir. Bu sonuçlar; Okçu vd. (2007); Sincik vd. (2005)' in bulgularıyla benzerlik göstermektedir. Farklı ekim zamanı uygulamaları sonucunda en yüksek bin tane ağırlığı (158.3 g) üçüncü ekim zamanı uygulamasından, en düşük bin tane ağırlığı (148.4 g) birinci ekim zamanı uygulamasından elde edilmiştir. Çalışmada kullanılan çeşitlerden elde edilen sonuçlara göre en yüksek bin tane ağırlığı (163.6 g) LN-89-3264 çeşidinden, en düşük bin dane ağırlığı (146.4 g) ise Irregious çeşidinden elde edilmiştir. Konu ile ilgili bazı araştırıcılar (Gizlenci vd., 2005; Karaaslan vd., 2005) ekim zamanındaki gecikmenin bin tane ağırlığını arttırdığını, bazı araştırıcılar (Uncu ve Arıoğlu, 2005) ise olumsuz etkilendiğini bildirmektedirler. Bunun sebebinin, çalışmaların değişik ekolojik koşullarda yürütülmesinden kaynaklandığı sanılmaktadır. Farklı ekim zamanı uygulamaları sonucunda en yüksek tohum verimi (245.5 kg/da) ikinci ekim zamanı (15 Mayıs) uygulamasından, en düşük tohum verimi (192.9 kg/da) ise üçüncü ekim zamanı (30 Mayıs) uygulamasından elde edilmiştir. Bulgularımıza benzer şekilde, Karaaslan vd., (1998) Diyarbakır koşullarında en yüksek tohum verimini (371.8 kg/da) ikinci ekim (LO Mayıs) zamanı uygulamasından, Kara (2003), Erzurum koşullarındaki çalışmada en yüksek tohum verimini (87.3 kg/da) ikinci ekim (I i Mayıs) zamanı uygulamasından elde ettiklerini bildirmişlerdir. Ayrıca, Boydak vd., (1998), Harran koşullarında en 2243

yüksek tohum verimini ilk ekim zamanı uygulamasından elde ettiklerini bildirmişlerdir. Ekim zamanı çalışmalarında elde edilen tohum verimi sonuçlarının farklılık göstermesinin sebebi, çalışmaların değişik ekolojik şartlarda yürütülmesi ve çalışmalarda belirlenen ekim tarihlerinin özelikle sıcaklık bakımından bölgeselolarak farklılık göstermesinden kaynaklanmış olabileceği sanılmaktadır. Denemede kullanılan çeşitlere göre; En yüksek tohum verimi (222.9 kg da) Amsoy 71 çeşidinden, en düşük tohum verimi (209.6 kg/ da) Irregious çeşidinden elde edilmiştir. Araştırmada kullanılan çeşitlerden elde edilen tohum verimi değerleri bazı araştırıcıların (Söğüt vd., 2005; Güneş, 2006; Beyyavaş vd., 2007) sonuçlarına göre düşük değerler elde edilirken, bazı araştırmacıların (Hagsin vd., 2006; Söğüt, 2005; Arıoğlu ve Çalışkan, 2004) sonuçları ile uyum içerisindedir. Soya çeşitlerinin ekim zamanı uygulamalarına tepkisinin farklı olması, aynı zamanda çeşitlerden elde edilen ortalama tohum veriminin farklı değerlerde oluşması ortalama tohum verimi bakımından EZ x Ç interaksiyonunun istatistikselolarak % i düzeyinde önemli çıkmasına neden olmuştur (Tablo I). Farklı ekim zamanlarının uygulandığı soya çeşitlerinde elde edilen ortalamalara göre EZ x Ç interaksiyonunda en yüksek tohum verimi 252.69 kg/da ile lrregious Soya çeşidinin 15 Mayıs tarihindeki ekiminden elde edilmiştir (Tablo 3). Tablo 3. Farklı zamanlarda ekilen so a fasul esi e itlerinde elde edilen bazı ortalama deaerler Çeşitler Ekim Zamanı Bin tane ağr Tohum verimi k ıda Yağ oranı (%) Yağ verimi k ıda Amsoy 71 1 Mayıs 15 Mayıs 148.3 156.4 236.7 ab 251.1 a 17.7 bc 18.1 ab 42.0 a 45.4 a 30 Mayıs 157.6 180.9 d 17.7 be, 32.1 cd 154.1 b 17.8 a LN-89-3264 Irregious Ort 222.9 a 39.8 a 1 Mayıs 159.9 193.7d 17.7 be 15 Mayıs 164.6 232.8 b 18.8 a 30 Mayıs 166.2 215.2 b 16.7 c Ort 163.6a 213.9 ab 17.7 ab 38.1 a 1 Mayıs 137.1 192.8 d 17.3bc 15 Mayıs 150.9 252.7 a 17.6bc 30 Mayıs 151.2 182.6 d 16.9 c Ort 146.4 c 209.6 b 17.3 b 36.2 b 148.4 b 207.7 b 17.6 b 157.3a 245.5 a 18.2 a 158.3 a 192.9 c 17.1 b 1 Mayıs ort. 15 Mayıs ort. 30 Mayıs ort. 34.3 bc 43.8 a 36.0 b 33.3 bc 44.5 a 30.8 d 36.5 b 44.5 a 32.3 c Lsd 4.92 9.64 0.53 1.81 CV(%) 6.13 13.37 4.23 15.23 "Ortalamalar arasındaki fark Asgari Önemli Fark (LSD Testi) metoduyla P<O.OS seviyesinde değerlendirilmiştir. Farklı ekim zamanı uygulamalarında en yüksek yağ oranı (%18.2) ikinci ekim zamanı (15 Mayıs) uygulamasından, en düşük yağ oranı (% 17.1) üçüncü ekim zamanı (30 Mayıs) uygulamasından elde edilmiştir. Bazı araştırıcılar ( Söğüt vd., 2005, Abdalla ve Hasan 1989 ) ekim zamanının yağ oranı üzerine etkisinin önemli olmadığını bildirmiş olmakla beraber, pek çok araştırmacı (Kara 2003, Billore vd., 2000, Hagsin vd., 2006) geciken ekimlerde ham yağ oranının azaldığını belirterek bu araştırma sonucunu teyit etmişlerdir. Denemede kullanılan çeşitlere göre en yüksek yağ oranı (% 17.8) Amsoy 71 çeşidinden elde edilirken, en düşük yağ oranı (% 17.3) lrregious çeşidinden elde edilmiştir. Bu araştırmada verim ve kalite oluşumuna etkili morfolojik özelliklerin, çeşitler arasında önemli değişkenlik göstermesi, doğalolarak verim ve yağ oranlarının da çeşitlere göre önemli derecede farklılık göstermesine neden olmuştur. Soyada yapılan bazı çeşit adaptasyon çalışmalarında Karaaslan (2008) yağ oranını % 18.6-19.6, Söğüt vd., (2005) yağ oranını % 19.7-21.1 oranında bulduklarını bildirmişlerdir. 2244

Farklı ekim zamanı uygulamaları sonucunda en yüksek yağ verimi (44.S kg/da) ikinci ekim zamanı (ls Mayıs) uygulamasından, en düşük yağ verimi (32.3 kg/da) üçüncü ekim zamanı (30 Mayıs) uygulamasından elde edilmiştir. Çetintaş ve Koç (1993) Tokat yöresinde yaptıkları ekim zamanı çalışmasında en yüksek yağ verimini bulgularımıza benzer şekilde ikinci ekim zamanı (l Mayıs) uygulamasından elde ettiklerini bildirmişlerdir. Denemede kullanılan çeşitlere göre ise en yüksek yağ verimi (39.8 kg/da) Amsoy 71 çeşidinden elde edilirken LN-89-3264 çeşidi ile arasında istatistiksel olarak fark önemsiz bulunmuştur. En düşük yağ verimi (36.2 kg/da) ise Irregious çeşidinden elde edilmiştir. Çeşitlerin yağ verimi yönünden farklı sonuçlar oluşturması, genetik yapılarının farklı olmasından kaynaklanmış olabileceği sanılmaktadır. SONUÇ Bu araştırma, Van ekolojik koşullarında farklı ekim zamanı uygulamalarının soya fasulyesi çeşitlerinde verim ve verim öğeleri üzerine etkilerinin tespit edilmesi amacıyla yürütülmüştür. Denemede faktör olarak incelenen ekim zamanı uygulamalarının baklada tohum sayısı ve protein oranı hariç incelenen bütün karakterler üzerine etkisi istatistikselolarak önemli bulunmuştur. Araştırmada ekim zamanı uygulamaları bakımından en yüksek tohum verimi 24S.S kg/da ile IS Mayıs ekim tarihinden elde edilmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen verim öğeleri değerlendirildiğinde bölgede yapılan erken ekimlerde soya tohumunun çimlenebilmesi için yeterli sıcaklığın sağlanamaması ve tohumun uzun süre toprakta kalmasından dolayı tohumun çürümesi veya büyüme düzensizlikleri göstermesi sonucu verim öğeleri olumsuz etkilenmiştir. Bunun yanında geç ekim uygulamasında ise sıcaklıkların aniden artması ile bitkinin vejatatif gelişimini tamamlayamadan genaratif döneme geçmesinden dolayı verim önemli oranda azalma göstermiştir. Yapılan bu çalışmada en iyi verim sonuçları LS Mayıs tarihinde yapılan ekimlerden elde edilmiştir. Araştırmada denemeye alınan çeşitler bakımından en yüksek tohum verimi 222.91 kg/da ile Amsoy 71 soya fasulyesi çeşidinden elde edilmiştir. Bu çalışma sonucuna göre Amsoy 71 ve Irregious soya fasulyesi çeşitlerinin bölgede rahatlıkla yetiştirilebileceği ve en uygun ekim zamanının Mayıs ayının ortaları olduğu kanısına varılmıştır. Bu gibi çalışmaların önümüzdeki yıllarda daha geniş alanlarda tekrarlanması sonucunda, verimli ve kalite ii olarak belirlenen çeşitlerin kullanılmasının teşvik edilmesi halinde yörede soya üretimi ve verim potansiyelinin artması mümkün olabilecektir. KAYNAKLAR Arıoğlu, H., 2000. "Yağ Bitkileri Yetiştirme ve İslahı". Ç. Ü. Ziraat Fakültesi Genel Yayın No: 220, Ders Kitapları Yayın No: A-70. Adana. 204. Bek, D., Arıoğlu, H. H., 200S. "Çukurova Koşullarında Farklı Soya Genotiplerinin Adaptasyon ve Verim Potansiyellerinin Saptanması." 9. Türkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi, S-9 Eylül, Antalya Cilt II, Sayfa 1101-1105). Beyyavaş, V., Haliloğlu, H., Yılmaz, A., 2007. "İkinci Ürün Soya Tarımında Farklı Ekim Zamanlarının Verim ve Verim Unsurlarına Etkisi". HR. Ü. Z. F. Dergisi, ı1(3/4),23-32. Billore, S. D., Joshi, O. P., Ramesh, A., 2000. "Perforrnance of soybean (Glycine max) genotypes on different sowing dates and row spacing in Vertisols". Indiarı Journal of Agricultural Scierıces, 70(9), S77-S80. Boydak, E., İşler, N.,Karaarslan, D., 1998. "Harran Ovası Şartlarında ll. Ürün Soyanın (Glycine max. L.) En Uygun Ekim Zamanını Belirlenmesi". HR. Ü. Z. F. Dergisi, 2( 1),25-34. 2245

Çetintaş. Z., Koç, H., 1993. "Tokat Yöresinde Farklı Ekim Zamanlarının Farklı Soya Çeşitlerinin Verim ve Kalitesine Etkileri Üzerinde Araştırmalar". Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 193-201. Düzgüneş, O., Kesici, T., Koyuncu, O., Gürbüz, F., 1987. "Araştırma ve Deneme Metotları". A. Ünv. Ziraat Fak. Yayınları:!O21 Ders Kitabı: 295. s.381. Erdoğmuş, M., Arslan, D., Olgun, H. 2007. "Bazı Soya Çeşitlerinin Organik ve Geleneksel Yetiştirme Sistemlerinde Performanslarının Karşılaştırılması". i.ulusal Yağlı Tohumlu Bitkiler ve Biyodizel Sempozyumu, Poster bildiriler kitabı, 28-31 Mayıs, 74-78. Samsun Gizlernci, Ş., Üstün, A., Acar, M., Dok, M., Aygün, Y., 2005. "Orta Karadeniz Bölgesi Sahil Kuşağında Orta Erkenci ve Erkenci Soya İçin En Uygun Ekim Zamanınrn Belirlenmesi". Türkiye Vi. Tarla Bitkileri Kongresi, 5-9 Eylül, Antalya, 25-32. Güneş, A., 2006. "İkinci Ürün Soya (Glycine max (L.) Merrill) Tarımmda Farklı Azot Doz ve Uygulama Zamanlannın Verim ve Verim Unsurlarına Etkisi". Harran Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa. HagSin, K., HongSig, K., KyongHo, K., YeongJin, O., 2006. "Changes in the Yield Components and Yield of Sprout Soybean Cultivar as Affected by Sowing Date", Korean Journal of Crop Scierıce, 51 (7), 584592. İncekara, F., 1972. "Endüstri Bitkileri ve Islahi". Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 83 İzmir. 198. Kara K., 2003. "Değişik Ekim Zamanları ve Ekim Sıklıklarının İki Soya Çeşidinin Verim ve Verim Unsurları Üzerine Etkisi". Türkiye 5. Tarla Bitkileri Kongresi, 13-17 Ekim, Diyarbakır. Kara, K., Okçu, M., 2003. "ErzurumSartlannda Soyanın Farklı Olgunlaşma Dönemlerinde Hasadının Ot Verim ve Kalitesi Üzerine Etkileri". Türkiye 5. Tarla Bitkileri Kongresi, 13-17 Ekim, 649-654, Diyarbakır. Karaaslan, D., 2008. "Determinatiorı of Total Protein And Fatty Acid Composition of Soybean Seed as Affected by Sowing Dates". Asian Journal ofchemistry, 20 (I), 767-775. ' Karaaslan, D., Boydak, E., Gür, M. A., 1998. "Farklı Ekim Zamanlarının Bazı Soya Fasülyesi (Glycine max. L.) Çeşitlerinde Verim ve Verim Komponentlerine Etkisi" HR. Ü. Z. F.Dergisi, 2(4), 55-64. Mounts, T.L., Wolf, W.L, Martinez, W.H., 1987. "Processing and Utilization in Soybeans: Improvement, Production and Uses" Second Edition, lr. Wilcox, Madisorı, Wisconsin, USA. Okçu, M., Tozlu, E., Pehluvan, M., Kaya, C, Kumlay, M., Dizikısa, T., 2007. "Erzurum-Pasinler Ekolojik Şartlarında Farklı Soya Fasulyesi (Glycine max. L.) Çeşitlerinin Uyumu Üzerine Bir Araştırma" i.ulusal Yağlı Tohumlu Bitkiler ve Biyodizel Sempozyumu, Sunulu bildiriler kitabı, 28-3 i Mayıs 2007, 219-224. Samsun Öner, T., 2006. "Soya Sektör Raporu" www.ito.org.triitoportal/dokuman/l5.59.pdf.erişim Tarihi: 15.09.2007 Smith, D.L., Hume, DJ. 1987. "Comparisorı of assay methods for N2-fıxation utilizing white bean and soybearı". Can. 1. Plant Sci., 67:1 1-19. Sincik, M., Göksoy, A. T., Turan, Z. M., 2005. "Bursa Koşullarında Bazı Soya (Glycine Max (L.) Merill) Çeşitlerinin Verim ve Verim Öğelerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma". Türkiye Vi. Tarla Bitkileri Kongresi, 5-9 Eylül, Antalya, i0-13. Söğüt, T., 2005. "Aşılama ve Azotlu Gübre Uygulamasının Bazı Soya Çeşitlerinin Verim ve Verim Özelliklerine Etkisi". Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 18(2),2 i3-2 18. Tayyar, Ş., Gül, M. K., 2007. "Bazı Soya Fasulyesi (Glycine Max (L.) Merr.) Genotiplerinin Ana Ürün Olarak Biga Şartlarındaki Performansları". Y.Y.Ü, Ziraat Fak. Tarım Bilimleri Dergisi (J. Agric, Sci.), 17(2), 55-59. Uncu Arslantaş, H., Arıoğlu, H. H., 2005. "İkinci Ürün Soya Tarımında Farklı Ekim Zamanlarına Göre Bazı Büyüme Düzenleyicilerin Verim ve Kalite Üzerine Etkileri". Türkiye Vi. Tarla Bitkileri Kongresi, 5-9 Eylül, Antalya (Araştırma Sunusu Cilt I, Sayfa 375-380). Yılmaz, A., Beyyavaş, V., Cevheri, L, Haliloğlu, H., 2005. "Harran Ovası Ekolojisinde İkinci Ürün Olarak Yetiştirilebilecek Bazı Soya (Glycine max. L. MerrilI.) Çeşit ve Genotiplerinin Belirlenmesi". J. Agric.Pac.HR.U.,2005, 9(2), 55-61. ıo, <I; 2246